نقش مددکاری اجتماعی در بازتوانی معتادان

پرداختن به معتاد و بازپروری او موضوعی است مربوط به انسان، انسانی كه تحت هر شرایط ماده و یا موادی مصرف می كند، اما پرداختن به اعتیاد و مبارزه با آن توجه را از فرد معتاد به مجموعه ای از شرایط معطوف می كند كه در محیطی اجتماعی، ساختار اجتماعی و خانوادگی فردی انسان وجود دارد كه این شبكه عوامل درنهایت موجب می گردد كه فردی به مصرف مواد مخدر بپردازد و یا مرتكب خلاف و جرمی دیگر شود، نظیر در دسترس بودن مواد، عدم اجرای عدالت اجتماعی، سختی معیشت، ناهماهنگی در ساختار و كاركردهای نهادهای اجتماعی بازار فروش و پر رونق مواد مخدر، وجود فرهنگ یأس و ناامیدی، وجود افراد معتاد و مخرب در خانواده ستیزه و فضای نامساعد در نظام خانوادگی، شیوه اجتماع شدن نادرست در دوران كودكی و نوجوانی و بالاخره زمینه های مساعد فردی برای ابتلا به اعتیاد.
● اعتیاد در چارچوب مددكاری اجتماعی
در مددكاری تخصصی به ویژه در بخش مددكاری جامعه ای اگر بیان می شود كه اعتیاد مسئله ای اجتماعی است، این نكته صرفا به معنا و نشانه رشد و گسترش آن در جامعه نیست، بلكه دقیقا به معنای نشانه و آثاری است كه از كاركرد بیمارگونه برخی از نهادها و سازمان های اجتماعی و ناهماهنگی هایی كه در بین این نهادها است كه (نهاد خانواده، آموزش و پرورش و...) ساختار جامعه وجود دارد.
درست در همین نقطه حساس است كه ما پهنه آن را علاوه بر مسایل فردی و خانوادگی در سطح كلان می بینیم و جای پایش را بر تمامی جامعه می یابیم. درواقع از نظر مددكار اجتماعی، تنها دیدگاهی قادر به درك و فهم پدیده اعتیاد است و به تبع آن برداشتن واقعی تر از معتاد دارد كه همواره بین فرد، روابط خانوادگی و ساختار اجتماعی نوسان و حركت كند و در ارتباطی هماهنگ، شرایط هر سطح را بنگرد و بر هر كدام درنگ و اندیشه نماید. یعنی اگر بتوانیم در بررسی عوامل اعتیاد و شرایط بروز آن مسئله را به صورت زیر مشاهده و روابط متقابل آنها را با دقت درك كنیم، به شناخت مشكل نزدیكتر می شویم.
۱) در جامعه ای كه موادمخدر در دسترس افراد قرار می گیرد، فرهنگ یأس و ناامیدی نیز حاكم است.
۲) منعیاتی كه نسبت به مصرف مواد مخدر وجود دارد، بر اثر تكرار نادرست و یا عوامل دیگر ضعیف می شود.
۳) در تعیین و پایگاه اجتماعی فرد اختلال ایجاد شده و یا دچار محرومیت از ایفای نقش اجتماعی گردیده اما الگو در دسترس بودن مواد را به عنوان عامل موثر و تعیین كننده در اعتیاد بدانیم، این سؤال طرح است با وجودی كه مواد در دسترس بسیاری از افراد و گروه های اجتماعی است. پس چرا بعضی ها مصرف می كنند و برخی دیگر استفاده نمی كنند؟ و یا بیكاری و فقر را به عنوان عامل مستقیم اعتیاد بدانیم، چگونه است كه بسیاری از مردم فقیر معتاد نیستند و در عوض برخی از گروه های با درآمد بالا معتادند.
اگر مسئله را به صورت شبكه عوامل مرتبطی بنگریم خواهیم دید كه بسیاری در افراد فقیر و بیكار مجبورند در نواحی خاصی مسكن گزینند. جایی كه اجاره خانه پائین تر است قبح مصرف مواد نیز تاحدودی كمتر است. و افراد از نظر پایگاه اجتماعی و ایفای نقش دچار اشكالند و یا از اجرای آن محروم گردیده اند، از طرفی بازار دست اندركاران توزیع مواد گرم است و پررونق و به تدریج زمینه برای برخی از مردم بیكار و فقیر مهیا می گردد.
اما باز سؤال دیگر مطرح می گردد چرا در همین شرایط برخی از افراد معتاد نمی شوند در اینجا باید به شرایط و ساختار خانوادگی و شیوه اجتماعی شدن فرد در درون این ساختار توجه كنیم. بسیاری از خانواده ها در ضمن اجتماعی بودن فرزندان خود به صورت مستقیم و غیرمستقیم به آنان می آموزند كه چگونه مطابق با موازین و هنجارهای اجتماعی رفتار كنند و چگونه در مواجه با ناهنجاری ها مقاومت كنند و از هنجارهای اجتماعی منحرف نشوند و «نه» بگویند و در نتیجه این افراد در جوانی حتی اگر در شرایط آسیب زا قرار گیرند امكان آسیب پذیریشان كمتر است.
همان طور كه دیده می شود اگر ما عوامل فوق را شناخت مسئله بكار بریم، به شناخت بهتر و راه حل موثرتر می رسیم و نباید هیچ عامل را از عوامل دیگر مهمتر و جدا بدانیم كه اگر چنین شود نتیجه بخش نخواهد بود.
برای حل مشكل اعتیاد نیز باید در جامعه و عوامل تسریع كننده اعتیاد در آن همان طور كه در قبل آمده تغییراتی صورت گیرد، همچنین در شناخت مشكل اعتیاد نیز باید همانطور كه در فوق آمد بصورت دقیق عمل نمود.
علاوه بر این دو مورد در مراكز بازپروری نیز تغییرات گسترده ای باید صورت گیرد. درحال حاضر در مراكز بازپروری به معتاد فقط در همان مكان رسیدگی شاخص می شود درحالی كه باید علاوه بر اینها به ایجاد تغییراتی در خانواده نیز پرداخت. به عبارت دیگر، مرحله ای به عنوان پیگیری بعداز مرحله ترخیص معتاد باید داشته باشیم و سعی كنیم خانواده را محیطی پذیرای فرد معتاد بسازیم، چرا كه نپذیرفتن فردی كه ترك اعتیاد نموده از طریق جامعه و خانواده باعث اعتیاد مجدد او به احتمال زیاد می شود.
علاوه بر این موارد مددكاران باید قبل از شروع بازپروری معتاد در مراكز بازپروری مرحله ای دیگر را در كار خود گنجانند و آن اینكه با رفتار حرفه ای خود ضمن توجه به نكات مثبتی كه ممكن است این درفرد معتاد وجود داشته باشد، امید و اعتمادی را در او بوجود آورد. تا او به این درك برسد كه مشكل متعلق به خود اوست و بجای پرداختن به احساسات باید با رفتار و عملكرد زمان حال او پرداخت در واقع باید، سعی نمود كه به معتاد فهماند كه دراین راه علاوه بر حمایت هایی كه از او می شود راه برای هرگونه دلیل تراشی و دستاویزهایی كه معتادان معمولا بكار می برند بسته است.
● درمان اعتیاد
درمان معتاد، درمانی پرهزینه و پیچیده است كه باید در خلال آن سه جنبه زیستی، روانی و اجتماعی او را درنظر گرفت و كنترل كرد. در اصطلاح پزشكی، ترك به علائم ناراحت كننده ای گفته می شود كه در اثر كاهش یا قطع ماده مصرفی به وجود می آید و دوره آن بسته به نوع و مقدار الگوی مصرف ماده مخدر، متفاوت است.
برای ترك اعتیاد درحال حاضر سه راه وجود دارد. یكی اعزام به مكان هایی چون شورآباد است و مراكز بازپروری بهزیستی كه تقریباً درهر استانی یك مركز برای آن موجود است. در شهر تهران قبلا پنج مركز برای اعتیاد وجود داشت كه متأسفانه سه واحد آن تعطیل شده و درحال حاضر دو مركز ویژه برای معتادان درحال كار است كه كافی نیست و برای شش ماه دیگر نوبت می دهند و به غیراز اینها دكترها و مراكز خصوصی نیز وجود دارند كه با انواع قرص ها و داروهای جایگزین، ترك اعتیاد را انجام می دهند و برخی نیز بهای گزاف طلب می كنند.
● پی گیری
پی گیری آخرین مرحله از فرآیند اعتیاد زدایی است كه فعالیت های ضروری پس از ترك جسمی، روحی و رفتاری مواد و اعتیاد را در برمی گیرد. چنین فعالیت هایی شامل كاریابی، مشاوره هفتگی، ارزیابی، كمك مالی بلاعوض، وام، ایجاد گروههای سالم سازی محیط، تشكیل گردهم آیی اجتماعی، از آن جمله اند.
بدون تردید ورزش نیز در جریان پی گیری از اهمیتی ویژه برخوردار است. فلسفه وجودی پی گیری از بازگشت مكرر افراد اعتیاد ترك كرده به ماده مصرفی و شروع مجدد اعتیاد نشأت می گیرد و كوششی است در جهت كنترل و هدایت غیررسمی فرد پس از اعتیاد و جلوگیری از اعتیاد مجدد.
تا مدتها پس از ترك به این امید كه با طولانی شدن مدت ترك فرد به زندگی بدون مواد خو بگیرد. و گرایش مجدد به مواد را سركوب كرده از آن دوری كند. پی گیری در شرایط مطلوب باید با تغییر محیط اجتماعی معتاد و فضای پیرامونی او همراه گردد. زیرا باور عمومی براین است كه جدا كردن معتاد از محیط آلوده، سالم سازی او لیكن بازگردانیدن او به همان محیط با همان ویژگی نقص غرض است.البته با توجه به كمبودهای موجود خاصه در ممالك عقب نگه داشته شده كه با اپیدمی اعتیاد نیز روبرویند، امر پی گیری معمولا به حرفه آموزی، كاریابی و برخی خدمات مشاوره ای محدود می شود كه درهمین حد نیز بسیار ضروری است.
● بازپروری معتادان در زندان ها
با توجه به شرایط عمومی جامعه ایران و امكاناتی كه می توان صرف معتادان كرد و با توجه به كثرت جماعت درگیر اعتیاد استفاده از راه های كلاسیك مطروحه چندان عملی به نظر نمی رسد. از این رو تدوین چهارچوب عملی بازپروری در شرایط ایران ضروری حیاتی است.
امكانات بازپروری ایران منحصر به اقامت در بیمارستا ها برای شمار معدودی از معتادان آن هم در مراحل اولیه اعتیاد و اقامت در مركز بازپروری سازمان بهزیستی كشور است.
حاصل كار یعنی تعداد معتادان بازپروری شده كه مجدداً به اعتیاد دچار نشده اند، هرگز مورد ارزیابی قرار نگرفته است و فقط با توجه به بازگشت معتادان پس از مدتی به مراكز بازپروری این تصور را به حقیقت نزدیك می سازد كه اقدامات بازپروری نتیجه بخش نبوده است. با نگاهی به حاصل كار بازپروری دركشور های پیشرفته سرمایه داری كه امكانات قابل توجهی نیز در اختیار دارند پذیرش این حقیقت سهل تر می گردد.
شیوع موادمخدر امروزه به عنوان یك معضل جهانی مطرح است. در كشورهای مختلف راه های متفاوتی برای مبارزه با شیوع اعتیاد به موادمخدر در پیش گرفته اند.
برخی كاهش تقاضا و گروهی كاهش عرضه و جمعی دیگر هردو شیوه را مورد توجه قرار داده اند در كشور ما هم در كنار مبارزه وسیع با سوداگران مرگ به منظور كاهش عرضه به بررسی راه های مختلف كاهش تقاضا نیز پرداخته شده است درحال حاضر از سوی ستاد مبارزه با موادمخدر با همكاری سازمان بهزیستی مرحله آزمایشی برنامه ملی پیشگیری، درمان و بازپروری معتادان به اجرا درآمده كه در آن معتادان به عنوان یك بیمار نگاه می شود و امید است كه همانطور كه به درمان از نظر بیماری توجه شده، مسائل اجتماعی- خانوادگی و فرهنگی جامعه و فرد كه اهمیت بیشتری از درمان دارد نیز مورد توجه قرار گیرد تا ترك اعتیاد پاسخ مثبت دهد. چون تكیه بر روش معالجه دارویی همانطور كه تاكنون سابقه داشته است پاسخ مطلوبی نداده است.

سیدمنوچهر شیخ صالح

منبع : روزنامه کیهان