آسیب­شناسی انقلاب اسلامی در حوزه فرهنگ

● طرح مسئله
از موضوعاتی که همواره دارای اهمیّت فراوان بوده و هست، نگاه مجدِّد به انقلاب اسلامی است؛ بدین معنا که انقلاب اسلامی برای رسیدن به چه اهدافی ایجاد شد و آیا پس از پیروزی انقلاب اسلامی، همه اهداف مورد نظر و ایده­های مطلوب، حاصل شد یا خیر؟ گفتنی است، بحث­های اینگونه شناخت ما را نسبت به بنیان و اساس انقلاب اسلامی افزایش داده و می­کوشد با طرح آسیب­ها، موانع و خطرات وضعیّت آینده و وظایف ما را نسبت به آن ترسیم نماید. عده­ای معتقدند که انقلاب اسلامی در شعارها و آرمانهای خود مخصوصاً در حوزه فرهنگ نتوانسته است دستاوردهایی داشته باشد. بعبارت دیگر؛ علیرغم اینکه آرمانهایی در حوزه فرهنگ داشته است اما در مرحله عمل تا کنون نتوانسته نسبت به گذشته و نسبت به شعارها و ادعاهایی که سرداده، دستاوردهایی داشته باشد و فرهنگ در جمهوری اسلامی همان فرهنگ غربی و شاهنشاهی گذشته است. با توجه به اینکه مفاهیم و واژه­هایی همچون «آرمان»، «دست­آوردها» و «آسیب­شناسی» بحث­شان گذشت. ما به اصل مسئله می­پردازیم.[۱]
● فرهنگ و ساحت فرهنگی:
هویت، کیان و قوام هر قوم، وابسته به فرهنگ و تمدن اوست و ابراز وجود نمودن مقتدرانه هر ملت در عرصه جهانی و بین­المللی، در گرو استقلال، بالندگی و غنای فرهنگی او قرار دارد. فرهنگ ملت ایران علیرغم غنا و ریشه­دار بودن آن، در نیم قرن پیش از پیروزی انقلاب اسلامی و در نتیجه وابستگی دولتها به بیگانگان و غرب زدگی شدید و خود باختگی دولتمردان، آسیبهای جدی دید. وضعیتی که اگر خیزش انقلابی و نهضت اسلامی به آن پایان نمی­داد، فرهنگ ایرانی را با خطر اضمحلال و بی­هویتی کامل مواجه می­ساخت. پس از پیروزی انقلاب اسلامی. فرهنگ ایرانی، جهاتی تازه یافت و از نابسامانیهای آن تا حدود زیادی کاسته گردید.
● تعریف فرهنگ:
راجع به فرهنگ تعریف­های زیادی ارائه شده است. نکته قابل توجه در تعریف «فرهنگ» اولاً؛ تعداد زیاد آن است. ثانیاً؛ تعدد تعریف باعث اختلاف در تعریف و بعضاً تعارض و تناقض در تعریف «فرهنگ» است. امّا تعریف مورد نظر ما همان تعریفی است که؛ شورای عالی انقلاب فرهنگی، مفهوم فرهنگ را به معنای «بینش و منش هویت دهنده انسان در حوزه زندگی اجتماعی تعریف می­کند و از آن به عنوان فر­آورده عالی ذهن و فرآیند پیچیده و پیشرفته فکر آدمی تحت تأثیر علل و عوامل درونی و بیرونی که در تمامی کارکردها و مظاهر مادی و معنوی حیات وی تجلی می­یابد و کلیت هم تافته و به هم پیوسته و از باورها و فضایل و ارزش­ها، آرمان­ها، دانش­ها، هنرها و فنون، آداب و اعمال جامعه»[۲] سخن می­گوید.
بخش فرهنگ دامنه شمول وسیعی از فعالیت­ها را در بر می­گیرد به صورتی که می­توان آن را به ۶ بخش عمده فرهنگ و هنر، تربیت­­بدنی، اطلاعات و ارتباطات جمعی، جهانگردی، جوانان و زنان تقسیم کرد. در عین حال دو بخش اخیر جوانان و زنان کارکردی فرا بخشی نیز دارند. مجموعه فعالیت­هایی که این بخش را شکل می­دهد شامل اموری مانند: کتاب و کتابخوانی، اداره کتابخانه­های عمومی و مراکز فرهنگی و هنری، میراث فرهنگی، توریسم، سینما، موسیقی، تئاتر، رسانه­های جمعی، فعالیت­های دینی، برگزاری اردوهای ورزشی و مسابقات داخلی و خارجی و ... است.
● آرمانهای فرهنگی:
مهم­ترین آرمان­های فرهنگی که مردم ایران از طریق انقلاب اسلامی به دنبال آن بودند عبارتند از:
۱) ایجاد محیط مساعد برای رشد فضایل اخلاقی براساس ایمان و تقوا و احیاء‌ ارزش­های دینی، اخلاقی، معنوی و ایمانی، و مبارزه با مظاهر فساد و تباهی؛
۲) به کمال رسیدن قوای خلاّقه و شایسته وجود آدمی در همه شئون و به فعالیت در آمدن استعدادات خدادادی و استحصال دفاین عقول و ذخائر وجود انسان.
۳) آموزش و پرورش و تربیت­بدنی رایگان برای همه در تمام سطوح و تسهیل و تعمیم آموزش عالی تا سر حد خود کفایی کشور؛
۴) ایجاد فرهنگ صحیح نظام اداری و حذف تشکیلات غیر ضروری و دست­پاگیر از طریق فرهنگ اسلامی.
● دستاوردهای فرهنگی:
زیباترین تجلی انقلاب اسلامی، امواج فرهنگی آن بوده است که ریشه در اعماق باورها و ارزش­های این مردم داشت که شعار و آرمان­ اصلی آنان نیز «بازگشت به خویشتن» بوده است. که از آن به عنوان دستاورد ملموس فرهنگی انقلاب اسلامی نیز می­توان اشاره کرد. با توجه به اصالت انقلاب اسلامی که دارای هویت و ماهیت فرهنگی و ارزشی است، به بعضی از عناوین دستاوردهای انقلاب اسلامی اشاره می­گردد.
۱) به وجود آمدن محیط مناسب جهت رشد و تعالی کمالات اخلاقی و انسانی: یکی از دستاوردهای که انقلاب اسلامی به آن دست یافت، مسئله ایجاد محیط مناسب جهت رشد و تعالی کمالات اخلاقی و انسانی بوده است. و این از طریق تغییر ارزشهایی در ابعاد مختلف زندگی صورت گرفته است. تبدیل برخی از ارزشهای قبل از انقلاب به ضد ارزش و یا تعدیل برخی از آنها و همچنین افزوده شدن ارزشهای جدید در نظر مردم، از تحولات و دستاوردهای مهم انقلاب محسوب می­شود.لا مذهبی و بی دینی، بی­حجابی زنان و بی­غیرتی مردان در پوشش لباسهای مستهجن و ضد اخلاقی، روابط بی­بندوبار زنان و مردان، شرکت در مجالس رقص و آواز و لهو و لعب و موسیقی­های مطربی و غربی، اختلاط زن و مرد و برهنگی در کنار دریا و اماکن­ها که به صورت یک اپیدمی و فراگیر در جوامع قبل انقلاب رونق داشت، باعث شد که با وقوع انقلاب اسلامی دیدگاه مردم دگرگون شده و ارزشهای دوران طاغوت نیز بکل از نظر مردم مومن و انقلابی کشور مطرود کشته و به ضد ارزش تبدیل شود. و حال اینکه این گونه مظاهر در زمان قبل انقلاب اسلامی یک ارزش محسوب می­شده.
۲) پیدایش و رشد چشمگیر مؤسسات پژوهشی و مراکز تحقیقاتی و دانشگاهی و آموزشی عمومی: توسعه و تقویت آموزش در ابعاد مختلف، از دیگر دستاوردهای انقلاب اسلامی محسوب می­شود. توسعه مقاطع تحصیلی، توسعه مدارس فنی و حرفه­ای، افزایش نرخ پوشش تحصیلی، ارتقاء نرخ گذار تحصیلی، افزایش نرخ قبولی دانش آموزان، افزایش فضاهای آموزشی و کاهش تراکم دانش آموزان در کلاس، توسعه موسسات پژوهشی و ... از جمله موارد دستاوردها محسوب خواهد شد. مثلا در توسعه دانشگاه­ها و دانشکده­ها می­توان گفت طی سالهای ۱۳۶۷ تا ۱۳۷۴ یعنی در طی ۷ سال تعداد دانشگاهها از ۴۷ واحد به ۱۱۹ واحد رسیده است. و به عبارت دیگر حدود ۵/۲ برابر شده است.
۳) تصحیح جلوه حضور زن در جامع هنری و فرهنگی:
یکی از دستاوردهای انقلاب اسلامی ایران، احیاء­ شأن و منزلت معنوی زنان و دختران است. در حالی که زنان در دوران رژیم پهلوی از این شأن برخوردار نبودند. چرا که نگرش رژیم پهلوی به زنان و دختران نگرش مادی، منفعت طلبانه و لذت جویانه بوده و دلیل بر این ادعا سیاست استفاده ابزاری رژیم از زن و وسیله قرار دادن او برای شهوترانی مردان عیاش بود. و همچنین زن وسیله­ای برای کسب پول و ثروت تلقی می­شد. در واقع عملاً زن موجودی درجه دوم و فرعی و صرفاً برای مرد بود. «در دوران محمد رضا دعوت از زنان زیبا به مجالس میهمانی مرسوم بود و در محافل دیپلماتیک تهران، همیشه زنان زیبا بلوند در راس لیست مدعوین سفارتخانه­ها و میهمانیهای سفرا جا داشت.» [۳] بنابراین با وقوع انقلاب اسلامی، ایجاد روحیه شجاعت، فداکاری، شهید پروری و ... در بین زنان این مرز و بوم گسترده شد. و آنان را از موجود ضعیف و ترسو و گرفتار ظاهر و لباس و آرایش، به انسانهایی شجاع و فداکار و فعال تبدیل کرد، که امروز ما شاهد افزایش حضور دختران و زنان در مراکز علمی و پژوهشی هستیم. بعنوان مثال تعداد حضور زنان در مقاطع دکتر نسبت به رژیم پهلوی ۵/۶ برابر شده است و در مقطع فوق لیسانس این تعداد به ۵/۸ برابر می­رسد. از طرفی جمهوری اسلامی با حمایت ویژه از زنان در امور مختلف فردی، خانوادگی و اجتماعی همانند؛ تساوی با مرد در برابر قانون و تامین حقوق همه جانبه، تساوی با مرد از نظر حمایت قانونی، تضمین حقوق کلی و همه جانبه زن در قانون اساسی، جرم بودن عدم پرداخت نفقه، الزام مردان به ثبت ازدواج و طلاق خود در دفاتر رسمی، استفاده بانوان از معذوریت خدمتی در دوران بارداری، حمایت از زنان و دختران بی­سرپرست، اصلاح مقررات مربوط به طلاق، محاسبه مهریه به نرخ روز و خدمت نیمه وقت بانوان، [۴] توانسته زن را به جایگاه اصلی خود برگرداند.
۴) صدور فرهنگ انقلاب اسلامی به سایر کشورها:
صدور انقلاب و جهانی شدن آن نیز به عنوان یکی دیگر از دستاوردهای انقلاب اسلامی محسوب می­شود. اگر چه از ابتدای انقلاب اسلامی، صدور آن به عنوان یکی از اصول سیاست خارجی جمهوری اسلامی از سوی رهبر کبیر انقلاب و سایر مسئوولین بلند پایه نظام عنوان گردید. «ما انقلاب را به تمام جهان صادر می­کنیم. چرا که انقلاب ما اسلامی است و تا بانگ لااله الاالله و محمد رسول الله بر تمام جهان طنین نیفکنده، مبارزه هست و تا مبارزه در هر کجای جهان علیه مستکبران هست، ما هستیم»[۵] همچنین رهبر معظم انقلاب اسلامی در تبیین مفهوم و لزوم صدور انقلاب می­فرمایند: «صدور انقلاب یعنی صدور فرهنگ انسان ساز اسلام و صدور صفا و خلوص و تزکیه و اصرار بر ارزشهای انسانی.» [۶] بنابراین آنچه می­توان در صدور انقلاب گفت؛
۱) صدور انقلاب ریشه در ماهیت انقلاب اسلامی دارد.
۲) آمادگی پذیرش داوطلبانه از سوی مسلمانان و نهضتهای اسلامی جهان. «انقلاب ایران تنها متعلق به ملت ایران نیست. همچنان که رهبر انقلاب ایران، تنها رهبر مسلمانان ایران نیست.» [۷]
۳) رفتار همچون ایستادگی در برابر زور گوییهای استکبار شرق و غرب و مخصوصاً استکبار غرب به سرکردگی آمریکا موجب تاثیرات شگرفی در کل جهان گردید.
از دیگر دستاوردهای فرهنگی می­توان به نمونه ذیل اشاره کرد. احداث دانشکده­های علوم قرآنی و دارالقرآنها، تأسیس رادیو قرآن و رادیو معارف، توسعه و رشد برنامه­های معنوی مانند برگزاری هر ساله مراسم اعتکاف با حضور انبوه جوانان، برگزاری نماز جمعه در شهرهای بزرگ و کوچک کشور، تحول همه جانبه در کتب درسی، انتشار ده­ها عنوام مجله در عرصه­های مختلف علمی و فرهنگی، انتشار روزنامه­های متعدد با گرایشهای گوناگون چاپ و انتشار کتب بسیار ارزشمند دینی و علمی، توسعه و رشد کمّی و کیفی کتابخانه­ها و مراکز فرهنگی، رشد و تقویت باورها و گرایشهای دینی و معنوی اقشار گوناگون جامعه به ویژه زندان­ها. مثلاً به گفته معاون فرهنگی و تربیتی سازمان زندانها در پاییز ۱۳۸۲ «هم اکنون حدود ۳ هزار نفر از زندانیان کشور حافظ یک تا سی جزء قرآن هستند و تا کنون ۱۶۸ هزار نفر از آنان در کلاسهای قرآن شرکت کرده­اند.» [۸]در باب جوانان نیز باید گفت؛ براساس نظر سنجی به عمل آمده در تابستان ۱۳۸۲ از سوی مرکز ملی مطالعات و سنجش افکار عمومی درباره باورهای دینی جوانان دانشجو، ۹۱ درصد افراد مورد نظر­سنجی گفته­اند که در مشکلات خود، همواره به یاد خدا هستند، ۸۹ درصد از آنان، تأکید کرده­اند در حوادث و مصیبتها، در ابتدا به درگاه الهی روی می­آورند، ۹۹ درصد از پاسخ­گویان، نماز را موجب آرامش دانسته و تنها یک درصد از آنان نظری مخالف داشته­اند و ۴۲ درصد گفته­اند سعی می­کنند نماز خود را اول وقت به جا آورند. ۴۳ درصد دیگر چنین تصمیمی داشته­اند، ۶۷ درصد گفته­اند ترجیح می­دهند نماز خود را به صورت جماعت و در مسجد بخوانند، ۸۹ درصد، دینداری را یکی از ملاکهای انتخاب دوست یا همسر ذکر کرده­اند و ۹۴ درصد گفته­اند کسب مال حلال یکی از مهم­ترین دغدغه­های آنان است.[۹] همینطور تعداد مطبوعات منتشر شده در تهران طی سالهای ۱۳۶۵ از ۹۹ عدد، در سال ۱۳۸۱ به ۱۳۵۰ رسیده است و تعداد کتابخانه­های عمومی در سال ۱۳۶۵ از ۴۸۱ عدد، در سال ۱۳۸۱ به ۱۵۷۴ رسیده است و این نشانه رشد و افزایش گرایش به علم است. بنابراین به نظر می­رسد انقلاب اسلامی توانسته باشد در حوزه فرهنگ به دستاوردهای عظیمی دست یافته باشد و علیرغم شبهات و مخالفت راجع به عدم پویایی انقلاب اسلامی در حوزه فرهنگ می­توان بر بطلان بودن این اعتقادات خط قرمز کشید.
آسیب­های فرهنگی:
از مهمترین موانع و آفاتی که در عرصه فرهنگ همچون سدی در مقابل اجرای اهداف فرهنگی انقلاب اسلامی گردیده و از رسیدن کامل به اهداف فرهنگی که همان اهداف اصلی انقلاب اسلامی بوده است، جلوگیری بعمل آمده است را می­توان اینگونه بیان داشت.
۱) آفت ارتجاع و بازگشت به گذشته: انقلاب اسلامی براساس محوریت فرهنگ اسلام پدید آمده که با دمیدن معنویت به پیکر جامعه حرکتی رو به جلو و کمال جو پدید آورد. بنابراین هرگونه خدشه بر ارزش­های فرهنگی و بازگشت به ارزش­های گذشته آفتی بزرگ از درون بر پیکر انقلاب اسلامی خواهد بود. میکرب رجعت که با غفلت از ارزش­های و اصول فرهنگی انقلاب و قرار گرفتن در حیطه فرهنگ طاغوتی بروز می­نماید و از انقلاب پوسته­ای بدون محتوا و هویت اسلامی باقی خواهد گذاشت.
۲) نفوذ اندیشه­های بیگانه توسط نیرو­های ناآگاه یا وابسته: طی نمودن مسیر تکامل در جوامع انقلابی دارا بودن افراد آگاه، بصیر، هوشیار و آینده­نگر می­باشد که هدایت فرهنگی را برعهده می­گیرند، اگر در رأس هرم فکری و فرهنگی انقلاب افرادی واقع گردند که نسبت به فرهنگ خودی بی­تفاوت و در مقابل فرهنگ بیگانه منفعل هستند، زمینه­های انحراف و آسیب انقلاب فراهم می­آید.
۳) تحجر و عدم پویایی در احکام اسلامی: انقلاب اسلامی براساس مکتب اسلام به پیروزی رسید و اسلام ناب محمدی (ص) را جایگزین اسلام آمریکایی و ابوسفیانی نمود. بنابراین با توجه به تمامی ابعاد، نیازها، کشش احکام اسلامی، توجه به زمان و مکان و اقتضائات دیگر باید احکام و قوانین اسلام را تبیین نمود و مراکز علمی نیز می­بایست پاسخ لازم را برای نیازهای اجتماعی و حکومتی ارائه دهند، در غیر اینصورت برداشت­های محدونگر، متحجرانه و ... آفتی جدی بر انقلاب و ناکار آمدی آن خواهد بود.
۴) عدم دانش و بینش نسل جوان: یکی از ارکان اصلی انقلاب اسلامی که در پیروزی انقلاب اسلامی و دفاع مقدس و همچنین در تداوم انقلاب اسلامی نقش دارد نسل جوان می­باشد که مظهر صفا، پاکی، طهارت و ... می­باشد. از این رو سستی در این امر آسیب جدی را بر انقلاب وارد خواهد نمود. از دیگر آسیب­ها می­توان به؛ جدایی بین مراکز علمی، دانشگاهی و حاکم نشدن ارزش­های اسلامی در تمامی عرصه­ها، گسترش فرهنگ تملق و چاپلوسی، غفلت از تهاجم فرهنگی و ... اشاره کرد.
نکته قابل توجه اینکه از مهمترین عناصری که می­تواند جلوی آسیب­شناسی فرهنگی انقلاب اسلامی را بگیرد و مهار کند «ایجاد حس مسئولیت­پذیری همه احاد جامعه جهت نقش­پذیری افراد در پیشگیری از آسیب­های جدی است که انقلاب اسلامی و نظام اسلامی را تهدید می­کند.»

[۱] . اختر شهر، آرمانها، دستاوردهای و آسیب­شناسی سیاسی. حلقه فرهنگ و مطالعات اجتماعی.
آرمان­ها:
هر انقلابی دارای اهداف و آرمان­هایی است. هدف، آن مقصد نهایی است؛ ولی آرمان، آرزوهای مقدس و متعالی را گویند که دست یافتنی است. بدین ترتیب، اهداف ممکن است مرحله­ای و یا نهایی باشند، امّا آرمان­ها مرحله­ای نیستند، بلکه نهایی­اند. برای نمونه، آرمان­های انقلاب اسلامی ایران همان اهداف سلبی و ایجابی است که مردم به همراه رهبران خود برای دست­یابی به آن­ها، بر ضد نظام سلطنتی پهلوی دست به اعتراض گسترده و همه جانبه زده و تا سقوط کامل آن رژیم از پای ننشستند.
دست­آوردها:
پس از هر انقلابی، با نگاه به عملکرد آن در می­یابیم که این انقلاب تا چه حد در رسیدن به اهداف و آرمان­های خود موفق بوده است. دست آورد بمعنی پیدا کردن و بدست آمدن را گویند. وقتی می­گوییم دستاورد مراد به مجموعه هدف­هایی که انقلاب به آن دست یافته است. اکنون با نگاهی به عملکرد و دست­آوردهای انقلاب اسلامی ایران می­توان دریافت که با همه موانع و مشکلات داخلی و خارجی که انقلاب اسلامی با آن روبه­رو بوده، تا چه حد زیادی توانسته به اهداف و آرمان­های خود دست یابد. گرچه یاد­آوری این نکته نیز لازم است که واقعیت این است که هیچ انقلابی نمی­تواند در مدت کوتاهی به همه اهداف و آرمان­های خود دست یابد. از این رو، نباید انتظار داشت که انقلاب اسلامی با توجه به امکانات موجود کشور به ویژه پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بتواند به همه خواسته­های خود برسد.
آسیب­ها؛
به مجموعه آفات و موانعی که سدی برای روند انقلاب اسلامی در حوزه سیاسی ایجاد شود، را می­گویند.
[۲] . گزارش ربع قرن عملکرد نظام جمهوری اسلامی ایران (۱۳۵۶ – ۱۳۸۱) تهران، سازمان مدیریت و برنامه­ریزی کشور، ۱۳۸۳.
[۳] . حسین فردوست، ظهور و سقوط سلطنت پهلوی، جلد ۱، صفحه ۲۳۷.
[۴] . مجموعه قوانین سال ۱۳۶۲، صفحه ۴۳۳ مصوب ۱۰/۹/۱۳۶۲ مجلس شورای اسلامی.
[۵] . جستجوی راه از کلام امام، دفتر پانزدهم، صفحه ۳۱۲.
[۶] . حدیث ولایت (مجموعه رهنمودهای مقام معظم رهبری) جلد ۱، ص ۲۵۹.
[۷] . معاونت فرهنگی سازمان تبلیغات اسلامی، انقلاب اسلامی ایران در چشم­انداز دیگران، ص ۸۷.
[۸] . مسیح مهاجری، جمهوری اسلامی، ۳۰/۷/۱۳۸۲.
[۹] . سازمان صدا و سیما، جام جم، ۲/۹/۱۳۸۲.