شبی برتر از سی هزار روز

“انا انزلناه فی‌الیله القدر ،‌وما ادریک ما لیله القدر، لیله القدر خیر من الف شهر، تنزل الملائکه و الروح فیها باذن ربهم من کل امر، سلام هی حتی مطلع الفجر “
یعنی: ما آن (قرآن ) را در شب قدر فرو فرستادیم و تو چه می‌دانی شب قدر چیست؟ شب قدر از هزار ماه برتر وارزشمندتر است ، فرشتگان و بزرگ ایشان - روح- در آن شب به رخصت پروردگارشان برای انجام هر آنچه تقدیر و مقدر گشته فرود آیند این شب تا سپیده دم آکنده از سلامت و امنیت است.(۱)
شب قدر، شب شگفتی‌هاست و درک چنین شبی میسر نخواهد شد مگر بر پرهیزگاران و صاحبدلان شب زنده‌داری که زنگار تعلقات دنیوی را از آیینه روح شسته و چشم آنان به تماشای بارش باران رحمت الهی در این شب فرخنده گشوده شود . در توصیف برکات، فضایل و شگفتی‌های شب قدر بسیار سخن گفته شده و تمام علما و اندیشمندان اسلامی در این باره اتفاقنظر دارند که هیچ شبی در طی ایام سال به چنین مقام و مرتبتی وجود ندارد و لذا درک منزلت و کسب فیض از این شب که شب رحمت،‌برکت و مغفرت است بسیار حایز اهمیت می‌باشد‌.
درخصوص جایگاه شب قدر نخستین نکته آنکه این شب به گواه قرآن کریم در ماه مبارک رمضان که ماه ضیافت الله است واقع شده “شهر رمضان الذی انزل فیه القرآن هدی للناس و بینات من الهی و الفرقان “
یعنی : ( ماه رمضان که قرآن در آن نازل شده و راهنمای مردم ا ست و آیات روشن آن پیام هدایت و مایه تمییز حق از باطل می‌باشد . (۲) )
و نکته دوم در خصوص جایگاه شب قدر نزول قرآن کریم در این شب خجسته می‌باشد. این مهم علاوه بر سوره مبارکه قدر در آیات نخستین سوره مبارکه دخان نیز بیان شده است:
“ والکتاب المبین، انا انزلنا فی لیله مبارکه انا کنا منذرین فیها یفرق کل امر حکیم امرا من عندنا انا کنا مرسلین” یعنی : ( قسم به کتاب روشنگر ( قرآن ) که ما آن را در شبی بس فرخنده فرو فرستادیم . همانا ما هشدار دهنده‌ایم در آن شب هر امر استواری فیصله می‌یابد فرمانی از جانب ماست ما فرستنده آن هستیم.(۳)
چنانچه ملاحظه شد در آیات نخست سوره مبارکه دخان خداوند متعال از شب قدر با عنوان “ شب مبارک” یاد فرموده است و در تفسیر و تبیین نزول قرآن کریم در این شب امام جعفر صادق ( ع) فرموده‌اند‌: “نزل القرآن جمله واحده فی شهر رمضان الی بیت المعمور ثم نزل فی طول عشرین سنه “
یعنی : ( قرآن ،تمامت آن به یک باره در ماه رمضان از سوی پروردگار یکتا به بیت معمور فرو فرستاده شد و آن‌‌گاه در طی بیست سال نازل گردید .(۴))
در روایات دیگری که در کتاب شریف “ نورالثقلین” از امام جعفر صادق (ع) نقل شده است آن حضرت فرموده‌اند که ( خداوند تبارک وتعالی تورات را در ششمین شب از ماه مبارک رمضان و انجیل را در دوازدهمین شب و زبور را در هجدهمین شب و قرآن کریم را در شب قدر فرو فرستاده است.)
نزول سایر کتب آسمانی در ایام ماه مبارک رمضان و ذکر دقیق شب نزول آنها و ترتیب منظمشان نسبت به یکدیگر شایان تامل است. در این روایت که از “ ابوبصیر” نقل شده است امام به جای ذکر عدد به شب قدر اشاره فرموده‌اند . البته در روایت پنجاه و دوم همین کتاب به نقل از حفص بن غیاث آمده است که امام جعفر صادق (ع) از رسول گرامی اسلام حضرت محمد مصطفی ( ص) بازگو کرده‌اند که ایشان فرموده‌اند:”انزل القرآن فی ثلاث و عشرین من شهر رمضان “
یعنی : ( قرآن کریم در بیست و سومین شب از ماه رمضان نازل شده است . ) بی گمان نخستین و مهمترین منبع ما برای شناخت شب قدر،‌سوره مبارکه قدر است. سوره مبارکه قدر با پنج آ‌یه شریفه در شمار کوتاه‌ترین سوره‌های این کتاب آسمانی است که در مکه نازل شده و نود و هفتمین سوره قرآن کریم محسوب می‌شود. آنچه از این سوره کوتاه اما بسیار ژرف وپرمحتوا استفاده می‌شود علاوه بر آ‌نچه ذکر شد ارزش این شب از هزار ماه بیشتر است و نظامنامه خلقت وبرنامه یکساله که از سوی پروردگار یکتا مقدر شده است توسط فرشتگان و روح به پیشگاه مقدس حضرت ولیعصر ( عج) تقدیم می‌شود وتا هنگام سحرگاهان هنگامه سلام و امنیت ورحمت خواهد بود.
در خصوص اهمیت سوره قدر نیز احادیث بسیاری نقل شده است تا آنجا که سفارش شده در نمازهای یومیه از خواندن این سوره مبارکه غفلت نشود و نیز روایت شده است که رسول مکرم اسلام(ص) این سوره را با خضوع و خشوع و اشک دیده می‌خواندند و در پاسخ کسانی که علت این همه سوز و گداز را جویا می‌شدند می‌فرمودند که به خاطر آ‌نچه چشمانم دیده و دلم را فرا گرفته است و به خاطر آنچه دل این مرد (اشاره به امام علی(ع)) پس از من خواهد دید.
آن‌گونه که از روایات استنباط می‌شود شب قدر پدیده‌ای است دارای استمرار تا روز قیامت چنانکه در روایتی آمده است که جناب ابوذر غفاری از رسول اکرم(ص) پرسید: “آیا شب قدر منحصر به روزگار پیامبران است؟” و پیامبر پاسخ فرموده‌اند: “ خیر،‌ چنین نیست و این شب تا روز رستاخیز ادامه خواهد داشت . “(۵)
پیرامون این نکته که مراد از شب قدر کدامین شب است حدود چهل قول گوناگون در کتب تفاسیرذکر شده است. اما غالبا بر این نکته متفق‌القولند که شب قدر در یکی از روزهای فرد دهه سوم ماه مبارک رمضان واقع شده است .(۶)
و اما درباره ذکر دقیق شب قدر،مفسران شیعه به استناد احادیث متواتری که از رسول گرامی اسلام(ص) و خاندان پاک وحی علیهم‌السلام رسیده شب‌های نوزدهم،‌بیست ویکم و بیست و سوم را با تکیه بر شواهدی از گفتار و سیره پیشوایان عالیقدر اسلام شب قدر دانسته‌اند و دو شب نخست را مقدمه‌ای برای ورود به شب مبارک قدر بر شمرده‌اند .
چنانچه عرفا گفته‌اند مراحل سیرو سلوک و سفر به سمت حضرت حق سه مرتبه مهم را شامل می‌شود که عبارتند از “ تخلیه”، “ تحلیه”و “ تجلیه” که به این ترتیب می‌توان شب نوزدهم را مرحله توبه و اراده قطعی بر ترک معصیت ،‌شب بیست و یکم را مرحله استغاثه خالصه و تعهد نسبت به ادای تکالیف و شب بیست و سوم را مرحله اجر هجرت و رجعت و تجلی الهی برشمرد‌.
صاحب کشاف اصطلاحات الفنون شب قدر را شبی با عزت و شرف ذکر کرده است که هر کس در آن طاعت کند عزیز و مشرف گردد و به تجلی خاص مشرف شود و قدر و رتبه خود را بشناسد نسبت به محبوب و آن وقت ابتدای وصول سالک باشد. ( ۷)
در برخی احادیث نیز اندازه‌گیری امور در شب نوزدهم،‌ ابرام آن را در شب بیست و یکم و حتمیت و امضای آن در شب بیست و سوم ذکر شده است.
به نظر می‌رسد که عدم ذکر دقیق شب قدر از سوی پیامبر (ص) و خاندان پاک وحی (ع) و مخفی نگه‌داشتن آن بر پایه حکمت و مصلحتی بوده است که همانا مسلمین در ایام پر فیض ماه مبارک رمضان به عبادت در تمامی شب‌های این ماه اهتمام افزون‌تری داشته باشند و به همین واسطه نسبت به تزکیه و تهذیب خویش تلاش مضاعفی مبذول نمایند تا از این رهگذر جسم و روح خود را از آلودگی‌های دنیوی هر چه بیشتر پاک نمایند و لیاقت حضور و درک شب قدر را بیابند همان گونه که خداوند متعال اسم اعظم خود را در میان سایر اسماء مقدس خویش پنهان نگذاشته است تا بشرتمامی نام‌های حضرت حق را به بزرگی بر زبان آ‌ورد.
در اینجا جا دارد به استدلال حکیمانه مولانا جلال الدین محمد مولوی در این باره اشاره کنیم که بسیار عمیق و روشنگر است؛
حق شب قدر است در شب‌ها نهان
تا کند جان هر شبی را امتحان
نه همه شب‌ها بود “ قدر” ای جوان
نه همه شب‌ها بود خالی از آن
همین مضمون را سعدی نیز در “گلستان” خویش به ظرافت و نازک خیالی خردمندانه بیان کرده است؛
اگر شب‌ها همه قدر بودی
شب قدر بی قدر بودی
گرسنگ همه لعل بدخشان بودی
پس قیمت لعل و سنگ یکسان بودی
از دیگر نکات شگفت درباره شب قدر برتری این شب از هزار ماه است که با محاسبه‌ای ساده ،هزار ماه برابر است با ۳۰ هزار شب یا ۸۳سال و ۴ ماه که این رقم معادل و یا بلکه بیشتر از تمام متوسط عمر یک انسان است که توفیق حیات یابد.
و چه بسیار احادیثی که در آن آمده است که در این شب هیچ دعای بی‌شائبه‌ای رد نمی‌شود و... آن‌‌گاه می‌توان به همین اعتبار به راز ریاضت‌های زنده دلان و عرفا که نه تنها شب قدر بلکه تمام ماه رمضان و بلکه تمام سال را با نیایش و نماز شب را به سحر می‌رسانند پی برد.
در برخی از روایات تنها به شب قدر اشاره نشد و بین شب و روز این مناسبت خجسته ارتباط داده شده است و مومن روز را باید زمینه‌ای بداند برای ورود در شب و چنانچه توصیه شده است با احسان به نیازمندان و دستگیری از محرومان و نیز آمادگی قلبی و ذهنی خود را مهیای حضور در شب قدر نماید. به گواه سیره خاندان پاک وحی (ع) “ احیا” تنها بیداری جسم نیست و از آنجا که آیین مبین اسلام آیینی اجتماعی است توجه به ابعاد دیگری که مورد توجه پیشوایان عظیم الشان اسلام بوده است قطعا می‌تواند روشنگر راه و مشکل‌گشا باشد.
در روایات متعددی آمده است که ائمه معصوم (ع) دراین ایام مستحقان را شناسایی نموده وبه آنها صدقه می‌دادند و در انجام کار نیکو از هیچ کوششی فروگذار نمی‌فرمودند.
سید بن طاووس در روایتی شب قدر را “لیله البرات” ذکر نموده ونقل کرده است که در این شب نام کاروان‌های حج نوشته می‌شود و اگر کسی بخواهد به این سعادت نایل گشته و به حج مشرف گردد باید به‌عنوان مقدمات این مهم در این شب بکوشد. همچنین از شب قدر با تعابیر دیگری همچون “ تقسیم الارزاق” و “ کتابه الاجال” نیز یاد شده است .(۸) اما چگونه کسی که سخاوت نسبت به نیازمندان ندارد و برآورده کردن حوایج افراد جامعه خویش نقشی نمی‌پذیرد توقع درک شب قدر و افزایش روزی و بهره‌مندی از مواهب و برکات بی‌کران الهی را دارد؟
سید بن طاووس در “اقبال” نقل کرده است که با فرار سیدن ماه مبارک رمضان امام سجاد (ع) هر روز به نیازمندان صدقه می‌داد و می‌فرمود : شاید شب قدر را درک کنم .(۹)
امام محمد باقر(ع) در پاسخ “ حمران بن اعین” که از ایشان درباره آ‌داب شب قدر پرسیده ،‌پاسخ می‌دهند: “ در این شب نماز،‌زکات وانواع نیکی را به جای آ‌ور و این نیکی‌ها بهتر از عمل در هزار ماه است‌. “(۱۰)
درباره شب قدر آداب و نکات ویژه‌ای در کتاب ارجمند “ مفاتیح الجنان” گردآوری شده است که در گرامیداشت این شب عزیز می‌تواند همدم و رهنمون صاحبدلان و دلباختگان قرار گیرد .‌(۱۱) و در اینجا نکته بسیار بسیار مخصوصی را نباید از نظر دور داشت و آن ارادت و پیوستگی با وجود مقدس حضرت امام زمان(عج) است . باید از این نکته مهم غافل نبود که تمام فیوضات الهی یکجا به دست مبارک حضرت اباصالح المهدی(عج) می‌رسد و ما آن فیوضات را از دست مبارک ایشان دریافت می‌کنیم. در شب قدر ملائک و روح به محضر مقدس آن عالی‌جناب نازل می‌شوند ولذا هر چه پیوستگی با وجود مقدس آن حضرت بیشتر باشد بهره‌مندی از این شب بزرگ افزون‌تر خواهد بود .
درباره علائم شب قدر در کتاب ارجمند “اصول کافی “ از امام محمدباقر (ع) روایت شده است که آن حضرت فرموده‌اند: ( هوای شب قدر پاکیزه ودل انگیز است. اگر فصل سرما باشد گرم و لذت بخش است واگر فصل گرما باشد خنک و لطیف است . (۱۲) )
همچنین در روایت دیگر از امام جعفر صادق(ع) نقل شده است : ( شب قدر ،‌شبی درخشان است . نه گرم و نه سرد و ستارگان آن شب چون آفتاب پرتوافکنی می‌کنند . (۱۳))
کلام آخر در زمینه شب قدر و تجلیل و غنیمت شمردن این فرصت است که شاید دیگر توفیق آن پیش نیاید. در این مجال سیری خواهیم داشت بر شب‌های قدر و نگاه زلال پیامبر(ص) و اهل بیت مکرم(ع) آن حضرت در گرامیداشت این شب بزرگ و مبارک.
از مولای متقیان امام علی‌بن‌ابیطالب(ع) روایت شده است که پیامبر گرامی اسلام(ص) در دهه آ‌خر ماه رمضان بستر خود را جمع می‌کرد و شب‌ها و روزهای آخر ماه رمضان را به عبادت می‌گذراند و شب بیست و سوم به اهل بیت خود امر می‌فرمود که بیدار بمانند.(۱۴)
حضرت فاطمه زهرا(س) روز قبل بیست و سوم رمضان اهل خانه را به خواب دعوت می‌فرمودند تا در شب قدر همه بیدار باشند و اهل خانه را به صرف غذای اندک سفارش کرده و می‌فرمودند: محروم کسی است که از خیر امشب بی‌نصیب بماند .‌(۱۵)
چنانکه از احادیث و روایات معتبر استفاده می‌شود ائمه معصوم (ع) با آداب و تمهیدات مخصوصی به استقبال شب قدر می‌رفته‌اند. در برخی روایات غسل در سه شب نوزدهم،‌بیست و یکم و بیست و سوم مستحب شمرده شده و از امام محمد باقر(ع) در روایتی خطاب به مردی که از ایشان درباره درک شب قدر پرسیده بود فرمودند: از ابتدای رمضان هر شب یکصد بار سوره دخان را تلاوت کن آن‌گاه چون شب بیست و سوم فرا رسید مشاهده خواهی کرد آنچه را سوال کرده‌ای .(۱۶)
در شرح زندگانی پربرکت نبی اعظم(ص) و عترت گرامی ایشان نقل شده است که در شب قدر بسیار نیایش کرده و خانواده خویش را نیز به مناجات در این شب ترغیب و سفارش می‌فرموده‌اند تا شب قدر را مغتنم بشمارند که شب قبولی حاجات است .
در این روایات نقل شده است که امام جعفر صادق( ع) در یکی از سال‌ها در ایام شب قدر به شدت بیمار شدند به گونه‌ای که بستری شدند اما هنگام شب قدر دستور فرمودند که ایشان را به مسجد ببرند . سپس تا سپیده صبح آن حضرت به نماز و دعا و راز و نیاز با خالق بی‌همتا مشغول شدند .(۱۷)

کامران شرفشاهی
پی‌نوشتها:
-۱ قرآن کریم- سوره مبارکه قدر
-۲ قرآن کریم- سوره مبارکه بقره- آیه ۱۸۵
-۳ قرآن کریم- سوره مبارکه دخان - آ‌یات ۲ تا ۵
-۴ تفسیر نورالثقلین - جلد پنجم -ص -۶۲۴ روایت ۵۳
-۵ تفسیر المیزان - علامه محمد حسین طباطبایی- ج -۲۰ص ۳۳۳
-۶ التفهیم بیرونی- ص ۲۵۲
-۷ لغتنامه - میرزا علی اکبر دهخدا
-۸ مثنوی- مولانا جلال الدین محمد مولوی
-۹ گلستان - شیخ اجل مصلح الدین سعدی شیرازی - تصحیح دکتر غلامحسین یوسفی- ص ۱۷۷
-۱۰ بحارالانوار - علامه محمد باقر مجلسی‌- ج -۹۸ ص ۱۴۲
-۱۱ اقبال الاعمال- سید بن طاووس - ج -۱ ص ۳۲۹
-۱۲ اصول الکافی - ثقه الاسلام کلینی - ج -۴ ص ۱۵۷
-۱۳ اقبال الاعمال - سید بن طاووس - ج -۱ ص ۱۵۲
-۱۴ معارف ومعاریف - سید مصطفی حسینی دشتی - ج -۴ ص ۱۷۶۲
-۱۵ بحارالانوار - علامه محمد باقر مجلسی - ج -۹۷ ص۴
-۱۶ تفسیر جامع- سید ابراهیم بروجردی- ج -۷ ص ۴۶۰
-۱۷ مفاتیح الجنان- شیخ عباس قمی - ص ۴۸۳

منبع : روزنامه رسالت