معمای دموکراسی و قدرت مردم!

گفته می شود مردم سالاری یا دموکراسی نظام سیاسی مبتنی بر قدرت مردم است. گفته می شود؛ مردم بنابر اصل آزادی و برابری حق مشارکت در نظام مردم سالار دارند و بالاخره گفته می شود؛ ساختار قدرت و به دست گیری آن در چنین نظامی به واسطه مشارکت مردم انجام می گیرد و از این رو، صاحبان واقعی قدرت مردم اند.
چنین سخنانی در مورد مردم سالاری بسیار گفته شده و می شود. به واسطه این گفته ها است که دموکراسی یا مردم سالاری مد روز شده و مدعیان فراوانی پیدا کرده است تا آن حد که به جد می توان گفت؛ دموکراسی اصل و ارزش بی چون و چرا در فضای سیاسی هزاره سوم شده است.
با تمام تمجیدها و تعریف ها، آیا دموکراسی به واقع تجلی قدرت مردم است؟ گذشته از نظامهای تمامیت خواه و نظامی گرای متجلی از قدرت مردم چون آلمان دهه سوم قرن بیستم، این سوال پابرجاست که دموکراسی به چه حق می تواند چنان ادعایی داشته باشد و علاوه بر این، چنین ادعایی چگونه می تواند واقعیت داشته باشد؟
روشن است که بحث مطولی برای پاسخگویی به این پرسشها لازم است. به نظر می رسد، در دموکراسی مشهود در کشورهای مدعی آن و رابطه اش با قدرت مردم معمایی وجود دارد. گویا آنچنان که برخی گمان کرده اند، نمی توان تحقق قدرت مردم را در دموکراسی امری بدیهی و مسلم فرض کرد. در حقیقت، می توان نظامی مدعی دموکراسی یافت که از با تمام تمجیدها و تعریف ها، آیا دموکراسی به واقع تجلی قدرت مردم است؟ گذشته از نظامهای تمامیت خواه و نظامی گرای متجلی از قدرت مردم چون آلمان دهه سوم قرن بیستم، این سوال پابرجاست که دموکراسی به چه حق می تواند چنان ادعایی داشته باشد و علاوه بر این، چنین ادعایی چگونه می تواند واقعیت داشته باشد؟ اساس قدرت مردم در آن واقعیت حقیقی ندارد.
برای بررسی این موضوع بهتر است آنچه که به عنوان تحقق اراده و قدرت مردم در دموکراسی مطرح شده مورد بحث قرار گیرد. تصور بر این است که انتخابات و رجوع به آراء مردم تبلور ظهور قدرت مردم در دموکراسی است. انتخابات روشی دانسته شده که به وسیله آن دموکراتیک بودن یک نظام سیاسی محک زده می شود. بنابر چنین تصوری، وجود انتخابات آزاد و حق مردم در انتخاب گزینه های متعدد ملاک دموکراسی است. در دنیای امروز یک کشور منادی و تبلیغ کننده چنین تصوری از دموکراسی است و آن ایالات متحده آمریکا است.
سردمداران آمریکا سالها با اشاعه چنین تصوری خود را مدعی پرچمداری آزادی و دموکراسی می دانند و به خود حق می دهند تا در مورد دیگر کشورها قضاوت کنند. آنها خود را محق می دانند تا با قضاوت خود ساخته شان به کشوری چون افغانستان حمله کنند و مائده دموکراسی شان را در سفره این کشور بگذارند که حتی مقدمات چنین نظامی را ندارد. آیا آنها چنین حقی را دارند و حتی آیا می توان پذیرفت که در خود آمریکا دموکراسی به معنای واقعیت حکومت قدرت مردم وجود دارد؟
زمانه زمانه انتخابات است و در این چند ماه، در کشورهایی چون؛ ایتالیا، آلمان، روسیه، ایران، آمریکا و ... انتخابات برگذار شده یا مقدمات آن انجام می شود. این چند ماه انتخابات همه گیر شده و همه به آن مبتلا شده اند و البته همه به واسطه آن ادعاهایی دارند، اما با نگاهی مقدماتی تفاوتهای آشکاری بین آنها قابل مشاهده است. این تفاوتها نشان می دهند که صرف انتخابات و حتی به شرط آزاد بودن، باز ملاک درست و دقیقی در تحقق قدرت مردم نیست.
سه نمونه انتخابات آلمان، آمریکا و ایران در بحث حاضر و برای یافتن پاسخی به پرسشهای فوق قابل توجه هستند.
بیش از یک ماه پیش، در ایالتهای هسن و نیدرساکسن آلمان انتخابات ایالتی برگزار شد. در این چند ماه انتخابات مقدماتی ریاست جمهوری آمریکا در جریان است و در ایران مقدمات هشتمین انتخابات مجلس شورای اسلامی در حال پی گیری است.
در زمانه زمانه انتخابات است و در این چند ماه، در کشورهایی چون؛ ایتالیا، آلمان، روسیه، ایران، آمریکا و ... انتخابات برگذار شده یا مقدمات آن انجام می شود. این چند ماه انتخابات همه گیر شده و همه به آن مبتلا شده اند و البته همه به واسطه آن ادعاهایی دارند، اما با نگاهی مقدماتی تفاوتهای آشکاری بین آنها قابل مشاهده است. این تفاوتها نشان می دهند که صرف انتخابات و حتی به شرط آزاد بودن، باز ملاک درست و دقیقی در تحقق قدرت مردم نیست. انتخابات ایالتی آلمان حزب حاکم دموکرات مسیحی شکست سنگینی خورد و در مقابل، چپ ها (سوسیال دموکرات‌ها، سبزها و حزب چپ) توانستند پیروز میدان باشند. انتخابات مقدماتی آمریکا درون حزبی است که در دو حزب دموکرات و جمهوری خواه جریان دارد تا نماینده نهایی برای انتخابات سال آینده ریاست جمهوری معلوم شود. انتخابات مجلس شورای اسلامی در ایران با وجود مجادلات بر سر موضوع تایید یا رد صلاحیتها، گام به گام به مرحله پایانی نزدیک می شود.
در بین این سه تشابهات زیادی دیده می شود. در هر سه رأی گیری و به دست گرفتن قدرت از طریق آن وجود دارد. به عبارت دیگر، تشابه صوری در هر سه مورد وجود دارد و قدرت به واسطه اراده مردم تفویض می شود. تفاوت در کجاست و به چه دلیل می توان گفت در یکی قدرت مردم وجود دارد و در دیگری نیست و یا یکی دموکراتیک است و دیگری نیست؟
روشن است که برای پاسخ، نفس انتخابات و حتی امکان گزینشهای متفاوت کافی نیستند. این کافی نیست که به علت روشهای خاص در نظامهای متفاوت یکی را آزادانه و دموکراتیک دانست و دیگری را نه. روشن است که انتخابات بنابر روشهایی برگزار شود و هر روشی برای خود حدودی دارد.
آمریکاییان سالها است که بر انتخابات ایران و روش آن خورده می گیرند و آن را نقض حقوق شهروندی می دانند، اما جالب توجه است که روش آمریکایی در انتخاب رییس جمهور و حتی تعیین کاندیدای ریاست جمهوری نه به رأی مستقیم مردم، بلکه به واسطه نمایندگانی است که آنان به جای مردم تصمیم می گیرند و تعیین تکلیف می کنند. گویا آمریکاییان تصمیم چند صد تن برای تعیین مقدرات چندین میلیون نفر را روشی آزاد و دموکراتیک می پندارند!
در حقیقت، دموکراسی آمریکایی با تمام تبلیغات و ژست های آزادیخواهانه اش، در دست تعداد معدودی می چرخد که رأی مردم تنها بهانه ای است برای مشروعیت اعمال آنها. مردم در این دموکراسی نه صاحب مقدرات خود هستند و نه حتی امکان آن را دارند دخالتی در آن داشته باشند و تنها نقشی که دارند دادن مجوز صوری برای اقدامات آن تعداد معدود است. آن آزادی که قدرتمداران آمریکایی از آن دم می زنند بیش از نمایشی نیست که مردم بر صحنه و طبق برنامه گروه کارگردانی اجراء می کنند.
آیا برگزاری انتخابات، حتی در صورت برگزاری صحیح و سالم، ملاک وجود قدرت مردم در نظام مردم سالار است؟ به نظر می رسد چنین برای بررسی این موضوع بهتر است آنچه که به عنوان تحقق اراده و قدرت مردم در دموکراسی مطرح شده مورد بحث قرار گیرد. تصور بر این است که انتخابات و رجوع به آراء مردم تبلور ظهور قدرت مردم در دموکراسی است. انتخابات روشی دانسته شده که به وسیله آن دموکراتیک بودن یک نظام سیاسی محک زده می شود. تصوری از آزادی و دموکراسی تصوری سطحی است که فقط به درد استفاده ابزاری از ادعای آزادی می خورد. سردمداران آمریکا با اشاعه چنین تصوری نه تنها استفاده ابزاری از آزادی را در آمریکا به پیش می برند، بلکه این امر مستمسک دخالتهای نامشروع بین المللی آنها شده است.
علاوه بر مطلب فوق، حاکمیت دو حزبی در آمریکا روی دیگر سکه آزادی آمریکایی را نشان می دهد. تبلیغات آمریکایی به کرات دموکراسی خود را سمبل آزادی و حتی عین آزادی دانسته است. به گمان آنان هر فرد و حزبی می تواند در آمریکا آزادانه فعالیت کند. بر اساس چنین تبلیغاتی است که آمریکا بهشت آزادیهای انسانی تصور شده است. با وجود تبلیغات و اداعایی اینچنینی، واقعیت حاکمیت دو حزب دموکرات و جمهوری خواه چیز دیگری را نشان می دهد.
تسلط این دو حزب بر اهرمهای قدرت و کانونهای آن به گونه ای است که در عمل امکان فعالیت سیاسی خارج از آن دو را منتفی کرده است. البته در آمریکا بیان نظر و عقیده آزاد است و هر کسی که توان مالی دارد می تواند به وسیله های متفاوتی از قبیل رسانه ها، سخنرانی ها و ... عقیده خود را بیان کند. مارتین لوترکینگ آزاد است تا سیاه پوستان را در واشنگتن جمع کند و در برابر مجسمه آبرهام لینکلن اعتراض خود را به سیستم سیاسی آمریکا و تبعیض نژادی بیان کند. اما مسئله اساسی مهم در کنترلی است که بر تمام عرصه ها وجود دارد و اجازه نمی دهد عملی از چارچوب مقبول خودش خارج شود و در این راه حاضر است تا همان مارتین لوترکینگ را هم بی رحمانه قربانی کند.
حقیقت آن است که دموکراسی آمریکایی قدرت مردم را چه در بروزش به وسیله انتخابات و چه در موجودیتش به صورت احزاب در کنترل و انحصار طبقه محدودی قرار داده است. این طبقه به اسم آزادی و قدرت مردم بر مردم حکومت می کند و در عمل اجازه نمی دهد چیزی از کنترلش خارج شود. در این صورت، می توان پرسید چنین نظامی دموکراسی است یا در حقیقت، نظامی الیگارشی که در زیر لوای دموکراسی پنهان شده و فریبکارانه ادعای آزادی و دموکراسی دارد؟
انتخابات آلمان صورت دیگری از دموکراسی و اعمال قدرت مردم را نشان می دهد. رونالد کخ، رهبر حزب دموکرات مسیحی در ایالت هسن، با مطرح کردن شعارهای داغ تبلیغاتی جنجال سیاسی به پا کرد. او تشدید مجازاتها علیه جوانان و به خصوص جوانان خارجی و تصویب قوانینی برای اخراج آنها را مطرح کرد. آنچه کخ مطرح کرد ابعاد گسترده ای داشت و قبل از انتخابات، موافقان و مخالفان به صورت مفصل پیشنهادهای او را به بحث گذاشتند. در این میان، انتخابات و رأی و قضاوت مردم تعیین کننده رد یا پذیرش او و حزبش بود. نتیجه قضاوت مردم شکست کخ و حزب دموکرات مسیحی و پیروزی احزاب رقیب را در پی داشت.
روزنامه استاندارد، چاپ وین، انتخابات ایالت هسن را چنین ارزیابی کرد: «یکی از مهم‌ترین پیام‌های انتخابات آلمان بی‌شک این است: کسی که با تحریک و بدگویی در پی کسب رای است ... با مجازات بیرحمانه رای‌دهندگان روبرو می‌شود. چون مردم کاملا در موقعیتی هستند که می‌توانند تفاوت قائل شوند میان کسی که موضوعی را واقعا با خلوص نیت مطرح می‌کند و کسی که فقط به خاطر بدست آوردن رای بیشتر حرف می‌زند».
انتخابات در این نظام به معنای قضاوت مردم است و به این گونه مردم قدرت خود را اعلام می کنند. از سوی دیگر، این انتخابات تنها موضوع ایالتی نبوده بلکه برخلاف نظام آمریکایی، قدرت در دموکراسی آلمان هم متکی بر رأی و نظر مردم است و هم در ساختار آن امکان تحقق عقیده ای متفاوت با دیگر عقاید متداول وجود دارد و بروز و تحقق آن ممکن است. عدم امکان انسداد سیاسی نکته قابل توجه در این ساختار است. در کل نظام سیاسی آلمان تاثیرگذار است. روزنامه آلمانی هندلزبلات، چاپ دوسلدورف، در باره انتخابات ایالتی هسن و نیدرزاکسن نوشت: «آلمان را باید با چشمی تازه نگاه کرد. زمین‌لرزه انتخابات ایالتی در هسن و نیدرساکسن لایه‌های سیاسی آلمان را به حرکت درآورده است. نیروی عظیمی از جریان چپ دیده شد».
قدرت مردم در این انتخابات به صورت مستقیم و نه توسط طبقه محدودی اعمال شد. نکته درخور توجه این است که اعمال مستقیم قدرت مردم در ساختاری انجام می گیرد که بسته نیست و امکان ظهور عقیده جدید در آن نهادینه شده است. ظهور حزب تازه تاسیس چپ در آلمان تصدیقی بر این مدعا است.
حزب چپ آلمان از اتحاد بهار گذشته میان بخشی از نیروهای خارج شده از حزب سوسیال دمکرات با حزب سوسیالیسم دمکراتیک (حزب آلمان شرقی سابق) به وجود آمده است. نکته مهم در ساختار سیاسی آلمان امکان تشکیل حزب است که در عمل می تواند به قدرت راه یابد، آن هم در زمانی کوتاه مدت.
برخلاف نظام آمریکایی، قدرت در دموکراسی آلمان هم متکی بر رأی و نظر مردم است و هم در ساختار آن امکان تحقق عقیده ای متفاوت با دیگر عقاید متداول وجود دارد و بروز و تحقق آن ممکن است. عدم امکان انسداد سیاسی نکته قابل توجه در این ساختار است.
انسداد سیاسی به دو گونه در ساختار یک نظام سیاسی به وجود می آید. وجه نخست در نظامهای تمامیت خواه است که از اساس هر گونه عقیده و فعلیتی جز فعلیت حاکم منتفی است و هیچ راه قانونی برای فعالیت متفاوت با آنچه حاکمیت اعمال می کند، وجود ندارد. انحصار قدرت و عمل سیاسی در چنین نظامی ناشی از قانون و نهادهای پاگرفته از آن است. در واقع، این نفس ساختار سیاسی است که راه بر هر تحول و تنوعی در فعالیت سیاسی را بسته است. چنین ساختاری در نظامهای تک حزبی همانند عراق زمان صدام حسین به خوبی قابل مشاهده است.
وجه دوم برگذاری انتخابات به هر صورت و حتی رقابتی بودن آن نمی تواند ملاک درست و دقیقی برای تحقق قدرت مردم و وجود یک نظام مردم سالار باشد. در واقع، تصوری از آن گونه دموکراسی که نظام آمریکایی مدعیش است بیشتر در جهت تحریف دموکراسی و برای تحکیم انسداد ذاتی سیاسی موجود در آن به کار می آید. انسداد سیاسی نه به واسطه قانون یا ساختار ادعایی نظام سیاسی به وجود می آید، بلکه در عمل و به واسطه سایه هایی پیش می آید که در خفا قدرت را در انحصار خود گرفته اند. در چنین نظامی، اصل مفروض وجود تنوع و تحول در فعالیت سیاسی است و قانون و حتی نهادهای برخاسته از آن نیز چنین فرضی را تایید می کنند، اما همان قانون و نهادها در انحصار سایه های قدرت بوده و در عمل، انحصار طلبی به صورت پنهانی راه را بر تنوع و تحول واقعی و عینی بسته است.
راه یافتن نمایندگانی به مجلس ایالتی از حزبی که تنها یک سال از عمرش گذشته است گواه بر باز بودن باب فعالیت سیاسی در آن نظام است. نتایج انتخابات در دو ایالت هسن و نیدرساکسن و پیروزی حزب چپ آلمان موید همین نکته است. این امر همان چیزی است که در مورد تحقق واقعی قدرت مردم اهمیت بنیادین دارد.
قدرت مردم در جایی معنای واقعی خود را پیدا می کند که نه تنها مردم با رأی خود بتوانند در مورد عملکرد نظام سیاسی قضاوت کنند، بلکه این امکان نیز برای آنان وجود داشته باشد که در ساختار سیاسی حضور فعال و تاثیرگذار داشته باشند. به عبارت دیگر، هنگامی می توان گفت یک نظام سیاسی متکی بر قدرت مردم است که هم مشروعیت اعمال آن بنابه رأی مردم باشد و هم امکان ورود به آن ساختار برای مردم وجود داشته باشد.
بنابر این، برگزاری انتخابات به هر صورت و حتی رقابتی بودن آن نمی تواند ملاک درست و دقیقی برای تحقق قدرت مردم و وجود یک نظام مردم سالار باشد. در واقع، تصوری از آن گونه دموکراسی که نظام آمریکایی مدعیش است بیشتر در جهت تحریف دموکراسی و برای تحکیم انسداد ذاتی سیاسی موجود در آن به کار می آید.
مسئله ای که در انتخابات پیش رو در ایران به ذهن خطور می کند این است که انتخابات به کدامیک از معانی فوق انجام می گیرد. از یک سو دیده می شود که برخلاف نظام آمریکایی، انحصار طلبی حزبی در ایران وجود ندارد و تنوع و تعدد قابل ملاحظه احزاب به چشم می خورد. این تعدد به دکتر علی لاریجانی در مصاحبه ای با خبرنگاران عدم وجود انظباط سیاسی در احزاب را بیان کرد. موضوع انظباط سیاسی که به صورت مستقیم موجودیت احزاب و چگونگی فعالیت آنها را به زیر سؤال می برد، موضوعی اساسی است که خلاء آن در جریان انتخابات بهتر آشکار می شود. گونه ای است که گروههایی تحت لوای یک جریان سیاسی ظاهر می شوند، تبلیغات می کنند و حتی کاندیداهای خاص خود دارند اما حزبی رسمی نیستند. در واقع، در ایران تعدد احزاب به صورتی است که به سختی می توان تفاوت بین حزب و شبه حزب را تشخیص داد.
از سوی دیگر و برخلاف دموکراسی آلمانی، احزاب در ایران نه تعریف و نه اصول مشخصی دارند و حتی از فعالیت متداول حزبی نیز برخوردار نیستند. این احزاب همانند رگبارهای موسمی عمر فصلی دارند و تنها در ایام انتخابات ظاهر می شوند. جالب توجه است که فعالیت سیاسی آنها نیز مشابه همان رگبارها تند و سریع و گسترده است و به مجرد تمام شدن انتخابات و برطرف شدن ابرهای انتخاباتی به پایان کار خود می رسند. علاوه بر این مطالب، نکاتی دیگر نیز در مورد این احزاب می توان گفت. به نظر می رسد حتی احزاب رسمی فعال در موسم انتخابات بیش از شبه و شبح یک حزب چیز دیگری نیستند.
دکتر علی لاریجانی در مصاحبه ای با خبرنگاران عدم وجود انظباط سیاسی در احزاب را بیان کرد. موضوع انظباط سیاسی که به صورت مستقیم موجودیت احزاب و چگونگی فعالیت آنها را به زیر سؤال می برد، موضوعی اساسی است که خلاء آن در جریان انتخابات بهتر آشکار می شود.
نکته قابل ذکر این است که انتخابات در ایران ضرورت توجه به این مسئله و بررسی ابعاد آن را نمایان می کند. در حقیقت، رشد و توسعه سیاسی در ایران که بنیاد هر گونه توسعه ای را تشکیل می دهد، متکی بر خودآگاهی سیاسی است و این امری است که مرحله به مرحله به وجود می آید. اذعان به خلاء انضباط سیاسی دلیلی بر خودآگاهی بر آن نیست و نباید انتظار عملکردی مبتنی بر آن را داشت و چه بسا که مدعی آن عملی در تناقض با آن انجام دهد.
خودآگاهی سیاسی و انظباط برآمده از آن امری است که در درازمدت و در نقد و نظرها و عملکردهای متقابل متحقق می شود، اما مهم آن است که این فرایند بتواند در نهایت به تحقق آزادی و اراده ملی بیانجامد.

دکتر سید نعمت الله عبدالرحیم زاده

منبع : پایگاه خبری ـ تحلیلی فرارو