راهبردهای ارزشی پیامبر اکرم (ص) در مسیر وحدت اسلامی ؛ اصلاح و تربیت روحی امت اسلام

در یك تقسیم بندی كلی، نقش پیامبر اكرم (ص) در پایه گذاری وحدت امت اسلامی شامل تلاش در وضعیت جامعه عربی آن زمان و به كارگیری عوامل «سیاسی » جهت زمینه سازیهای لازم، برنامه ریزیهای «فرهنگی » در مسیر ترسیم دورنمای امت واحده برای مسلمانان و ایجاد فضای رشد فكری و ارتقای فهم مردم نسبت به مسؤولیتهای خود و در نهایت، به كار بستن راه حلهایی كه پیامبر اكرم (ص) از آنها به عنوان ابزار تحقق وحدت بهره می گرفت، می شوند.
چنین راهبردهایی را می توان تحت عنوان «دعوت ارزشی» پیامبر(ص) برشمرد كه برخی از آنها شامل «راهبردهای ارزشی ملی و مذهبی »، «راهبردهای ارزشی قومی و میهنی » و نیز «راهبردهای ارزشی اجتماعی و فردی » خواهند بود.
● راهبردهای ملی و مذهبی
الف) ایجاد وحدت ملی و همبستگی ایمانی
۱) عقد قرارداد:
ورود پیامبر اكرم (ص) به مدینه، با عقد قراردادهایی بین گروههای گوناگون همراه بود. این پیمانها را می توان یكی از بارزترین شواهد به كارگیری رهیافت وحدت اسلامی در جامعه آن زمان شمرد.
یكی از مهمترین این پیمانها، اولین قراردادی بود كه بین پیامبر اكرم (ص) و طوایف و قبایل موجود یثرب بسته شد و برخی، آن را «نخستین قانون اساسی مكتوب جهان » دانسته اند. این تدبیر بهترین مقوله برای به وجود آوردن وحدت ملی و همبستگی دینی بود، زیرا وحدت میان قبایل درگیر، حقوق اجتماعی یهودیان و نیز مهاجران مسلمانان را تضمین می كرد و از سوی دیگر، این پیمانها مقدمات تشكیل یك وحدت سیاسی و حكومتی را فراهم می آورد.
به عنوان نمونه، در مفاد قرارداد بین مسلمانان به روشنی قید شده بود كه مسلمانان امت واحده ای، جدای از مردم دیگر هستند(انهم امهٔ واحده من دون الناس) و ارتباطی بین مسلمانان و كافران نیست و دوری بین مسلم و مسلم نباید باشد.
۲) اگر چه روح حاكم بر این پیمانها همانا به كارگیری ابزار وحدت اسلامی در جهت راهبرد ارزشی پیامبر اكرم (ص) در جامعه اسلامی است و از همین رو تمام موارد آن مصداق این امر قرار دارند، ولی به بعضی از آن موارد اشاره می كنیم:
▪ مسلمانان در برابر ظلم و تجاوز و توطئه و فساد با هم متحد خواهند بود.
▪ هیچ مؤمنی بدون اشاره سایر مؤمنان در جهاد فی سبیل ا... صلح نمی كند و صلح جز برای همگان اجرا نخواهد شد.
▪ تمامی گروهها (كه به جنگ مشغولند) به ترتیب وارد جنگ خواهند شد و جنگیدن به یك گروه (دومرتبه پشت سر هم) تحمیل نخواهد شد.
▪ «ذمهٔ ا... » نسبت به همه افراد یكسان است.
▪ اگر اختلافی بین مسلمانان بروز كرد، مرجع حل آن خدا و رسول خواهند بود.
▪ مسلمانان، فرد مقروض و مدیونی را كه دین او سنگین است رها نخواهند ساخت، بلكه به او كمك می كنند.
در قسمت دیگری از این عهدنامه تاریخی كه طرف خطاب آن یهودیان مدینه بودند، اموری پیشداوری شد كه توجه به مفاد آن حاكی از انگیزه تحقق وحدت ملی توسط پیامبر اكرم (ص) است:
▪ مسلمانان و یهودیان امت واحده اند و مانند یك ملت در مدینه زندگی خواهند كرد و هر یك دین خود را دارند.
▪ به یهودیان همپیمان، همراهی و كمك خواهد شد و متقابلاً وقتی مسلمانان آنها را به مصالحه می خوانند، یهودیان باید بپذیرند.
▪ مسلمانان و یهود، هر دو باید بر ضد كسانی كه با این قرارداد به مخاصمه برمی خیزند، مبارزه كنند.
▪ هر دو باید با یاری یكدیگر در برابر مهاجمان به یثرب بجنگند.
▪ هیچ كافری از ناحیه دو طرف اجیر نشود، مگر این كه به مصلحت هر دو گروه باشد.
به هر حال، باید چنین نتیجه گرفت كه كوشش برای ایجاد حساسیت مشترك دینی و ملی یكی از شاخص ترین راه حلهای پیامبر اكرم (ص) در جهت تحقق وحدت اسلامی شمرده می شود.
۳) تثبیت وحدت ایمانی:
پیامبر(ص) بعدها نیز در مسیر تثبیت همبستگی ایمانی مسلمانان مكرراً بر این موضوع تأكید فرمود. در بخشی از سخنان حضرت پس از فتح مكه و در مسجدالحرام چنین نقل كرده اند كه فرمود: «مسلمان برادر مسلمان است»
ب) پیوند روح اخوت و برادری
۱) پیدایش تعلق اجتماعی:
در نخستین سال ورود پیامبر اكرم (ص) به مدینه، یكی از مهمترین ابتكارها و راهبردهای حضرت، به كارگیری عامل وحدت دینی است؛ یعنی پیوند (عقد) برادری بین كلیه مسلمانان اعم از مرد و زن.
پیامبر اكرم (ص) بین هر مهاجر و یكی از مردم مدینه عقد برادری بست. این تصمیم داهیانه، كارآمدترین ابزار تحقق الفت فراگیر در جامعه آن زمان بود كه نشان از كوشش پیامبر اكرم (ص) برای پیدایش یك تعلق اجتماعی بالنده بر محور ایمان به خدا داشت.
۲) محبت الهی پایه تشكیل جامعه آرمانی:
جامعه مطلوب پیامبر اكرم (ص)، نظامی است كه تمامی اعضای آن بر محور دیانت توحیدی، پیوند برادری با یكدیگر دارند و مكلفند آن را استوار نگه دارند تا خداوند حكیم نیز زمینه های الفت و وحدت دلها را (به قدرت خود) پایدار سازد و بدین سان پایه های تفاهم اجتماعی جامعه اسلامی محكم گردد.
براساس مفاد آیات الهی، اولاً بدون تحقق الفت اجتماعی نمی توان سخن از جامعه كرد؛ ثانیاً تحقق این امر تنها به خداست، ثالثاً مؤمنان نیز قادرند شرایط و زمینه های وحدت اجتماعی را فراهم آورند.
كلام راستین خداوند پیرامون مسأله برادری قبایل یثربی نیز بس گویاست؛ «و همگی به ریسمان محكم الهی چنگ زنید و راههای متفرق نروید و نعمتهای خداوند را به یاد آرید كه شما با هم دشمن بودید، پس خدا در دلهای شما الفت و مهربانی انداخت تا به لطف او همه برادران دینی یكدیگر شدید...»آل عمران /۱۰۳)
جامعه آرمانی پیامبر اكرم (ص) كه در آن روح اخوت و برادری موج می زند، جامعه ای است كه در شدت بر كفر و رحمت به ایمان، حول یك محور، وحدت می یابند؛ «محمد فرستاده خداوند است... و كسانی كه با اویند بر كافران بسیار سخت گیر و با یكدیگر مهربانند» (فتح /۲۹)
جامعه ای كه مانند پیكره ای واحد است و تمام افراد آن در ارتباطی وحدت بخش با یكدیگر پایدار می مانند و روح عشق و ایمان مذهبی در تار و پود آن جریان دارد.
۳) بهره وری از ظرفیتهای اجتماعی:
پیامبر اكرم (ص) با طرح پیمان برادری انصار و مهاجران، از ظرفیت خاص چارچوب اجتماعی جامعه عربی (كه حمایت از هم پیمانان خود بوده) در جهت اهداف تحقق امت واحده بهره برد و این موفقیت بارز پیامبر(ص) نه تنها باعث تعجب افرادی چون ابوسفیان شد، حتی آثار و پیامدهای این مساوات اسلامی تا مقدم داشتن اموال و داراییها نسبت به یكدیگر پیش رفت. مورخان نقل می كنند در جریان برادری مهاجر و انصار، پیمانی بسته شد كه شامل مشاركت در میراث هم بود و در همین راستا رویداد تقسیم غنایم جنگی «بنی النضیر» از بهترین نمونه هاست.
به هر حال، سراسر وقایع تاریخ اسلام گویای شواهدی است كه نقش پیامبر اكرم (ص) را در جلوگیری از افتراق صفوف مسلمانان و متقابلاً بهره بری ابزار وحدت اسلامی نشان می دهد. تلاش پیامبر اكرم (ص) در ایجاد وحدت به اوج كوششهای ممكن می رسد و چون آرمان وحدت را یكی از رسالتهای الهی بعثت خود می داند و رنج تفرق مؤمنان بر او گران می آید و سخت مهربان و هواخواه آنان است، در این راه تمام توان خود را به كار می برد.
۴) راهكار سازگاری و همدلی:
موضوع «اصلاح ذات البین » و سفارشها و موضعگیریهای پیامبر اكرم (ص) پیرامون آن نیز، در ردیف راهكارهای ایجاد برادری قرار می گیرد:
نقل شده كه درباره آیه اخوت از پیامبر اكرم (ص) پرسش كردند، فرمود: «مزد آن كس كه در برقراری آشتی میان مردمان بكوشد، برابر مزد كسی است كه در راه خدا پیكار كند.»
بدین ترتیب یكی از این شیوه ها را در تصمیمی كه پیامبر اكرم (ص) مبنی بر «اصلاح ذات البین » در مورد تقسیم غنایم جنگ بدر می گیرد، مشاهده می كنیم.
قطعاً نبود قانون خاص تقسیم غنایم و نیز عدم آمادگی تربیتی و اخلاقی كامل مسلمانان آن دوره، عواملی بود تا در وحدت پویای جامعه اسلامی ایجاد خلل كند. از این رو، پیامبر(ص) مأمور به اصلاح امور و حفظ یكپارچگی ملت می شود و مؤمنان نیز موظف به رعایت همدلی و تبعیت از رسول اكرم (ص) كه: «تقوای خدا را پیشه كنید و به اصلاح بین خودتان بپردازید و خدا و رسولش را اطاعت كنید، اگر اهل ایمانید» (انفال /۱)
پیامبر(ص) به گونه ای اختلاف زدایی می كند كه شقاقی (هر چند ناچیز) در پیكره وحدت دینی مسلمانان سر برنیاورد؛ چنانكه مورخان نقل كرده اند، پیامبر اسلام (ص) حتی برای گروهی هم كه در جنگ حاضر نبودند سهمی از غنیمت قرار می داد.
جالب توجه است، پیش از آغاز جنگ بدر، پیامبر اكرم (ص) با وجود اعلام حمایت عده ای از مهاجران، در انتظار اعلام رضایت انصار مبنی بر آمادگی جهاد نبرد با دشمن است؛ چون محتوای قرارداد انصار با پیامبر(ص) درباره دفاع از حضرت در داخل شهر مدینه بود و نه همراهی در جنگهای خارج، لذا پیش از حركت به دنبال رأی و نظر انصار بود و پس از اطمینان از یاری آنان، آماده كارزار می گردد.
این امر در واقع نشان از اهتمام پیامبر اكرم (ص) به رعایت سنتهای اجتماعی و ملاحظه شرایط خاص سیاسی زمان دارد.
۵) تفوق به جای تفرق:
رویداد دیگری كه در جریان جنگ احد شاهدیم، دستوری است كه قرآن به پیامبر(ص) می دهد، مبنی بر عدم ملامت پاره ای مسلمانان به سبب فرار از جنگ و در برابر، بخشودن آنها و سعی در امیدوار ساختن و همكاری به گونه ای كه جذب جامعه اسلامی شوند و در مسیر اصلاح و تربیت روحی قرار گیرند: «از آنان درگذر و از خدا بر آنها طلب آمرزش كن و برای دلجویی آنان، با آنها مشورت نما...» (آل عمران /۱۵۹)
قطعاً یكی از ریشه های اصلی چنین تصمیم پسندیده ای، همخوانی با وحدت و یكپارچگی سیاسی امت اسلام بوده است تا از این طریق، پیشاپیش زمینه افتراق بین گروههای مسلمان (به علت طرد افرادی از مبارزان كه در جریان جنگ دچار خطا و تخلف شدند) و سایر اقشار جامعه، محو شود.
در همین جنگ است كه به نقل تاریخ، جوان مسلمان ایرانی پس از وارد آوردن ضربه ای بر افراد سپاه دشمن، می گوید: «این ضربت را تحویل بگیر كه منم یك جوان ایرانی». اما پیامبر اكرم (ص) او را خطاب و عتاب نمود كه چرا نمی گویی منم یك جوان انصاری؟! و منظور آن است كه به این وسیله هم، آهنگ برانگیخته شدن تعصبات قومی دیگر را خاموش و وحدت صفوف اسلام را حفظ كند و هم، ملاك افتخار و ارزش را از محور قوم و نژاد و ملیت به دین و مكتب و ارزشهای توحیدی بازگرداند.
بدین سان حضرت از هر عاملی برای نگهداری تفوق اجتماعی و جلوگیری از تفرق استفاده می كرد و حتی در جریان تخریب مسجد ضرار نیز این موضوع به وضوح دیده می شود.
۶) حفظ وفاق ملی:
سیاست پیامبر اكرم (ص) درباره ویران كردن مسجد ضرار دقیقاً به قصد ایجاد یك مانع مؤثر برای جلوگیری از ظهور شكاف سیاسی در جامعه اسلامی بود تا وفاق ملی آسیب نبیند.
پیامبر بزرگوارص) حتی در آخرین سفارشهای خود به امت اسلامی نیز چنین می گوید: «ای مردم... بدانید كه به راستی مسلمان برادر مسلمان است و مسلمانان همه با هم برادرند»
● راهبردهای قومی و میهنی
الف) نفی نژادپرستی و قومیت گرایی
یكی دیگر از راه حلهایی كه پیامبر اعظم (ص) در مسیر بنیانگذاری وحدت امت اسلامی به كار می گرفت، نفی نژادپرستی، قومیت گرایی و تبعیضهای ناروا و ناپسند بود.
۱) شكستن ارزشهای جاهلی:
مبارزه پیامبر(ص) با برده داری آن زمان كه افزایش تدریجی قدرت سیاسی و اجتماعی حضرت با قاطعیت روزافزونی نیز توأم بود، بهترین شاهد است. این جنبش، بخشی از حركتهای عدالت خواهی پیامبر(ص) در برابر ظلم آشكار آن دوره به شمار می آید، زیرا حضرت به دنبال تأسیس جامعه فلاح پسند دینی و پایه گذاری حزب رستگاران است و نیك، از قرآن آموخته كه فلاح و سعادت با ظلم و شقاوت قابل جمع نیست.
از تلاشهای پیامبر اكرم (ص) در دوره ابتدایی حضور ده ساله مكه مكرمه، گسستن مبانی نظام ارزشی حاكم بر جامعه جاهلی آن زمان بود. در بافت پیوندهای عشیره ای، بردگان و كنیزان بدون اذن صاحبان خود، حق هیچ گونه تصمیم گیری مستقل و یا اظهار مشاركت اجتماعی خاص نداشتند. اجازه برده ها در پذیرش یا عدم پذیرش معتقدات دینی خویش نیز به دست خود آنان نبوده است.
دعوت فرهنگی پیامبر اكرم (ص) به توحید و نیز دعوت ارزشی حضرت به ایجاد تعلق دینی و حب اجتماعی توحیدی، سبب شد تا زمینه شكستن چنین تبعیضهای ظالمانه ای فراهم گردد، معیارهای جاهلی روابط نسبی از بین رفته و در نهایت افراد، بدون وابستگی قومی و قوم گرایی به دین جدید بگرایند.
حاصل توفیق پیامبر اكرم (ص) در به كارگیری این راه، مسلمان شدن افرادی از عشیره ها و قبایل متعدد مشركان و تمرد آنان از قوانین نظام قبیله ای و سپس، پیوستن به صفوف مؤمنان بود. این روش، علاوه بر تاثیرگذاری «ارزشی و اجتماعی » یعنی ایجاد یأس و وحشت در دل مشركان و ویران شدن اصول ارزش حاكم، زمینه ای برای زایش نظام اجتماعی جدید پدید آورد.۲) ارزش مساوات توحیدی:
بعدها پیامبر اكرم (ص) در قالب فرمان، ارشاد یا نصیحت، مسلمانها را به آزادسازی بردگان رهنمون می سازد و خود نیز چنین می كند و این فرمان خداوند بود كه ایمان به خود و آخرت و پیامبران را با بخشش مال در جهت آزادی انسانهای دیگر همسنگ می داند.
حضرت، افرادی مانند «زید بن حارثه » را فرمانده سپاه اسلام و «بلال حبشی » را مؤذن ویژه قرار می دهد و از «سلمان فارسی » ایرانی تجلیل می كند و به او مقام و منزلت والا می بخشد تا بدین ترتیب هم با تبعیضهای موجود به مبارزه برخیزد و هم بتدریج ارزش تقوا را ملاك منصبها و منزلتهای اجتماعی معرفی نماید كه: «به راستی كه بهترین شما نزد خداوند، باتقواترین شماست. (حجرات /۱۳)
پیامبر اكرم (ص) آشكارا اعلام می كرد، آن غلام حبشی و این سید قریشی (هر دو) در نزد من یكسان هستند و بدین سان آن حضرت را منادی به حق مساوات توحیدی دانسته اند.
به هر حال، رعایت تساوی و عدالت توسط پیامبر اكرم (ص) كه دقیقاً در برابر ظلم و تبعیضهای رایج قرار داشت، از مؤثرترین راهكارهای ایجاد وحدت اسلامی در جامعه آسیب دیده آن روزگار بود.
در متون تاریخی و روایی می خوانیم حضرت تفاوتی بین برده و غیربرده نمی گذاشت و خود نیز در اجرای احكام، طعم شیرین حق مساوات و عدالت را به دیگران می چشانید. حتی در جمع مسلمانان، جایگاه پیامبر خدا(ص) ناپیدا بود و هر زمانی در مجلس می نشست، افراد ناشناس به سادگی نمی توانستند حضور رسول ا... (ص) را نزد مردم بیابند. اوج درخشش این مساوات طلبی حتی در چشمان مبارك رسول رحمت نیز نمایان بود، آن گونه كه مشهور است آن بزرگوار در نگریستن به افراد نیز جانب عدالت را مراعات می نمود.
البته، شكی نیست كه همه این آداب الهی در جلب حمایت توده مردم بسیار مؤثر بوده است. این سیره با درایتی خاص و تدبیری موشكافانه در دوران حكومت پیامبر اكرم (ص) نیز دنبال می شود تا همواره نقش خود را به عنوان یكی از ابزارهای ارزشی وحدت ساز ایفا كند. پیامبر(ص) درصدد است تا همه پایه های نابرابریهای جاهلی را از میان بردارد و بازگشت به عهد جاهلیت و پسند احكام غیرالهی را ناممكن سازد.
رسول ا... (ص) خود، آغازگر این حركت بزرگ اجتماعی - ارزشی است و از هر رخدادی در جهت القا و تثبیت روح مساوات و عدالت انسانی در جامعه نوپای آن زمان بهره می برد.
بدین ترتیب می توان نتیجه گرفت، نفی قومیت گرایی و هر نوع تعصب ناپسند جاهلی، همیشه مدنظر پیامبر خدا (ص) بوده است و هشدارهای حضرت نیز به كسانی كه حسب و نسب را ملاك افتخارات و ارزشها می دانستند، در تاریخ اسلام ثبت شده است.
در روایتی، پیامبر(ص) افتخار و فخرفروشی بر محور تعصبات قومی را از آتش جهنم می شمارد.
در همین ردیف باید بر زندگی بسیار ساده پیامبر اكرم(ص) نیز اشاره كرد كه به نقل امیرالمؤمنین (ع)حتی اجازه نصب پرده ای با نقش و نگار معمولی را بر در خانه خود نمی دهد. این امر، بهترین شاهد و عالی ترین زمینه برای جذب انسانهای محرومیت كشیده آن زمان و عامل تحقق وحدت دینی بود.
۳) حمایت از محرومان:
در جهت نفی تعصبات قومی، خط مشی حمایت از محرومان و بیچارگان نیز قرار دارد. این گروه كه عمدتاً بردگانی از مردان و زنان هستند، طبق قوانین حاكم، زیر پوشش حمایتی هیچ قوم و قبیله ای نبودند و لذا از كلیه حقوق اجتماعی و سیاسی محروم می شدند و به دلیل ساخت سیاسی خاص دوران جاهلی و نیز ناتوانیهای گوناگون این افراد، امكان پی ریزی جامعه ای مستقل را هم نداشتند.
در چنین شرایطی، مخالفت پیامبر اكرم (ص) با تبعیضها و قوم گراییها و از سوی دیگر، حمایت از محرومان، سبب جذب این گروه به اسلام و پیامبر(ص) می شد. بدین ترتیب، گروه كثیری بر محور رسول خدا(ص) وحدت اجتماعی و سیاسی پدید می آمدند. در واقع، محتوای فكری دعوت حضرت در اعلام اصالت تقوا و كرامت انسانی و نیز مقتضای عملكرد او، نقش یك ابزار پویا برای ایجاد وحدت اسلامی نوین را ایفا كرد.
این اعلام حمایت و جانبداری كه بتدریج دامنه پوشش آن نیز گسترده می شد، توانست نیروهای خسته و گریزان، ستم دیده و درگیر تردیدهای فكری را به مركزی واحد هدایت كند و پایه های وحدت دینی را استوار سازد.
ب) نقش كعبه
با نظری به رویدادهای تاریخ اسلام، بعضی راه حلهای دیگر نیز به چشم می آید كه در آنها به نحوی از ظرفیت و مقتضیات موجود جامعه آن زمان در جهت تحقق وحدت اسلامی بهره برداری شده است.
در این باره، تأثیر كعبه و كیفیت استفاده پیامبر اكرم (ص) از آن به عنوان یكی از ابزارهای ارزشی وحدت ساز، شایان توجه است.
پیامبر(ص) از موقعیت مكانی مكه و فرصت زمانی ایام حج در مقطعی كه تمام مردم جزیرهٔ العرب به آن جا می آمدند بهره می برد تا دعوت توحیدی خود را به مهتران و بزرگان قبایل ارائه دهد. در متون تاریخی نام قبیله های «بنی حنیفه »، «كنده »، «بنی صعصعه »، «كلب » و دیگران را در فراخوان حضرت می بینیم و حتی گرایش مردم یثرب به اسلام هم از طریق همین تدبیر در استفاده از موقعیت خانه خدا و موسم حج بوده است.
میزان كارآمدی این عامل در تمایل و كشش توده ها به سوی پیامبر(ص) به قدری بود كه كفار و مشركان را كاملاً در موضع انفعالی قرار می داد. آن گونه كه پیش از آغاز مراسم برای جلوگیری از شعاع نفوذ پیام اكرم (ص) به مشورت می پرداختند تا مناسب ترین شیوه های تبلیغی و روانی را برای تغییر اذهان مخاطبان و مردم به كار گیرند.
● راهبردهای اجتماعی و فردی
الف) حمیت عربی و حس مشترك
بهره برداری پیامبر اكرم (ص) از اخلاق و خصوصیات روحی عرب جاهلی در جهت اهداف توحیدی و به ویژه تحقق وحدت اسلامی، یكی دیگر از راهبردهای ارزشی به شمار می آید.
ظرفیتهای روحی جامعه آن زمان در تمامی شرایط اجتماعی خاص خود تنیده شده بود و پیوندی مستحكم با پیشینه تاریخی اش داشت. سعی پیامبر(ص) این بود كه قابلیتها را به سمت مطلوبیتهای موردنظر هدایت كند و به نوعی، آمیزه های اخلاقی نوینی به وجود آورد. بدین سان پیامبر(ص) از این امكانات اخلاقی و روحی برای پدیدآوری یك همگرایی دینی و استحكام علایق مشترك اعراب در جهت آرمانهای امت واحده استفاده می كند.
روحیه تعصب و حمیت عربی، تعهد و وفای به عهد و پیمان، شجاعت و دلاوری یا میهمان نوازی، نمایانگر شاخصه های اجتماعی اعراب جاهلی شده است.
در همین حركت، پیامبر اكرم (ص) اصلاح و بهسازی ارزشهای حاكم در چارچوب نظام ارزشی اسلام را یكی از كلیدهای رویكرد اتحاد اسلامی می داند. بدین صورت كه تعصب به قوم و قبیله، حفظ و بزرگداشت منزلت عشیره و رؤسا و بزرگان آن و نیز واكنش در حمایت از افراد طایفه (كه معمولاً به نحو صریح یا ضمنی توأم با گونه ای تعهد و پیمان بود) بارها در تاریخ اسلام سبب حمایت از حضرت در مواضع مختلف و اصولاً، زمینه تشكیل اولین وحدت سیاسی و علنی اسلام تلقی می گردد.
به هر حال، چنین بیعتهایی نه تنها در محدوده داخلی كه بیشتر در تعهد قبایل نسبت به یكدیگر نیز كاربرد داشت و طبق رسوم جاهلی تا زمان اعلام انصراف همپیمان یا همپیمانان به قوت خود باقی می مانده است. پیامبر(ص) نیز از همین طریق دیگران را به اسلام دعوت می كرد و در طول تاریخ مكرر بین حضرت و افراد یا گروهی از یاران، پیمانهای گوناگونی منعقد می گردید كه تكرار آن حاصلی جز فراگیری دامنه وحدت اسلامی نداشت. آنچه در «عقبه اولی »، «عقبه ثانیه »، بیعت در غزوه بدر، «بیعت رضوان » و ... روی داد، نشانگر همین موضوع است.
شجاعت و دلیری اعراب كه ریشه در وضعیت خاص آن جامعه و نیز مسایل جغرافیایی و طبیعی داشت، هیچ گاه به صورت مطلق از ناحیه پیامبر اكرم (ص) مطرود و مذموم دانسته نشد، بلكه این روحیه خاص نیز در مسیر اصلاح و امور پسندیده و صحیح قرار گرفت. بدون تردید، این امر در گسترش حاكمیت سیاسی اسلام كه فقط در طی ده سال، بیش از هشتاد غزوه و سریه را در پرونده خود جای داده، تأثیر بسزایی داشته است.
حضرت در جنگهای بسیاری ضمن تجلیل و تمجید از روحیه شجاعت و سلحشوری سربازان اسلام، ارزشمندی آن را در محدوده عبادت و تقوای الهی مورد سنجش و مقایسه قرار می داد و بدین سان، شیوه تعدیل و تصحیح ویژگیهای اخلاقی اعراب را برمی گزید. از سوی دیگر، پیامبر(ص) در تقویت و اصلاح روحیه مهمان نوازی اعراب نیز می كوشد كه این نیز سبب جذب فزونتر افراد به قلمرو مسلمانان است.
پیامبر اكرم (ص) مسلمانان را به سخاوت و بخشش اموال و انفاق داراییهای خود امر می كرد. همچنین در دوره اولیه تكون جامعه اسلامی، از انصار می خواست مهاجران را مورد حمایت قرار دهند و مسلمانان مدنی هم با توجه به همان روحیه خاص اجتماعی (كه اكنون صبغه دینی هم پیدا كرده بود) چنین كردند، تا آنجا كه برای اسكان مهاجران در خانه های خود رقابت می كردند.
بدین ترتیب بهره بری پیامبر اكرم (ص) از این ظرفیت روحی كه با صحه گذاشتن و تعدیل دینی همراه بود، سبب شد تا وحدت اسلامی، هر روز با اقتدار بیشتری همراه باشد و بتدریج تسری یابد. البته نزد اسلام، اصل تعدد در ملیت و اقوام نفی نمی شود، اما ستیزه جویی و ایجاد تشتت در وحدت سیاسی و وفاق عمومی جامعه اسلامی نیز مورد قبول نیست.
ب) آداب اخلاقی
۱) اخلاق نیكو:
پیامبر اكرم (ص) یكی از اهداف عالی رسالت خود را اتمام اخلاق نیك و تكمیل فضایل الهی و اخلاقی انسان می داند كه: «به راستی كه برای تكمیل مكارم اخلاقی بعثت یافتم ». بر این بنیان، یكی از موارد دیگری كه می توان در زیرمجموعه راهبردهای ارزشی پیامبر(ص) در جهت ایجاد زمینه وحدت اسلامی یاد كرد، نحوه رفتار فردی و آداب خاصی است كه از آن حضرت در متون تاریخی آورده اند.
۲) برخوردهای پرجاذبه:
اخلاق نرم و خوی پر جاذبه رسول حق همواره یكی از مهمترین ابزارهای ارزشی وحدت دینی و فرونشاندن اختلافها و نزاعها و جذب انسانهای پاك سرشت بوده است.
این سلوك و اخلاق نیكوی الهی است كه پیامبر(ص) را اسوه حسنه و نمونه برتر انسان كامل می دانند، تا آن جا كه محبت معجزه آسای او سبب می شد مخالفان سرسختش به صف دوستان مؤمن سوق یابند و این آداب الهی، محور جمع و وحدت دلها قرار گیرد. دعوت فطری پیامبر(ص) جان تشنه هر حق خواهی را مجذوب او می ساخت و این، نیكوترین ابزار برای دمیدن روح وحدت دینی بود.
۳) پیوندهای خانوادگی:
در ردیف آداب ویژه پیامبر(ص) می توان به فلسفه پیوندهای خانوادگی حضرت اشاره ای كوتاه كرد. بدون تردید با توجه به جایگاه خاص نظام قبیله ای در جامعه آن روز، یكی از آثار اجتماعی این امر ایجاد الفت، پیوند بین قبایل و وحدت لایه های اجتماعی بوده است. این نوع پیوندهای قبیله ای به نوعی بدیل حلفهای قانونی و رسمی شناخته می شود و پیش از اسلام نیز ازدواجهای متقابل، دشمنیها را به دوستی تبدیل می ساخت.
● ختم سخن
وحدت امت اسلامی همواره یكی از آرمانهای دینی پیامبران توحیدی قلمداد می شده و بر این بنیان، یكی از محورهای مهم دعوت پیامبر اكرم (ص) نیز پی ریزی شاكله های پیدایش آن بوده است.
تحلیل رویدادهای تاریخ اسلام گویای آن است كه در جهت تلاشهای «سیاسی » و «فرهنگی » حضرت برای تحقق این هدف، «راهبردهای ارزشی » نیز كارآیی خاص داشته اند تا آن جا كه با شناخت دقیق ظرفیتهای اجتماعی حاكم بر جامعه، ابزارهایی برگزیده شده تا زمینه پذیرش و گرایش همگانی را به سوی ایجاد وحدت امت متمایل گرداند.
طرح پیمان نامه ملی مدینه، بهترین راه برای ایجاد یك وحدت عمومی و القای روحیه همبستگی دینی بود و در همین راستا پیمان ویژه مسلمانان، راهكاری مذهبی برای پیوند روح برادری به شمار می آمد. استفاده از راهبردهای ملی و مذهبی تنها می توانست پایه های استوار اجتماعی جامعه را نمایان سازد؛اما در این میان مبارزه با نژادپرستی و قوم گرایی و یا به كارگیری عاقلانه موقعیتها و مكانهای تجمع عمومی نیز، از جمله راهكارهای قومی و میهنی لازم جهت دستیابی به وحدت طلبی شمرده می شد. با این همه، بهره گیری پیامبر(ص) از ظرفیتهای اخلاق اجتماعی و نیز توان اخلاق فردی، امری قابل توجه است.
بدین ترتیب، یكی از ضروری ترین راههای پی ریزی وحدت دینی در امت بزرگ اسلامی، هماهنگی اراده ها و تمایلات ارزشی جوامع بر بنیاد همانندسازی این ابزارهای سه گانه یعنی «راهبردهای ملی و مذهبی »، «قومی و میهنی » و نیز «اجتماعی و فردی » است.

سیدحسین حسینی

منبع : روزنامه قدس