استادان بزرگ شعر دیوانی

در این میان یک سلسله قراردادها و سیستم‌های تفسیر و تعبیر خاصی به وجود آمده که برای پی بردن به مضمون و معنی ابیات نظم دیوانی، ناچار باید بر آن‌ها اطلاع یافت.
باری پس از آنکه دوران خواجه دهانی نخستین شاعر دیوانی به سر آمد به علت زوال دولت سلجوقیان، چنانکه گذشت، ریشهٔ این نهال نو رسیده نیز خشکید. به ظهور آل عثمان باز زمینه برای رستاخیز ادبیات دیوانی آماده گردید. این بار شاعری به نام خواجه مسعود، معمار این کاخ بود. او با ترجمهٔ‌ بخشهائی از بوستان سعدی طبع آزمائی کرد زبان وی هنوز فاصله زیادی از زبان تودهٔ مردم نداشت. در جائی که سعدی گفته بود:
چو بینی یتیمـی سر افکنده پیش
مده بوسه بر روی فرزند خویش
او چنین سرود:
Yetimi goricek yere depmelgil,
And karsi ogancigin opmegil
لیکن این فاصله به سرعت در نور دیده شد؛ به زودی ادبیات مطنطن شعر دیوانی به جای این سخنان که هنوز آهنگ صدای مردم کوچه وبازار در آنها معکس است نشست. به دنبال پیشاهنگان، دیگران فرا رسیدند. شمارش نامهای همهٔ‌ گویندگان شعر دیوانی اگر هم میسر باشد به دفترها نمی‌گنجد. برای اینکه خوانندگان را فی‌الجمله آشنائی به دست آید تنها به ذکر نام پیشروان و ستارگان قدر اول و دوم این سبک بسنده می‌کنیم و نام استادان بزرگ و مسلم را باخطی درشت‌تر از دیگران مشخص می‌سازیم:
▪ در قرن چهاردهم: نسمی، احمدی، قاضی برهان‌الدین؟
▪ در قرن پانزدهم: شیخی، احمد پاشا، نجاتی بیگ؟
▪ در قرن شانزدهم: فضولی، باقی، خیالی بیگ، روحی بغدادی.
▪ در قرن هفدهم: نفعی، نایی، شیخ‌الاسلام، یحیی افندی، نائلی، نشاطی.
▪ در قرن هیجدهم: ندیم، شیخ غالب، نحیفی، قوجه راغب پاشا، فاضل اندرونی.
▪ در قرن نوزدهم: واصف اندرونی و عزت ملا.
ادامهٔ‌ «ادبیات دیوانی» بدون وجود دبدبهٔ‌ اشرافی و شرایط پر زرق و برق و شکوه درگاه جهان گشایان ممکن نبود. به همان نسبت که نقش و نگار کاخهای «دوران لاله» رنگ باخت سرود این نغمه پردازان برج عاج نشین نیز به خاموشی گرائید. از آن همه هیاهو و گیرودار تنها یادی به دفترها و انعکاسی در دیوانها از جمله دیوان «نائلی» به جای ماند.

نقل از مقدمه کتاب ادبیات دیوانی و نائلی ترجمه دکتر حمید نطقی.

منبع : شبکه رشد