تاثیر خوشه های صنعتی بر سیاست های اقتصادی

امروزه توسعه خوشه های صنعتی نقش محوری و بارزی درسیاست های اقتصادی و صنعتی بسیاری ازکشورهای توسعه یافته و در حال توسعه ایفا می کند. اگر رویکردهای گذشته تمرکز بیشتری بر اقتصاد کلان و بنگاه های بزرگ داشته باشند آن گاه کسب و کار کوچک و خرد ،احساس مسئولیت نسبت به افزایش رقابت این واحدها ، بهبود ارتباطات شبکه ای ، تاکید بر حمایت های غیر مستقیم ، ترکیب رقابت و همکاری به منظور تقویت یادگیری و نوآوری، ارتقای سطح همکاری واحدهای کوچک و بزرگ و تقویت مثلث همکاری "خوشه‌ها" دولت و "دانشگاه" مورد تاکید و توجه بیشتری قرار می گیرد.
ذکر این نکته ضروری است که به هر میزان نگاه به حل مسائل از سطح بین المللی ، ملی وبخشی به سمت منطقه ای و محلی و مبتنی برقابلیت های پویای سیستم های اجتماعی شکل یافته بر پایه فرآیندهای طبیعی پیش رود ، توجه به کسب و کار های متوسط ، کوچک و خرد در قالب شبکه های ارتباطی قابل تعریف ،ذیل بحث توسعه خوشه ای ، از اهمیت ویژه ای برخوردار می شود.
برای بررسی نقش محوری خوشه های صنعتی در سیاست های اقتصادی وصنعتی کشور گفت وگویی با "عیسی منصوری "، مدیر ملی پروژه توسعه خوشه های صنعتی یونیدو انجام شده که از نظرتان می گذرد .
▪ کشورهای صنعتی جهان از چه دورانی خوشه‌های صنعتی را به عنوان یک استراتژی مهم مورد توجه قرار داده‌اند؟
بیش از یک دهه است که توسعه صنعتی مبتنی بر خوشه ها ، به عنوان یک استراتژی نوین مورد توجه برنامه ریزان و سیاستگذاران کشورهای صنعتی و در حال توسعه قرار گرفته و سازمانهای بین‌المللی همچون UNIDO نیز طرحهای متعددی را از طریق توسعه خوشه‌های صنعتی در کشورهای مختلف اجرا و حمایت کرده‌اند، در سالهای اخیر ، بحث توجه به صنایع کوچک و متوسط توسعه خوشه‌های صنعتی در داخل کشور نیز مورد توجه قرار گرفته است اما به نظر می‌رسد در سطح سیاستگذاری و پیاده‌سازی الگوی توسعه خوشه‌ای، کشور همچنان نیازمند حرکت های بنیادی و پایه‌ای است .
منظور از صنعت در این بحث کسب و کار به معنای فراگیرآن است و نه تولید کارخانه‌ها بنابراین خدمات کشاورزی و ...را نیز دربر می گیرد.
▪ خوشه‌های صنعتی را در قالب چه مجموعه‌ای می‌توان تعریف کرد و زیرمجموعه‌های آن کدامند؟
خوشه‌های صنعتی به مجموعه‌ای از واحدهای کسب وکار اطلاق می‌شود که در یک منطقه جغرافیایی و یک گرایش صنعتی متمرکز شده و با همکاری و تکمیل فعالیت های یکدیگر به تولید و عرضه تعدادی کالا و خدمات می‌پردازند و از چالش ها و فرصت های مشترک برخوردارند.عموما خوشه ها تعداد زیادی واحدهای اقتصادی خرد ، کوچک و متوسط را در بر می گیرند که از نظر جغرافیایی ، این واحدها می توانند در سطح روستا، شهر و یا شهرستان پراکنده باشند .بدین ترتیب ، مشخصه خوشه های صنعتی ، تمرکز جغرافیایی ، همکاری در تکمیل فعالیت های یکدیگر ، تولیدات و خدمات مشترک و همین طور چالش ها و فرصتهای مشترک است .
یک خوشه صنعتی ، نه فقط شامل واحدهای کسب وکار که تولیدات و یا خدمات مشخص خوشه را تولید و ارایه می کنند بلکه به علاوه تامین کنندگان مواد اولیه پیمانکاران فرعی ، خریداران ، صادر کنندگان ، تامین کنندگان ماشین آلات ، نهادهای مختلف پشتیبان ، مشاوران ، خدمات عمومی ، واحدهای مربوط به سیستم حمل ونقل و سایر تامین کنندگان که تولید در خوشه را به صورت مستقیم و غیر مستقیم تسهیل می‌کنند نیز در بر می گیرد .
در کنار اینها ، گروههای دیگری از فعالان مثل اتحادیه ها ، گروههای همیار ، تعاونی و انجمن‌های خصوصی که ترغیب‌کننده کسب و کار بخشهای مختلف خوشه هستند نیز قرار می‌گیرند، به مجموعه‌های اشاره شده " ذینفعان خوشه" گفته می‌شود.
خوشه سفال و سرامیک لالجین در همدان یک مثال مناسب از خوشه های صنعتی است ،ذینفعان اصلی این خوشه عبارتند از: تولیدکنندگان اصلی محصولات سفالی و سرامیکی تزیینی، آشپزخانه‌ای و بهداشتی، سازنده ماشین آلات و تجهیزات و قطعات مربوطه، فروشگاههای محلی، صادرکنندگان، سیستم توزیع و فروش سنتی توسط کامیون‌داران و به همین ترتیب مرکز آموزش سفال و سرامیک، اتحادیه صنف تولید سفال و سرامیک، اتحادیه تولید و صادر کنندگان سفال و سرامیک، شهرک صنعتی لالجین و ...
خوشه‌های صنعتی سفال و سرامیک لالجین ، ادوات کشاورزی مازندران ، حوله بافی چله خانه تبریز ، قطعات خودروی تبریز ، و سنگ اصفهان ، مثال هایی از خوشه های داخل کشور و خوشه های کشباف لودهیانا در هند ، الکترونیک سیلیکون و سینمایی هالیوود در آمریکا و نساجی بیلادر ایتالیا ، نمونه هایی از خوشه های صنعتی درسایر کشورها هستند .
▪ چه مواردی در دایره خوشه صنعتی قرار نمی گیرند؟
یک خوشه به معنی بخش صنعتی که مثلا در سطح یک استان و یا کشور گسترده شده ، یک شهرک صنعتی که در آن صنایع مختلف مستقر و محصولات متعدد و مختلفی تولید می شود گروه کوچکی از واحدهای اقتصادی که در کنار هم جمع شده و در یک کسب وکار به صورت مورد ی مشارکت می کنند ، نسبت به همین ترتیب به یک تعاونی که به منظور تقویت همکاری بین واحدهای اقتصادی ایجاد می شود یک انجمن اتحادیه و یا کنسرسیوم خوشه اطلاق نمی گردد .
سیستم های پیمانکاری فرعی شرکتهای مادر و شرکتهای بزرگ در بردارنده ی واحدهای متعدد و متفاوت نیز خوشه نیستند .
▪ خوشه های صنعتی به چند نوع دسته بندی و طبقه بندی تقسیم می شود ؟
تقسیم بندی های مختلفی در مورد خوشه های صنعتی وجود دارد، ازجمله ها خوشه ها را می توان براساس نوع تولیدات یا خدماتی که ارایه می دهند دسته بندی نمود به عنوان مثال خوشه هایی با فعالیت درزمینه تولیدا ت قطعات خودرو ( خوشه قطعات خودرو تبریز ) ، خدمات مالی ( خوشه خدمات مالی لندن )، توریسم ( درآفریقای جنوبی ) تولید کاشی و سرامیک در یزد و ... وجود دارند .
در یک تقسیم بندی دیگر ، خوشه ها ر ا براساس پویایی ، استقرار و پوشش جغرافیایی به خوشه‌های " صنایع محلی " که فقط بازیهای محلی را پوشش می دهند ، خوشه های وابسته به منابع طبیعی محلی که فعالیتشان به منابع و نهادهای مناطق محل استقرار وابسته است و خوشه‌هایی که اساسا وابسته به محل استقرار خود، از نظر محیط کسب و کار نیستند و به آنها خوشه‌های " تجاری شده " اطلاق می شود ، بخش بندی می نمایند.
در یک دسته بندی دیگر ، خوشه ها را می توان ازنظر میزان توسعه یافتگی در منحنی عمرشان به خوشه های جنینی ، شکل یافته در مرحله توسعه و توسعه یافته تقسیم نمود ، دسته بندی دیگری نیز با توجه به سطح و نوع تکنولوژی خوشه ها وجود دارد که براساس آن ،خوشه ها به سنتی و هنری تقسیم می شوند .
معمولا یک خوشه طبیعی به دلیل دسترسی به مواد اولیه ، مهارت و یا وجود تقاضا در بازار ، در گذر زمان ، شکل گرفته است ،این نوع از خوشه ها می توانند سابقه تاریخی چند ۱۰ساله داشته باشند .
از سوی دیگر ،واحدهای اقتصادی مشابهی هم می توانند به دلیل سیاست های سرمایه گذاری خاص و یا حمایت های زیر ساختی دولتی و ....دریک منطقه مستقر وتوسعه یابند ، این واحدها می توانند به تدریج منجر به ایجاد یک خوشه شوند که دراین حالت می توان ازآنها به عنوان خوشه ایجادی یاد کرد .
▪ آیا اهمیت و تاثیر بزرگی و کوچکی خوشه صنعتی بر میزان موفقیت آنها تاثیر می گذارد ؟ و آیا می توان خوشه های صنعتی را ایجاد کرد؟
اندازه و بزرگی خوشه در جذب نیروی کار متخصص، تامین کنندگان و نهادها ، تعیین کننده بوده و می تواند تاثیر مثبتی بر افزایش بهره وری واحدهای عضو خوشه داشته باشند ، با این حال هنوز اندازه خوشه به عنوان یک مشخصه و معیار اصلی در موفقیت آن شناخته نشده است .موارد متعددی از خوشه های فعال درسطح جهانی وجود دارد که درعین موفقیت ، تعداد واحدهای کمی را دربرداشته‌اند. به عنوان مثال یک خوشه موفق صنعت چوب در اطریش وجود دارد که واحدهای آن کمتر ازیک دوجین می باشند .
از سوی دیگر ، خوشه های موفق نساجی پراتو در ایتالیا و همین طور تریپوردر هند از نمونه هایی هستند که بیش از ۹هزار واحد کسب وکار را در بردارند .
خوشه‌های جدید را می‌توان با سیاست‌های حمایتی فعال، ایجاد نمود اگر چه با توجه به پییچیدگی موجود، تعداد و تنوع زیاد ذینفعان مورد نیاز برای یک خوشه ایجاد یک خوشه جدید نیازمند زمان فراهم ساختن بسترهای لازم و تخصیص منابع بسیارزیادی است.مهمتراین که این حالت نیازمند سرمایه گذاری زیادی از سوی بخش خصوصی است که در جریان یک فرایند پیچیده طبیعی وطی فازهای متعددی امکان پذیر خواهد بود.به همین دلیل بسیاری از کشورهای جهان که درگیر موضوع توسعه خوشه هاهستند تمرکز بر ایجاد تحرک و توسعه خوشه های جدید را به ایجاد خوشه های جدید ترجیح می‌دهند .▪ اگر در منطقه یا استانی تعداد معدودی خوشه وجود داشته باشد چه کار باید کرد؟
بر اساس اطلاعات موجود ،در بیشتر مناطق و حتی در مناطق کمتر توسعه یافته کشور ،تعداد زیادی خوشه وجود دارد .این خوشه ها متشکل از واحدهای صنعتی ،صنایع دستی و هنری بوده و واحدهای خرد (با نیروی انسانی کمتر از ۱۰ نفر )زیادی را شامل می شوند.در عین حال در این مناطق ،نقاطی وجود دارند که در آنها تجمع تعدادی از واحدهای کسب و کار کوچک موجب می‌شود که در صورت ارتقاء سطح خوشه‌ها شکل توسعه‌یافته‌ای پیدا نمایند. با ورود واحد های توسعه‌‌یافته‌تر و فعال‌تر به این تجمع ها و فعال شدن خوشه،می توان انتظار داشت که تجمیع خوشه شکل جدی تری به خود گرفته و اقتصادمناطق مورد نظر پویاتر شود. البته باید در نظر داشت که این امر کمک به شکل گیری و توسعه است. از سوی دیگر، آن گاه که تعدادی خوشه در یک منطقه وجود داشته باشد، برای توسعه خوشه ها که نیازمند تخصیص منابع است،اولویت بندی خوشه‌ها اهمیت می‌یابد .این اولویت بندی معمولا بر اساس میزان اثر بخشی آنها بر مشخصه‌های اقتصادی، اجتماعی و صنعتی منطقه، توسعه خوشه‌های اثر بخش تر را در اولویت قرار داد.
▪ توسعه خوشه‌ای چه اهمیتی برای سیاستگذاران دارد ؟
اگر چه بخش دولتی مسئول مستقیم توزیع منابع توسعه در درون خوشه ها نیست ، اما توسعه خوشه های صنعتی به دلایل متعددی برای سیاستگذاران اهمیت دارد ، از جمله اینکه :
۱) خوشه های صنعتی می توانند موتور محرکه اقتصاد ملی و منطقه ای باشند چرا که در نتیجه توسعه خوشه ها ، بنگاه ها ی درون خوشه با بازدهی بیشتر و استفاده تخصصی‌تر از امکانات و اولویت های موجود کارمی کنند و بازده زمانی واکنش آنها نسبت به بازار بسیار کمتر از حالتی خواهد بود که به صورت انفرادی کار می کنند . از سوی دیگر ، بنگاه ها و مراکز تحقیقاتی مرتبط به سطح جدید و بالاتری از توان نو آوری می رسند.
۲) امر توسعه بنگاههای بخش خصوصی در قالب توسعه خوشه‌ای، به دلیل افزایش همکاری و انجام فعالیت‌های مشارکتی، دارای بازدهی بیشتری است. همچنین هزینه مداخله دولت در سطح تک تک واحدها بسیار زیاد و راندمان آن بسیار پایین است .به علاوه درصورت موفقیت فرایند توسعه یک خوشه این فرایند الگوی مناسبی برای تسری و تعمیم به سایر مناطق و خوشه ها خواهد بود.
وجه بارز موارد فوق الذکر، تمرکز بخش سیاستگذاری بر توانمند سازی به جای مداخله مستقیم و در نتیجه ، پایایی و پایداری توسعه حاصل از این روش است .انتخاب صحیح خوشه ها با توجه به حجم اثرگذاری آنها بر اقتصاد منطقه ای وملی می تواند تاثیر قابل‌توجهی بر موفقیت سیاستگذاران در این عرصه داشته باشد .
▪ اقتصاد مبتنی بر خوشه های صنعتی بر چه مبنایی تعریف شده است ؟
هیچ کشوری در همه رشته‌های صنعتی دارای مزیت نیست و به همین ترتیب نمی تواند دارای خوشه های صنعتی در همه رشته‌ها باشد، در مقابل، در صورتی که کشوری در رشته یا رشته‌های صنعتی خاصی دارای مزیت باشد و خوشه های مرتبط با صنایع مذکور نیز در کشور وجود داشته باشد، سیاست‌های صنعتی آن کشور می تواند بر توسعه خوشه‌های مذکور (که خوشه‌های هسته‌ای نامیده می شوند) متمرکز شود .در واقع دراین حالت انتظار می‌رود توسعه خوشه‌های هسته‌ای مورد نظر، توسعه صنعت و اقتصاد کشوررا متاثر نماید.
تفاوت بین سیاست‌های توسعه خوشه ای وسیاست های سطح صنعت متناسب با یک رشته صنعتی خاص بوده و دارای ابعاد محدود جغرافیایی نیست . به علاوه یک رشته صنعتی مثل نساجی و یا صنایع فلزی در بردارنده زیر رشته ها و محصولات متعددی ازیک رشته صنعتی هستند درحالی که سیاست‌های سطح صنعت منبعث از برنامه ها و مبتنی بر اولویت‌های ملی و برای یک صنعت خاص طراحی می‌شوند. سیاست‌های توسعه خوشه‌ای باید به گونه‌ای انعطاف‌پذیر، ظرفیت توسعه خوشه ها را مبتنی بر رویکرد ملی ، اما در سطوح منطقه‌ای و محلی ارتقا دهند . بنابراین ، این دو با تاثیر متقابل همدیگر را تقویت می‌نمایند .
▪ چه تفاوتی میان توسعه منطقه ای و توسعه خوشه ای و میان خوشه و شبکه وجود دارد؟
توسعه منطقه‌ای عموما دستیابی به همه اهداف اقتصاد دریک منطقه مشخص را مد نظر قرار می‌دهد در حالی که توسعه خوشه ای مجموعه ای از فعالیت ها را که تولید یک ( یا یک دسته ) محصول یا خدمات مشخص را که در قالب همکاری های تکمیل کننده شکل می گیرند ، در کنار نهادها و بنگاه های پشتیبان و تامین کننده دنبال می نماید . اگر چه خود این کار توسعه محلی و منطقه ای را تقویت می کند .
چنانکه گفته شد ، خوشه مجموعه ای از واحدهای کسب وکار است که در مورد آنها چهار مشخصه " تمرکز جغرافیایی " ، " گرایش صنعتی مشترک " ، " روابط همکاری "و " چالش‌ها و فرصت‌های مشترک " وجود داشته باشد اما شبکه به گروهی از واحدها اطلاق می‌شود که برای تولید یک کالا یا انجام یک پروژه خاص با هم درارتباط بوده همدیگررا تکمیل کنند و برای مواجهه با مساله‌ای واحد ، تخصیص یابند و تقاضاهایی را با تکیه بر توانایی‌های خود پوشش دهند . شکل گیری یک شبکه می تواند مقطعی بوده و سپس از بین برود. برای عضویت دریک شبکه ، استقرار در محل جغرافیایی خاص ضروری نیست تعداد زیادی شبکه می تواند ذیل یک خوشه نیز شکل گیرد. به همین ترتیب، واحدهای زیر مجموعه یک خوشه می توانند به صورت شبکه‌ای با واحدهای خارج از خوشه در ارتباط باشند. در بسیاری از موارد ، شبکه واحدها به اشتباه خوشه خوانده می شود .
▪ رویکرد بنیادی در توسعه خوشه های صنعتی به عنوان یک سیستم اقتصادی ، اجتماعی و صنعتی ، مبتنی بر چه مواردی است ؟
این رویکرد بر دو پایه توانمند سازی و " پایایی " است .در توانمند سازی کوشش می شود قابلیت خوشه مبتنی بر هنجارهای خود خوشه شکوفا گردد .بنابراین زمینه ها ،بسترها و فرصت های لازم برای توانمند شدن ، فراهم می گردد. اما همه این موارد به گونه ای صورت می گیرد که در دراز مدت ذینفعان خوشه بتوانند خود را راهبری کرده و بدون نیاز به مداخله مستقیم خارجی ، خود را مدیریت نمایند .این امر مستلزم آموزش و مشارکت ذینفعان درمراحل مختلف فرآیند توسعه خوشه و ممارست و سعی و خطای ذینفعان خوشه در عمل است .دراین صورت می توان به پایا بودن فرایند ها و ساختارهای شکل گرفته در خوشه ، به صورتی پویا ، امیدوار بود .
مراجعه به منابع و تجارت مختلف در زمینه توسعه خوشه های صنعتی درسطح جهان ، نشان می‌دهد که آن گاه که ورود به یک خوشه و اجرای فرایند توسعه ای در آن مد نظر قرار می‌گیرد، علی‌رغم وجود تفاوت های صوری ، همه آنها در برداشتن چند گام اصلی مشترک هستند و ازجمله روشهای موجود در جهان می‌توان به تجارب کشورهایی نظیر نیوزیلند، مکزیک، هند اطریش و ... اشاره کرد .از سوی دیگر تجربه ایتالیا که نه با ورود به خوشه، بلکه با تاکید بر سیاست‌های ملی، منطقه‌ای و محلی، توسعه طراحی و خوشه های صنعتی را دنبال می‌‌نماید نیز قابل توجه است .
▪ پروژه توسعه خوشه ای را چگونه می توان تعریف کرد و مسئولیت اجرایی این پروژه با چه کسانی است؟
یک پروژه توسعه خوشه صنعتی کوششی برنامه ریزی شده است که توسط یک موسسه توسعه‌ای (از درون یا بیرون خوشه) با همکاری و کمک نهادهای مختلف محلی جهت ارتقای سطح پویایی یک خوشه و بهبود قابلیت رقابت پذیری آن به اجرا درمی‌آید .
یک پروژه توسعه خوشه ای ازیک سو بر ارتباطات درونی بخشهای مختلف خوشه تمرکز کرده و از سوی دیگر به زنجیره ارزش اقتصادی که خوشه صنعتی مورد نظر بخشی از آن است توجه دارد بنابراین سعی می کند از " تامین مواد ونهاده های اولیه " گرفته تا " ارایه محصول و خدمات "،"مصرف کننده نهایی را به مسیر صحیح تر هدایت و راهبری نماید .
بنابراین دراین فرایند، ضمن توجه به روندها و سناریوهای بین‌المللی، ملی و سطح صنعت، بر مشکلات موجود و مسیرهای توسعه خوشه تاکید می‌شود. معمولا خوشه‌ها دارای یک یا چند مشکل یا گلوگاه اصلی هستند این گلوگاه ها می تواند در حوزه های تکنولوژی، بازار، سطح سرمایه احتماعی و اعتماد، کیفیت و ... باشد .شناسایی صحیح و کامل مسائل مبتلا به خوشه و طراحی بهترین راهکارهای مبتنی بر مشارکت، پیش‌نیازهای اصلی توسعه یک خوشه است .
معمولا پروژه‌های توسعه خوشه‌ای با مسئولیت سازمانهای توسعه‌ای، عمومی و گاهی فعالان درون خوشه صورت می گیرد .مسئولیت مستقیم راهبری یک پروژه توسعه خوشه‌ای برعهده عامل توسعه خوشه است .
عامل توسعه خوشه عموما فردی است با تحصیلات دانشگاهی ( ترجیحا مهندسی صنایع ، اقتصاد و مدیریت ) و تجربه کافی ( حداقل چهار تا پنج سال ) در حوزه صنایع کوچک و متوسط که دارای قابلیت‌های رهبری، ایجاد ارتباط مثبت و اثر بخش، قدرت تحلیل اقتصاد کسب وکار، آشنا به رویکردهای کل گرا و سیستمی، مدیریت استراتژیک توان حل تعارضات ، روحیه پویا و فعال و ترجیحا دارای سن بین ۳۰ تا ۵۰.
▪ گامهای اصلی در فرایند توسعه یا خوشه صنعتی چه عواملی هستند ؟
اگر چه در مدلها و روشهای مختلف توسعه خوشه‌ای از اصطلاحات و فازهای مختلفی یاد می‌شود، اما اغلب روشها، به ویژه روشهایی که به خوبی در مناطق مختلف جهان به اجرا درآمده‌اند باطی مراحل یا گامهای اصلی انجام مطالعه‌شناختی، افزایش سطح سرمایه اجتماعی، حصول چشم انداز مشترک، تدوین برنامه عمل، پیاده سازی و خروج به اجرا در می‌آیند. زمان مورد نیاز برای اجرای یک پروژه توسعه خوشه‌‌ای کاملا وابسته به حصول زیرمجموعه‌های خوشه به سطحی از توانمندی است که بتوانند به صورت مشارکتی و نهادینه شده، مسائل پیش روی خود را شناخته و مدیریت نمایند. با توجه به مشخصات منحصر به فرد هر خوشه و ضرورت‌های اختصاصی آن ، فرایند توسعه خوشه نیز به زمانهای متفاوتی نیاز دارد اما معمولا اجرای این پروژه ها بیش از سه سال طول می‌کشد .
به عبارت دیگر توسعه خوشه پس از اجرای پروژه های فراگیر مورد نظر و ارتقا سطح خوشه آنگاه که خوشه به سطح مناسبی از پویایی پایا رسید از خوشه خارج شده و جریان توسعه خوشه به اتکای نظام شکل گرفته در درون آن دنبال خواهد شد .

شهناز حسنی

منبع : مجله گسترش صنعت