انقلاب آموزش در عصر اطلاعات

پیشرفت سریع تکنولوژی ، بویژه فناوری اطلاعات وارتباطات (ICT) ، روز به روز چشم اندازها و افق های روشن تری را جهت تسخیر قلل علمی ، فنی وصنعتی و حل مشکلات و مسایل بشر ارائه می کند ، و تک تک افراد و آحاد جامعه را به تلاش مضاعف در کسب مهارتهای رایانه ای و کاربرد آنها در سایر علوم بویژه آموزش ملزم می سازد ، به نحوی که امروزه افراد و جوامع ناتوان در بکارگیری فن آوریهای جدید رایانه ای را بی سواد تلقی می کنند . شبکه های ارتباطی و اطلاعاتی بویژه اینترنت چهره آموزش سنتی و تعامل میان معلم و شاگرد را در تمام سطوح آن از پیش دبستانی تا دانشگاهی دگرگون کرده اند . آنچه در ابعاد جهانی آموزش و ضرورت وجود آن حتمی است این است که توسعه آموزش یک ضرورت جهانی و آموزش آنلاین یکی از مهمترین راه حلهای آن است . این نوع آموزش با اینکه هنوز زمان کودکی خود را می گذراند بر آموزش سراسر دنیا تاثیر موثر گذارده است در سال ۱۹۸۴ انستیتو فناوری نیوجرسی اولین دوره کارشناسی و کارشناسی ارشد در رشته مهندسی را به صورت آنلاین راه اندازی کرد ، دانشگاه فونیکس در سال ۱۹۸۹ و دانشگاه مجازی کالیفرنیا با ائتلاف ۱۰۰ دانشکده و دانشگاه گامهای بعدی را برداشتند .
● مقدمه :
امروزه فناوری اطلاعات به مدد فناوری ارتباطات فراگیر شده و جهان را دگرگون ساخته است . مهمترین تغییراتی که این فناوری در جهان بوجود آورده بوسیله مارشال مک لوهان در یک عبارت خلاصه شده است و آن " تبدیل جهان به یک دهکده جهانی است " ، بدین معنا که مردم نقاط مختلف در کشورهای سراسر کره زمین به مثابه ساکنان یک دهکده امکان برقراری ارتباط با یکدیگر و اطلاع از اخبار و رویدادهای جهانی را دارند .
فناوری اطلاعات ابزار قدرتمندی است که در کمترین زمان ممکن می تواند میان مردم جهان ارتباط برقرار سازد . این ابزار ارتباطی قدرتمند با اطلاعات سروکار دارد . کاربرد فناوریهای جدید اطلاعاتی بویژه آموزش آنلاین موجب بروز تحولات بسیار در کلیه جنبه های یادگیری و آموزش شده است .
چند دهه ای بیش نیست که اصطلاح تکنولوژی آموزشی جایی برای خود در فرهنگ تعلیم و تربیت جهان اختصاص داده است ، قبل از آنکه کاربرد تکنولوژی آموزشی با مفهوم جدید و مترقی آن مطرح شود ، برنامه ریزان و معلمان در راه بهبود امر تدریس و محصول نتایج بهتر آموزش از مواد و وسایل آموزشی با مفهوم " سمعی و بصری" آن کمک می گرفتند .
مهتمرین تفاوت دنیای امروز با دیروز سرعت تحولات تکنولوژی عنوان شده است ، دنیا در حال تغییر است و سرعت این تغییر روز به روز بیشتر می شود ، تکنولوژی اطلاعات اساساً یک تغییر کلی و جامع است ، جوانان و نوجوانان باید مهارتهای لازم را کسب کنند و برای وصول به این اهداف از تکنولوژی کمک بگیرند ( یزدیان ۱۳۸۲)
طبق مطالعات جدید هم اکنون ۴۸ میلیون دانشجو در دانشگاههای جهان در حال تحصیل هستند ، پیش بینی شده است این تعداد تا سال ۲۰۱۰ به ۱۰۰ میلیون نفر و در سال ۲۰۲۵ به ۱۶۰ میلیون نفر خواهند رسید .(ایدلوی ۲۰۰۲) . مبانی نظری سنجش و اندازه گیری ، تجربه سایر کشورها، نظرهای متخصصان تعلیم و تربیت کشور و قشرهای گوناگون جامعه دال بر این است که پذیرش دانشجو از طریق کنکور به روش کنونی مناسب نیست و هر سال نه تنها به جوانان زیادی که نتوانسته اند به دانشگاه راه یابند لطمه روحی وارد می شود، بلکه بسیاری از پذیرفته شدگان نیز از رشته و محل تحصیل خود راضی نیستند . (حج فروش،۱۳۸۱)
● آموزش آنلاین چیست ؟
هر شکل آموزشی که از یک شبکه برای ارائه خدمات ، عکس العمل متقابل یا تسهیل سازی استفاده می نماید را آموزش آنلاین گویند ، شبکه مذکور می تواند اینترنت ، یک شبکه محلی مدرسه یا دانشکده و یا حتی یک شبکه جهانی شرکتی باشد. آموزش می تواند یا به صورت انفرادی ( یعنی با استفاده از کامپیوتر آموزش ارائه می شود ) یا در کلاس انجام شود . کلاسهای آنلاین یا بطور همزمان (یعنی در یک زمان) یا بطور غیر همزمان ( یعنی در زمانهای مختلف) یا ترکیبی از هر دو صورت می گیرد . در این آموزش از چاپ (جهت کتابهای درسی، راهنمای درسی ، تکالیف وغیره استفاده می گردد) ، وسایل شنیداری دیداری یا صورت و تصویر ، داده ها مثل تستهای آنلاین ،فایلهای کامپیوتر ، صفحات وب برای ارائه محتویات درسی وغیره استفاده می شود .
در کلاسهای آنلاین نوع ارتباط بیشتر بصورت نوشتار است یعنی فقط استفاده از روش کنفرانس تلفن یا ویدئو به صورت ارتباط کلامی است . در کلاسهایی که بطور همزمان تشکیل می گردد معلمان و دانشجویان نظرات خود را ارائه می دهند، در این نوع آموزش معلم سوالات یا عناوین بحث و گفتگو را بطور هفتگی بیان می دارد ، اما در کلاسهای همزمان در مباحثه در زمان تعیین شده یعنی زمانیکه معلم درکلاس حضورداشته باشد ، انجام می پذیرد ، گفته می شود .
● تعاریف آموزش آنلاین :
در سایت (( شرکت سخاروش)) (یادگیری الکترونیکی ، ۱۳۸۱) نوشته است : آموزش آنلاین می تواند مبتنی بر دیسک فشرده ، شبکه ، اینترانت یا اینترنت باشد . آموزش آنلاین برای ارائه محتوا، از عناصر اطلاعاتی با فرمتهای متفاوت نظیر متن ، ویدئو، صدا، انیمیشن، گرافیک و محیطهای مجازی یا شبیه سازی شده استفاده می نماید .
الیوت میسی (آموزش الکترونیکی ،۱۳۸۲) می گوید، آموزش آنلاین ، فناوری شبکه را برای طراحی ، انتخاب ، اداره کردن و بسط دادن آموزش به کار می برد .
علیرضا مختاری (مختاری،۲۰۰۴)می نویسد:آموزش آنلاین عبارتست ازارائه محتوای آموزش و تجارب اساتید مجرب هررشته ازطریق فناوری الکترونیکی به دانشجویان علاقه مند، که این دانشجویان می توانند در هر نقطه جهان از این آموزشها بهره مند گردند .
گرگ پریست از ((شرکت آموزش الکترونیکی اسمارت فورس)) موارد زیر را در تعریف آموزش آنلاین بیان می کند :
آموزش آنلاین پویا است . محتوای آن کاملاً به روز و در زمان دلخواه است ، بهترین منابع دسترس پذیر در این سیستم آموزشی پیوسته ، کارشناسان خبره هستند . آموزش آنلاین نوعی تشریک مساعی است . جامع و فراگیر است ، زیرا مطالب آموزشی را از منابع بسیار زیادی فراهم می کند .
مدلهای آموزش آنلاین :
مدلها کمک می کنند تا بتوان براساس آنها اطلاعات را آماده نمود . مدلها به صورتی هستند که مطالب زیادی از داده ها را در خود نگه می دارند . بطور کلی در مبحث مدلهای آموزش آنلاین ، مدلهای زیر مطرح است :
- مدل synchronous :
در این مدل ، یادگیری به صورت آنلاین می باشد ، کنفرانس های کاربردی ، کنفرانس های صوتی و تصویری ، گروه کارآموزان و کلاسهای مجاز از نمونه جالب توجه این مدل به شمار می آیند .
- مدل Asynchronous:
در این مدل یادگیری به صورت off-line می باشد . یعنی فراگیر می بایست مطالب را از صفحاتی که از قبل آماده شده است و در سایت قرار گرفته است انتخاب نموده و از آنها استفاده نماید .
- مدل computer base training :
در این مدل آموزش که بیشتر از طریق حافظه های جانبی نظیر لوح فشرده عرضه می گردد، محتوای دروس را می توان با تکنیک ها و تکنولوژی های موجود در نرم افزارهای تولید محتوا، تهیه و ارائه داد .
- مدل internet base training: :
نگاه دیگر در آموزش آنلاین این است که بتوانیم مطالب و یا محتوا دروس را از طریق تکنولوژیهای موجود در شبکه به صورت web ارائه دهیم . البته این روش ارائه ، داشتن یک زیرساخت از شبکه مخابراتی کشور و نیروی انسانی ماهرتر جهت بکارگیری از اینترنت و طراحی محتوای آموزشی را می طلبد .
● آموزش آنلاین و اهداف آن :
آموزش آنلاین استفاده از ابزارهای تکنولوژیکی مختلفی مبتنی بروب یا توزیع شده در سطح اینترنت برای مقاصد آموزشی است . آموزش آنلاین نوع جدیدی از آموزش است که در آن دانشجو یا آموزش پذیر نیاز به حضور در کلاسهای فیزیکی ندارد ، در واقع یک محیط آموزشی مجازی و آنلاین در شبکه است . در آموزش آنلاین موضوعهای درسی چنان برنامه ریزی شده اند که دانشجویان را به بهترین وجه راهنمایی کنند ، دانشجویان در این سیستم آموزشی می توانند با شرکت در اتاق بحث با یکدیگر یا با اساتید و راهنمایان آموزشی به گفتگو بپردازند .
به یاد داشته باشید که بحث آموزش الکترونیکی آموزش مجازی دانشگاههای مجازی و بالاخره آموزش از طریق فرایند در چارچوب فضای اینترنتی مطرح شده و مورد استفاده و بهره برداری قرار گرفته است . در آموزش آنلاین امکان یادگیری دروس استادان مختلف در دانشگاههای مختلف فراهم می شود . همه استادان تمام دروس خود را به صورت آنلاین روی اینترنت قرار می دهند ، این بدان معناست که هزاران متن کامل درس در رشته های فناوری در دسترس همگان قرار خواهد گرفت .
آموزش الکترونیکی و مبتنی بر اینترنت ، دستاوردهای دیگری نیز دارد که به آموزش از طریق فرآیند مشهور شده است ، طی فرآیند آموزش اینترنتی شما به مهارتها و سواد رسانه ای بالاتر دست می یابید، همین آموزشها قدرت شما رابرای برنامه ریزی جهت زندگی بهتر بالاتر می برد. ( کوبال ۱۹۹۳)
در آموزش آنلاین امکان استفاده از امکاناتی نظیر کتابخانه های دیجیتال وتابلوهای اعلانات ، اسناد ومدارک ، تقویم آنلاین و آموزشی ، محاوره متنی ، سیستمهای نظرسنجی ، امکان ایجاد مخزن نگهداری و اشتراک محتوا ، وجود دارد.
نگاهی کوتاه به دستاوردهای بشر از تاریخ ظهور رایانه در نیمه اول قرن بیستم میلادی و به دنبال آن گسترش شبکه های رایانه ای در سراسر دنیا تا به امروز و تاثیرات شگرفی که فناوری جدید اطلاع رسانی بر توسعه وتحولات علمی ، فنی ، اقتصادی ، فرهنگی ، آموزشی و اجتماعی داشته و موجب سرعت بخشیدن به ارتباطات و تبادل اطلاعات بین میلیون ها انسان و هزاران سازمان ملی و بین المللی گردیده، نشان می دهد که نظریه دهکده کوچک جهانی عینیت یافته است . از همین منظر است که قرن بیست و یکم به عصر اطلاعات شهرت یافته است .
امروزه اقتصاد جهانی بیش از آنکه بر عواملی از جمله تولید ثروت ، نیروی کار،مدیریت اطلاعات، تولید علم و ... تکیه و تاکید نماید بر توسعه سرمایه انسانی استوار بوده و در این میان نقش آموزش در توسعه منابع انسانی کشورها انکارناپذیر است . در همین راستا پیشرفتهای نرم افزاری و سخت افزاری ، شبکه های رایانه ای را درامراطلاع رسانی ، بستری جدید برای آموزش فراهم آورده است تا اغلب شهروندان با بهره گیری از قابلیت های این فناوری جدید بتوانند در زمره کاربران شبکه های جهانی اطلاعات در نظام های آموزشی قرار گیرند. در واقع بهره گیری از شبکه اطلاعات رایانه ای و فناوری اطلاع رسانی راهکاری است جدید جهت تعمیم و تنوع بخشی به آموزش عالی که می تواند پاسخی به نیاز طبیعی جامعه جوان کشور ما باشد . با چنین رویکردی ، انتخاب آموزش آنلاین در کنار آموزش حضوری و نیز دانشگاههای معتبر فرصت ورود به تحصیلات دانشگاهی را آسان نموده و امید به آینده روشن تر را در جوانان کشور شعله ور می سازد تا با امید به آینده و خودباوری ، از ظرفیتهای موجود جهت رشد علمی و شکوفائی استعدادها و توانائی های خویش استفاده نموده و با عشق و علاقه به میهن در ساختن ایرانی آباد، و توسعه یافته سهیم باشند .
● مزایای آموزش آنلاین :
معمولا آموزش به صورت آنلاین بهترین شیوه درسی به حساب می آید اما ممکن است این سوال مطرح شود که آموزش آنلاین باید چه ویژگیهایی داشته باشد ، آموزش آنلاین در مقایسه با آموزش سنتی دارای مزایا و ویژگیهای منحصر به فرد فراوانی است که به برخی از آنها اشاره می شود :
- آموزش در هر زمان ، در هر کجا ودر هر مقوله ای ،
- آموزش بدون پیش نیازهای یکسان ،
- آموزش فردی در کنار یادگیری مشارکتی ،
- انتخاب سرعت وروال آموزش باتوجه به نیازهای فردی ،
- کاهش هزینه (۵۰ درصد صرفه جویی در زمان و به همین میزان در هزینه ) ،
- امکان ارتباط با دانشجویان و اساتید در تمام دنیا و بحث و گفتگو با آنان ،
- برخورداری از یک روش مطالعه انعطاف پذیر مطابق نیازهای آموزش پذیر ،
- برنامه ریزی آنلاین برای دوره های آموزشی ،
- افزایش سرعت آموزش ،
- کاهش نیاز به فضای بسته و محدود کلاسی ،
- انجام آموزش های حین خدمت در نظام اداری ،
● ضرورت اجرای آموزش آنلاین :
ازآنجایی که آموزش باز باید با عدم اعمال شرایط پذیرش سنتی ، تسهیلات بیشتری برای یادگیری فراهم آورد و هدف آن نیز در اعطای مدارک تحصیلی به فارغ التحصیلان خلاصه نمی شود ، یکی از ویژگیهای برجسته دانشجویان دو نظام مذکور، تفاوت سنی آنان است .
دانشجویان دانشگاههای سنتی بطور معمول از فارغ التحصیلان دبیرستانی در سنین ۱۶ تا ۲۰ سال یا به عبارت دیگر از نوجوانان تشکیل می شوند ، در حالیکه دانشجویان نظامهای آموزش باز را افرادی تشکیل می دهند که اغلب بین سنین ۲۰ تا ۴۰ هستند (isoph،۲۰۰۴) به همین دلیل در اغلب موارد ، این آموزشها بعنوان آموزش بزرگسالان نیز شناخته می شوند ، تفاوت سنی این دو گروه خود
مساله ای دیگر را به دنبال دارد، بدین معنی که عده ای از صاحبنظران در آموزش بزرگسالان بر این نکته تاکید می ورزند که با بزرگسالان باید چون بزرگسالان برخورد کرد نه چون نوجوانان و سوء رفتارها در این مورد می تواند اثرات نامطلوب آموزشی به بار آورد .
در اکثر جوامع در حال پیشرفت ، تعداد کمی از زنان در مقایسه با مردان به دانشگاههای سنتی راه می یابند . طبیعتاً این زنان که اغلب در مشاغلی نظیر معلمی و جزء آن مشغول کار هستند ویا خانه دارند برای ادامه تحصیل از دانشگاههای دارای آموزش آنلاین استفاده می کنند . در نتیجه تعداد زیادی از دانشجویان این موسسات را زنان تشکیل می دهند .
در ارتباط با هزینه های تحصیل به نظر می رسد دانشجویانی که به دانشگاههای سنتی راه می یابند از امکانات مالی بهتری برخوردارند و اغلب آنها از دانشجویانی هستند که توسط خانواده و یا بودجه خانوادگی تامین می شوند . به همین جهت از نظر مالی دغدغه خاص کمتری دارند و این امر بطور طبیعی در بازدهی تحصیلی آنها تاثیر بسزایی دارد . گرفتاریهای شغلی دانشجویان و نیز متاهل بودن درصد زیادی از آنان ، از جمله نکاتی است که بر پیشرفت و چگونگی تحصیل دانشجویان مذکور اثری ویژه دارد (۲۰۰۴ NCAC) . اشتغال حرفه ای دانشجویان سیستم آموزش آنلاین از عمده ترین ویژگی های آنها و مهمترین دلیل ورود آنها به این نوع آموزش می باشد . در سیستم آموزش آنلاین انگیزه دانشجویان ابعاد وسیعتری به خود می گیرد . از مهمترین انگیزه ها برای دانشجویان آموزش آنلاین ، بهبود مهارتهای شغلی به منظور پیشرفت ، شغل مناسب تر ، ترفیع در شغل و آشنایی با تکنولوژی جدید بوده است . با این روش دانشجویان در فرایند یادگیری بطور فعال شرکت می کنند و با قبول مسئولیت در برابر یادگیری خودشان در فرآیند یادگیری تلاش می کنند . آنها با استفاده از ابزار الکترونیکی که آموزش را حمایت می کنند به اطلاعات دسترسی پیدا می کنند .
این رویکرد به یادگیری مستقل و انفرادی در جهت نیل به آرمان ها و اهداف آموزشی یاری نموده ، پیشرفت یادگیری دانشجویان را اندازه گیری میکند و روابط بین استاد ، دانشجو و برابری آموزشی را تحقق می بخشد ، به این دلیل در بسیاری از کشورها برنامه های ملی و بنیادی ، در بخش آموزش و پرورش در زمینه دسترسی به فناوری نو اطلاعاتی و ارتباطی بوسیله دولت پیش بینی و به اجرا گذاشته شده است که از جمله میتوان به برنامه سواد فناوری اطلاعات ، ارتباطات ایالات متحده آمریکا – برنامه ملی یادگیری در انگلستان برنامه تحول در آموزش و پرورش کشورهای آلمان و فرانسه اشاره کرد ، همچنین تجربه کشورهایی چون ژاپن و کره جنوبی در سالهای اخیر به خوبی نشان می دهد که تغییر و بازنگری در ساختار آموزش و پرورش در حفظ و بقای رشد و توسعه اجتماعی ، فرهنگی و اقتصادی ملت ها تاثیر حیاتی داشته است . بطور کلی می توان بیان نمود که فروشگاهها و انبارهای عظیم اطلاعاتی موجب تغییر نقش مدارس، دانشگاهها و جوامع آموزشی شده است. (توزوس ۱۹۹۷) معتقد است که یکی از مشهودترین اثرات آن گسترش همزمان بازار آموزشی برای فراگیران وبازارهای مدرسه ای برای معلمان می باشد ، وقتی رفتن به مدرسه ، مرکز تعلیم و پرورش یا دانشگاه مشکل باشد ، می توان از فاصله دور درس خواند .
تدریس آنلاین با تدریس در مکانهای آموزشی عادی خیلی تفاوت دارد . در کلاس درس معلم سعی می کند که اطلاعاتی به فراگیران منتقل ساخته و فراگیران را در مورد آن اطلاعات آگاه سازد ، اما در تدریس آنلاین نقش معلم ها همانند نقش یک مربی و یا یک تعدیل گر می باشد و ارائه کننده مطالب یا اجرا کننده ، هرچه فراگیران بطور فعالتری در فرآیند یادگیری شرکت کنند ، نیاز به ایجاد انگیزه خارجی کمتر می شود ، بهرحال معلم باید تعامل و مشارکت را تشویق کند و فراگیران را به شرکت در موضوعات تدریس شده و مشارکتی با همدیگر ملزوم نماید . نتیجه کلی اینکه موفقیت یا عدم موفقیت هر شخص در یک چنین سیستم درسی ، بستگی دارد به این که شخص تا چه حد بتواند احساس مسئولیت کند و خود را عضوی از گروه بداند تا یک ناظر بیرونی ، در حقیقت مساله اصلی توانایی عبور از مرز بیرون به درون گروه است (احدیان ۱۳۸۲).
● پیشنهادات :
کاربرد رایانه در آموزش برنامه درسی که با شرایط و ویژگیهای فراگیر تنظیم می شود و مشکل تفاوتهای فردی را که از دیرباز در تعلیم و تربیت مطرح بوده کاهش می دهد، بدین معنی که اگر در آموزشهای سنتی معلمان فرصت کافی برای شناخت دانش آموزان و کارکردن انفرادی با آنها را ندارند ، رایانه می تواند فرصتها و تجارب یادگیری متفاوت و متنوعی در اختیار فراگیران قرار دهد .
همچنین با صرف زمان بیشتری در مورد فراگیرانی که مشکلات یادگیری دارند آنها را به سطح مطلوب رسانده و بدین طریق مشکلات فردی در آموزش را برطرف نمایند .
پیشنهاد می گردد دولت با فراهم کردن زیرساختهای مناسبی چون ، خطوط اینترنت پر سرعت، ارائه خدمات سخت افزاری و نرم افزاری مناسب و ارزان ، و تبلیغ آموزش الکترونیکی در بین مردم بستر مناسبی را برای رشد و ارتقاء سطح علمی کشور با استفاده از امکانات روز به وجود آورد .
● نتیجه گیری :
بهرحال هزاره جدید از آن جهانیان است و استفاده از وجود آموزش آنلاین و یا بطور کلی آموزش الکترونیکی امری است اجتناب ناپذیر ، آموزش از راه دور به کلیه افراد امکان ادامه تحصیل می دهد ، حتی کسانی که برنامه کاری و یا محل سکونت ، مانع از حضور آنها در کلاسهای درس دوره های حضوری می باشد ، با استفاده از امکانات آموزشی جدید مانند شبکه جهانی وب و کلاسهای درس مجازی در دوره های آموزش از راه دور مدرن غالباً ارتباط تعاملی میان دانشجو با استاد و همچنین سایر دانشجویان وجود دارد، عنایت به این نکته لازم است که مزایای استفاده از آموزش الکترونیکی برای سازمانها و موسسات را نمی توان نادیده گرفت . از جمله مهمترین مزایای این شیوه برای سازمانها و موسسات می توان به کاهش هزینه ها ، که مهمترین عامل انتخاب آموزش آنلاین است و صرفه جویی ناشی از حذف بخشی از هزینه ها بویژه اجاره محل کلاسهای درس، هزینه مسافرت و رفت و آمد دانشجویان را نام برد ، پس امکان ارائه آموزش با کیفیت بالا برای علاقمندان فراگیری موضوعات مختلف علمی، با توجه به سطح نسبتاً پایین آموزش در بسیاری از دانشگاههای سنتی موجود ، علی الخصوص در مناطق دورافتاده، دسترسی آسان به آموزش عالی برای علاقمندانی که به دلیل ظرفیت پایین پذیرش دانشگاههای کشور امکان ادامه تحصیل ندارند امری است ضروری ، امید است با اتکال به خداوند بزرگ و پشتکار محققین و پژوهشگران این مرز و بوم به این مهم دست یابیم .

ترجمه و گردآوری :
آروین توکلی کارشناسی ارشد رشته برنامه ریزی درسی
دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت

منابع :
نردیان کاشانی ، ابوالفضل (۱۳۸۲). مقاله ارائه شده در اولین همایش آموزش الکترونیکی ،
سازمان مدیریت صنعتی
احدیان، مقدمات تکنولوژی آموزشی (۱۳۸۲)
حسن زاده ، مریم (۱۳۸۲). یادگیری الکترونیکی
تکنوساخت (گروه نرم افزاری) . (۱۳۸۳) . آموزش الکترونیکی نمودی از رویکردهای نوین به آموزش و یادگیری .
موسوی ، سیدعلی-سبزعلی گل، مجید (۱۳۸۵) . آموزش ICDL
-Knowledgent, history of e-learning (۲۰۰۴) . Retrieved march ۸,۲۰۰۴, from www.virtual.com
-Differentiated instruction (۲۰۰۴). Effective classroom practices report. (NCAC), Natinal Center on Accessing the General Curriculu,.
-E-learning , Isoph (۲۰۰۴) , from www.Altavista.com
- Conceigao.S. & Daley,B.(۲۰۰۰). Constructivist Learning Theory To Web-based Course
Design:An Instructional Design Approach.
University of Wisconsin-Milwaukee, School of Education, Adult & Continuing Education
Program, Milwaukee, WI ۵۳۲۰۱ (۲۰۰۴).
- Ovearton, R. (۲۰۰۲). Find it on the net. (online) Available at: Http://www. pcword.
coni&#۰۳۹;reprints/lycos.litm.
-beverly,Abbey (۲۰۰۰) . instructional and cognitive impacts of web based education , idea
Group publication .p.p.
- Swan, K. (۲۰۰۱). Virtual interaction: Design factors affecting student satisfaction and precieved
learning in asynchronous online courses. Distance Education,۲۲(۲),۳۰۶-۳۳۱.