باران ستاره ها

ما در آسمان شهاب ها را در لحظه برخورد و سوختن در جو مشاهده می كنیم. حاصل این برخورد است كه ما شهاب ها را به صورت اجرام نورانی در حال بارش می بینیم. آبان ماه امسال زمان دو بارش مهم است. «بارش شهابی اسدی» و «بارش شهابی ثوری» از جمله بارش های شهابی هستند كه هر ساله در ماه آبان رخ می دهد. امسال اوج بارش شهابی اسدی لحظاتی پس از غروب خورشید پنج شنبه ۲۶ آبان است. برای این كه با بارش های شهابی و به خصوص بارش اسدی آشنا شوید در ابتدا مقدماتی را درباره تقسیم بندی آسمان و چگونگی شكل گیری شهاب ها بیان می كنیم.
• تقسیم بندی آسمان
زمین در مسیر حركت خود به دور زمین بر روی محوری می چرخد. از دید ما ساكنان زمین، خورشید در آسمان حركت ظاهری دارد. مسیر حركت خورشید در زمینه ستاره های آسمان است و از محدوده ۱۲ صورت فلكی می گذرد. مسیر حركت خورشید از این صورت های فلكی را «دایره البروج» (Ecliptic) می گویند. خورشید هر ماه در یكی از این صورت های فلكی قرار دارد. بر اساس این مسئله هر ماهی كه خورشید در یك صورت فلكی قرار دارد آن صورت فلكی نشان دهنده ماه آن موقع است. به طور مثال وقتی خورشید در صورت فلكی میزان است ماه مهر است. در آن ماهی كه خورشید در آن قرار دارد صورت فلكی آن ماه دیده نمی شود. به طور مثال در ماه مرداد كه خورشید در صورت فلكی شیر (اسد)Leo قرار دارد این صورت فلكی دیده نمی شود. پیشینیان ما در گذشته های دور از دیدن آسمان تصاویر مختلفی به وجود می آورده اند و با استفاده از حالت و شكل قرار گرفتن اجرام پرنور آسمان، اجرام را به صورت شكل های مختلفی می دیدند. آنها اسم این اشكال را صورت فلكی گذاشتند و برای هر صورت فلكی نامی برگزیدند. آنها می خواستند با این كار به نوعی آسمان را به قسمت های مختلف تقسیم كنند. بدین ترتیب است كه امروزه شما با نگاه كردن به آسمان صورت های فلكی بسیاری را می بینید. در حقیقت بسیاری از اجرام هر صورت فلكی به یكدیگر هیچ ربطی ندارند و ممكن است میلیون ها كیلومتر از هم فاصله داشته باشند اما به صورت ظاهری از دید ما ساكنان زمین در نزدیكی هم قرار دارند. به طور مثال ستاره قطبی كه نشان دهنده شمال است در صورت فلكی خرس كوچك (دب اصغر) قرار دارد. شكل قرار گرفتن ستاره های این قسمت از آسمان شبیه به یك خرس كوچك است و یا حالت قرار گرفتن اجرام صورت فلكی شیر (اسد) كه تقریباً به شكل یك شیر است.
• بارش شهابی چیست
«شهاب سنگ ها» (Meteor) ذرات و تكه های جداشده از اجرام آسمانی هستند كه در فضا پراكنده اند. اندازه ها شهاب ها از یك ریگ كوچك شروع می شود و در بزرگ ترین حالت به چند صدمتر می رسد. یك شهاب سنگ می تواند تكه ای از یك ستاره دنباله دار، یك سیارك و حتی سیارات منظومه خورشیدی باشد. منشاء بیشتر شهاب هایی كه با جو زمین برخورد می كنند قطعات كوچكی از سر یك ستاره دنباله دار هستند. ستاره دنباله دار جرمی است كه به دور خورشید مدار بسیار بزرگی دارد. آنها كوه های بزرگی از یخ و گاز و غبار هستند كه ممكن است از خارج از منظومه خورشیدی مدارشان آغاز شود و تا نزدیكی های خورشید برسد. وقتی كه یك دنباله دار در مدار خود به سمت خورشید در حركت است تحت گرانش شدید خورشید قرار می گیرد و به خاطر گرمای بسیار خورشید منابع عظیمی از یخ و گاز خود را از دست می دهد. تكه هایی از ستاره دنباله دار كه از آن جدا شده اند به صورت رشته هایی در فضا باقی می مانند و با اجرامی كه در مسیر آنها قرار دارند برخورد می كنند. هنگامی كه زمین در مسیر یكی از این رشته ها برخورد می كند شهاب های آن رشته با جو زمین برخورد كرده و می سوزند. در این هنگام ما می توانیم برخورد شهاب ها با جو زمین را به صورت اجرامی نورانی ببینیم كه به اصطلاح در حال باریدن هستند.
یك شهاب سنگ می تواند قطعه ای از یك سیارك نیز باشد. تكه های شهاب سنگ هایی كه از سیارك ها جدا می شوند بیشتر از جنس آهن و سنگ هستند. تاكنون سیارك های تقریباً بزرگی با زمین برخورد كرده اند كه از جمله آنها می توان به حفره معروف بزرگ آریزونا اشاره كرد كه حاصل برخورد یك سیارك كوچك در حدود ۲۵ هزار سال قبل است. در سال ۱۹۰۸ نیز شهاب سنگ بزرگی پس از عبور از جو زمین به جنگل های سیبری برخورد كرد و قسمت بزرگی از این جنگل ها را سوزاند. هر ماهی از سال دوران بارش یك بارش شهابی است. به طور مثال در ماه آذر زمان بارش شهابی جوزایی در صورت فلكی جوزا (Gemini) است و یا ماه مرداد زمان بارش شهابی برساووشی (Perseus) در صورت فلكی برساووش است. این بدین معنا است كه در آن ماه عمده شهاب هایی كه در آسمان می بینیم در محدوده آن صورت فلكی قابل مشاهده است. هم اكنون كه ما در ماه آبان قرار داریم زمان دوره بارش شهاب های اسدی است كه در محدوده صورت فلكی شیر(اسد) دیده می شود. هر بارش شهابی در یك یا چندین شب به اوج بارش خود می رسد، یعنی بیشترین مقدار بارش اتفاق می افتد. رصدگران زمان اوج هر بارش را به صورت روز و ساعت محاسبه می كنند و میزان بارش شهابی را در یك ساعت به دست می آورند. (ZHR Zenithal Hourly Rate) میانگین بارش شهاب در طول یك ساعت است كه با این حروف اختصاری نشان داده می شود. به طور مثال گفته می شود كه اوج بارش شهابی برساووشی در شب ۲۲ مرداد و ساعت اوج بارش (بیشترین میزان مشاهده شهاب) ساعت یك بامداد است و ZHR آن ۵۰۰ شهاب است.بارش شهابی اسدی از جمله مهم ترین بارش های شهابی در طول سال است كه بازه آن در ماه آبان است و در روزهای پایانی این ماه بارش به اوج خود می رسد. محدوده مشاهده بارش های اسدی در اطراف صورت فلكی شیر(اسد) است. شهاب های اسدی جزء سریع ترین شهاب ها هستند و به همین دلیل به شكل نور سفیدرنگی دیده می شوند. سرعت این شهاب ها بین ۷۰ تا ۷۵ كیلومتر در ثانیه است.
• تاریخچه رصد بارش شهابی اسدی
برای نخستین بار منجمان مصری در سال ۹۰۲ میلادی، بارش شهابی اسدی را رصد كردند. آنها بارش شهاب ها را به سقوط باران گونه ستاره ها تشبیه كردند. در بارش های بعدی منجمان چینی، ژاپنی، پرتغالی، فرانسوی و منجمان مسلمان (بارش ۱۲۰۲ میلادی) بارش اسدی را ثبت كردند.
در واپسین سال قرن هجدهم بسیاری از دریانوردان و ساكنان آمریكا بارش پربار اسدی آن سال را رصد كردند. در سال۱۸۳۳ میزان بارش شهاب های اسدی در ساعت اوج خود به هزاران عدد شهاب رسید. مردمی كه در آن زمان شاهد این بارش بودند فكر می كردند كه دنیا به پایان رسیده است و همه چیز در حال نابودی است. اما منجمان كه می دانستند این واقعه بارش شهابی است با مشاهده دقیق شهاب ها، كانون بارش را مشخص كرده و میزان شهاب ها و زمان اوج شها ب باران را به دست آوردند.
«هاینریش اولبرس» چهار سال بعد در سال ،۱۸۳۷ با بررسی بارش های اسدی در دهه های گذشته، دوره فعالیت این بارش را ۳۳ یا ۳۴ سال تعیین كرد. در روزهای پایانی سال۱۸۶۵ «ارنست تمپل» دنباله داری را از قدر ظاهری شش در صورت فلكی خرس بزرگ (دب اكبر) كشف كرد. در ابتدای سال بعد منجمی در رصدخانه هاروارد با نام «تاتل» نیز به طور مستقل موفق به كشف این دنباله دار شد. بدین ترتیب این دنباله دار به اسم هر دو منجمی كه آن را در یك محدوده زمانی كشف كرده بودند گذاشته شد. دنباله دار «تمپل- تاتل» در دوازدهم ژانویه ۱۸۶۶ به حضیض خود رسید. در سال های ۱۸۹۹ و ۱۹۳۳ بر خلاف پیش بینی ها تعداد شهاب های بارش اسدی كم بود. علت آن اثر اختلالات گرانشی دو سیاره مشتری و زحل بود كه گاهی باعث دور شدن توده ذرات دنباله دار از مدار زمین می شود. بارش اسدی در سال ۱۹۶۶ بسیار پربار بود. در این بارش در مدت كوتاهی آسمان پر از شهاب هایی بود كه با جو زمین برخورد می كردند. در آمریكای شمالی رصدگرانی بودند كه بیش از ۳۰شهاب را در یك ثانیه در گزارش هایشان به ثبت رسانده بودند. دنباله دار «تمپل- تاتل» در آخرین گذر خود در ۹ اسفند ۱۳۷۷ به حضیض مدارش (نزدیك ترین فاصله با زمین) رسید. در این سال اوج بارش در سپیده دم ۲۶ آبان یعنی ۲۰ ساعت زودتر از زمان پیش بینی شده، رخ داد و برنامه ریزی بسیاری از رصدگران شهاب را به هم ریخت و افراد زیادی نتوانستند اوج این بارش را مشاهده كنند. علت این اتفاق برخورد رشته ای از ذرات به جا مانده از گذر دنباله دار «تمپل- تاتل» در سال۱۳۳۳ میلادی با زمین بود. این توده دارای ذرات بزرگتری بود كه در نتیجه تعداد آذر گوی های آن بیش از حد معمول بود. در سال ۱۳۷۸ میزان بارش شهاب های اسدی در ساعت اوج خود به ۳۷۰۰ شهاب رسید. بسیاری از ساكنان غرب آسیا از جمله مردم ایران توانستند این شهاب باران بی نظیر را در آسمان مشاهده كنند. در سال ۱۳۷۹ تعداد میزان بارش شهاب ها در زمان اوج بارش ۵۰۰ و در سال های ۱۳۸۰ و۱۳۸۱ بارش اسدی به حدود ۳۰۰۰رسید. بر طبق پیش بینی ها دوره رگبارهای شهاب های اسدی به پایان رسیده است.
• بارش شهابی اسدی امسال
امسال اوج بارش شهابی اسدی در ایران، ساعت ۱۸ پنج شنبه ۲۶ آبان است. ZHR (میزان بارش شهابی) بارش شهابی اسدی امسال متغیر است و میزان ثابتی ندارد. بارش اسدی امسال به لحاظ تعداد شهاب پربار نیست و به میزان اوج خود در سال های ۱۳۷۹ نمی رسد، بنابراین امسال شهاب های بسیار كمی از این بارش را شاهد خواهیم بود. كانون بارش شهاب های اسدی در محدوده صورت فلكی شیر (اسد) است. دقت داشته باشید شهاب هایی كه در دیگر صورت های فلكی آسمان دیده می شوند مربوط به بارش اسدی نیستند و هر كدام مربوط به بارش های شهابی دیگری هستند كه منشاء جداگانه ای از هم دارند. برای رصد شهاب های اسدی لازم نیست كه از شهرها دور شوید زیرا كه آنها را می توان در داخل شهرها -البته در مناطقی كه آلودگی نوری كمتری دارند- مشاهده كرد. آسمان تقریباً تاریك و مقداری صبر و حوصله، شب به یادماندنی را برایتان به خاطر خواهد گذاشت. اگر می خواهید كه به طور جدی شهاب ها را مشاهده و حتی تعداد و نوع آنها را ثبت كنید بهتر است كه به مناطقی كه آلودگی نوری كمتر و افق های باز دارند بروید. با داشتن چند برگه كاغذ و یك خودكار به ثبت شهاب هایی كه در آسمان می بینید بپردازید. زمان، قدر ظاهری، رنگ و مسیر حركت شهاب ها مهم ترین نكاتی هستند كه برای هر شهاب بایستی ثبت كنید. دقت داشته باشید كه تنها شهاب هایی كه در داخل و محدوده صورت فلكی شیر(اسد) هستند مربوط به بارش شهابی اسدی هستند. اما اگر امكان خارج شدن از شهرتان را ندارید زیاد ناراحت نشوید چرا كه با كمی صبر و حوصله می توانید در پشت بام، ایوان، حیاط خانه و به طور كل هر مكانی كه آلودگی نوری كمتری دارد شهاب ها رامشاهده كرده و از رصد آنها لذت ببرید.
• بارش شهابی ثوری
این روزها دوران بارش شهابی ثوری نیز است. در میانه ماه آبان زمین از میان توده ای از غباری كه به جامانده از دنباله دار «P/Encke۲» است، عبور می كند. عبور زمین از میان این ذرات ریز باعث می شود تا این ذرات(شهاب) با سرعتی نزدیك به ۱۷۰۰ كیلومتر با جو زمین برخورد كرده و بسوزند. كانون این بارش صورت فلكی ثور است. بیشترین تعداد این شهاب ها در محدوده ۳۰ تا ۴۰درجه ای از كانون این بارش شهابی در صورت فلكی ثور قابل رصد هستند. بارش شهابی ثوری امسال همراه با ظهور آتشگوی نیز خواهد بود.
• پیشواز بارش شهابی جوزایی
اگر به هر صورتی موفق به رصد بارش شهابی اسدی و ثوری نشدید در انتظار بارش شهابی بعدی باشید. ماه آینده (آذر) دوران فعالیت بارش شهابی جوزایی است. در هفته پایانی این ماه در روزهای ۲۲ تا ۲۵ آذر میزان بارش شهاب های جوزایی به اوج خود می رسد. باورهای بسیاری درباره مشاهده شهاب در فرهنگ های مختلف وجود دارد. بهترین باور آن است كه شهاب های آسمانی، كه از زیباترین پدیده های طبیعی آسمان است را نشانه ای از عظمت و بزرگی دنیای بی نهایت خود بدانیم.

شراگیم امینی

منبع : روزنامه شرق