اینجا دیگر بالاشهر نیست

در قدیم مرکز شهرهای امروزی از مناطق اعیانی به حساب می آمدند و افراد متمول در آنجا زندگی می کردند اما با گسترش شهر، این افراد با حفظ موقعیت های شغلی خود در مرکز، به خانه های تازه ساز و مناطق خوش آب و هواتر اطراف نقل مکان کردند و کم کم از ارزش مسکونی مرکز شهر نسبت به مناطق اطراف شهر کاسته شد.
وقتی شهرهای کوچک دیگر جوابگوی نیاز جمعیت رو به افزایش خود نبودند و فضای کافی برای زندگی خود نداشتند، به ناچار ساخت وساز در اطراف این شهرها آغاز شد. ابتدا شهرک هایی بودند که کم کم به همین شهر کوچک می پیوستند تا یک شهر بزرگ را بسازند که سر و تهی نداشته باشد و ما امروز به آن کلان شهر بگوییم؛ مثل تهران که روزی بیابان های دور و اطرافش پر از ترس بود و بعد از تاریک شدن هوا کسی جرات بیرون رفتن از خانه اش را نداشت، اما امروزه به راحتی می توان تا صبح در خیابان های سرشار از نور آن قدم زد و از هیچ کس و هیچ چیز نترسید.
به هر حال شهر بزرگ شد اما شهر تازه ای نبود بلکه دایره ای بزرگتر بود که دور دایره کوچک حلقه زده بود. دایره کوچک، آن قدر کوچک شد که از دیده ها دور ماند، اما بدون آن نیز زندگی ممکن نبود. مرکز شهر جایی است که قسمتی از آن، روزی شمال شهر بوده ولی حالا دیگر نیست. با این حال، جنب و جوش خود را حفظ کرده و نمی خواهد نبض زندگی را که همان حضور مردم است از دست بدهد.
● سردرگمی و مرکز شهر
میل روز افزون انسان ها به زندگی شهری باعث شد که روز به روز بر ابعاد شهرهای کوچک افزوده شود تا جایی که آنها تبدیل به کلان شهرهای امروزی شدند. بیشتر این کلان شهرها به دور همان هسته اولیه و یا مرکز شهر امروزی شکل گرفتند. ساخت و سازهایی که در اطراف محله های قدیمی صورت گرفت، مناطق جدیدی را ایجاد کرد که با آن هسته اولیه تفاوت بسیاری داشت. این تفاوت ها با توجه به نیازهای مردم صورت گرفت. ساخت و سازهای جدید براساس رفاه و زیبایی بیشتر طراحی شد. بنابراین یک دست نبودن و ناهمگون بودن بناها و معابر، باعث بروز مشکلات فراوانی شد.
تهرانی که ما می شناسیم هم در واقع همان کوچه پس کوچه های منتهی به بازار و محله های اطراف بود. هنوز هم که هنوز است بار بسیار بزرگی بر دوش این مرکز شهر خسته از سرفه های خشک سرب با ساختمان های در حال مرگ است.
● مرکز تراکم
با وجود گسترش شهرها و به وجود آمدن مراکز تجاری و اداری در مناطق جدید، هنوز تراکم و تمرکز اکثر فعالیت های مردم، در مرکز شهر است. مردم برای خرید به بازار می روند و کاسب ها، قیمت های خود را با فروشنده های مرکز شهر هماهنگ می کنند. این نشان می دهد با وجود اینکه بازارها و ساختمان های تجاری بسیاری در مناطق جدید شکل گرفته، اما نقطه مرکزی همچنان تاثیر خود را بر زوایای زندگی مردم دارد و در تار و پود زندگی شهری ریشه دوانده است. از طرفی صاحبان سرمایه های بزرگ بیشتر تمایل به ایجاد واحدهای پیشرفته در اماکن تازه تاسیس و جدید دارند تا بتوانند با استفاده از اعتبار خود، سود بیشتری را به دست بیاورند. اما صاحبان سرمایه های اندک بیشتر میل به ماندن در مرکز شهر را دارند چرا که یافتن بازارهای تازه برای آنها هزینه های هنگفتی در پی دارد که مقرون به صرفه نیست.
در قدیم همین مرکز شهرهای امروزی از مناطق اعیانی به حساب می آمدند و افراد معتبر در آنجا زندگی می کردند اکنون مهاجران جای برخی از آنها را گرفته اند هر چند هنوز این محله ها بوی اصالت می دهد.
مجموعه تمام این عوامل نامساعد محیطی باعث شده که مرکز شهرها نیز از تجمع افراد ولگرد و دلال و سودجو بی بهره نماند. این افراد در مرکز شهر مستقر می شوند و فعالیت های خود را انجام می دهند. این پدیده مرکز شهر را گاه به یک فضای ناامن و مرده تبدیل کرده است که مردم از آنجا دوری می کنند. وجود چنین فضایی به این ناحیه قدرتی مرموز می دهد که هر نوع برنامه ریزی شهری را با انواع مشکلات روبه رو می کند.
● آلودگی زمین و زمان
یکی دیگر از مشکلاتی مرکز شهر، وجود بدترین و شدیدترین آلاینده های زیست محیطی در این منطقه است. تردد وسایل حمل بار، مشکلات و مزاحمت های رفت و آمد ترافیک های سنگین را به دنبال دارد و وجود کارگاه های صنعتی کوچک که با بزرگ تر شدن شهر به اطراف منتقل نشده اند. ضمن اینکه کمبود فضای سبز در مرکز شهر باعث می شود که آلودگی ناشی از وسایل نقلیه که در طول روز ایجاد می شود هوای نامطبوعی را ایجاد می کند که در درازمدت موجب بروز بیماری نیز می شود. از این رو تنها کسانی که مجبور باشند، آنجا زندگی می کنند. مرکز شهر تهران نیز از این مشکل رنج می برد چرا که این کلان شهر، بسیاری از مشکلات تجاری را در مرکز خود جای داده است.
● یادگار گذشتگان
مرکز شهر به دلیل قدمت و عمر طولانی که دارد، یکی از مظاهر تاریخی شهر به حساب می آید که اکثر مردم از آن خاطرات فراوانی دارند. به عنوان مثال، بازار بزرگ تهران با مشاغل گوناگون و وجود مسجد جامع در آن، هرگز از یاد رفتنی نیست. بنابراین اگر این منطقه دچار هرگونه آسیبی شود شهر دچار بی هویتی خواهد شد. برای این کار باید با دمیدن روحی تازه در بناهای قدیمی، آنها را با ساخت و سازهای جدید پیوند زد. مرکز شهر به علت درگیر بودن با حضور مردم، می تواند زیبایی های طبیعی، جاذبه های فرهنگی و آیین های سنتی را در خود جای دهد تا همراه بقیه بافت های شهر حرکت رو به جلویی داشته باشد.

ناهید جعفرپور کامی

منبع : روزنامه کیهان