یک پای پایتخت نشینی می لنگد

ایجاد مجتمع ها، شهرك های صنعتی، شهرهای جدید و... در شعاع ۶۰-۳۰ كیلومتری شهر تهران به خوبی نشان می دهد مشكل تزاحم جمعیت فقط در شهر تهران خلاصه نمی شود بلكه باید چهار میلیون جمعیت شهرها و آبادی های اطراف را نیز در نظر گرفت.
رشد سریع جمعیت تهران، شیوه قدیم زندگی را دگرگون كرده و در پی آن تحولات اجتماعی، اقتصادی، جغرافیایی و اداری را موجب شد و به تبع آن ناهنجاری ها و نابسامانی ها و مشكلات متعدد پدید آورد. در بررسی تاریخی مسائل دموگرافیك (جمعیتی) شهر تهران در حدود ۲۰۰۰ سال پیش یعنی در اوایل دوره قاجار و انتخاب آن به عنوان پایتخت جمعیت آن كم تر از ۱۵ هزار نفر بود. در سرشماری سال ۱۲۸۶ هجری قمری آن هنگام كه تهران دارالخلافه ناصری خوانده می شودجمعیت آن به۱۵۵۰۰۰ نفر رسید. در اواخر سلسله قاجار در سال ۱۳۰۰ شمسی جمعیت آن به كمی بیش از ۲۰۰ هزار نفر و در پایان حكومت رضاشاه در سال ۱۳۲۰ به حدود ۶۰۰ هزار نفر رسید. بعد از آن در جریان وقایع بعد از جنگ دوم جهانی و تغییر نقش ایران در سطح جهان و منطقه و همچنین در پی تحولات داخلی از نیمه دوم دهه ۲۰ شمسی به بعد آهنگ رشد و توسعه تهران به دلیل تمركز سرمایه گذاری های دولتی و بخش خصوصی تهران به عنوان مركز بلامنازع و قطب اقتصاد كشور تبدیل شد و در پی این تحولات در فاصله سال های ۱۳۳۵-۱۳۲۰ جمعیت آن سه برابر شد و به ۵/۱ میلیون رسید و ده سال بعد در سال ۱۳۴۵ به حدود ۷/۲ میلیون نفر رسید.
در واقع طی فاصله سال های ۱۳۴۵-۱۳۰۰ جمعیت تهران دوازده برابر شد. آمار نشان می دهد كه طی چهار دهه گذشته نیز (۱۳۸۵-۱۳۴۵) جمعیت تهران حدود سه برابر شده و از ۷۲/۲ به ۵/۷ میلیون نفر رسیده است. البته بحران جمعیت در این كلان شهر به این جا ختم نمی شود و علاوه بر مجموعه شهر اصلی (یا مادرشهر) باید مجموعه مراكز و كانون های جمعیت و فعالیت اطراف تهران كه منطقه شهری تهران نامیده می شود را مورد توجه قرار داد.
شهر تهران با مجموعه ای از شهرها و آبادی هایی كه اطراف آن شكل گرفته است، در زمینه های مختلف از جمله سكونت و كار رابطه متقابل و روزمره دارد. در واقع ایجاد مجتمع ها، شهرك های صنعتی، شهرهای جدید و... در شعاع ۳۰-۶۰ كیلومتری شهر تهران به خوبی نشان می دهد مسأله فقط در شهر تهران خلاصه نمی شود بلكه باید چهار میلیون جمعیت شهرها و آبادی های اطراف را نیز در نظر گرفت. طی چهل سال گذشته آبادی ها و شهرهای كوچك واقع در دشت حاصل خیز جنوب و غرب تهران و كرج با رشد فوق العاده بزرگ و بزرگ تر شدند و مراكز سكونت جدید در مدت كوتاهی در اطراف این كلان شهر شكل گرفت.
و بدین سان تعداد شهرهای استان تهران از چهار شهر در سال ۱۳۳۵ به پانزده شهر در سال ۱۳۵۵ و نزدیك به سی و پنج شهر در سال ۱۳۸۵ رسید. در طی چهل سال گذشته جمعیت كرج از حدود چهل و چهار هزار نفر در سال ۱۳۴۵ به بیش از یك میلیون نفر در سال ۱۳۸۵ رسیده، اسلام شهركه در سال ۱۳۴۵ یك آبادی هزارنفری بود در سال ۱۳۸۵ نزدیك به پانصد هزار نفر جمعیت پیدا كرده است.آن چه مسلم است این است كه ضرورت حفظ تعادل بین ظرفیت و جمعیت شهر تهران و عوامل مؤثر در آن از جمله چالش های پیش روی منتخبان سومین دوره انتخابات شورای اسلامی شهر تهران و مدیریت شهری آینده آن خواهد بود كه باید برای ایجاد این تعادل و توازن چاره ای بیندیشند.
برطبق طرح جامع قدیم تهران كه در نیمه دوم دهه چهل تصویب شد. سقف جمعیتی برای تهران ۵/۵ میلیون نفر در محدوده قانونی ۶۰۰ كیلومتر مربع تعیین شد. در سال ۱۳۷۰ در قالب طرح سامان دهی (جامع) تهران شورای عالی شهرسازی و معماری ایران سقف جمعیتی تهران را ۶۵/۷ میلیون نفر با افزایش مساحت محدوده قانونی به ۷۰۷ كیلومتر مربع تعیین نمود. اما از آن جا كه وسیله اصلی برای كنترل سقف تعیین شده، كنترل تراكم ساختمانی مسكونی است، افزایش و فروش مستمر اضافه تراكم ساختمان های مسكونی طی پانزده سال گذشته و مضافاً هنوز قسمت وسیعی در داخل مناطق بیست و دو گانه و همچنین اراضی واقع در غرب مسیل كن ساخته نشده و تداوم تراكم فروشی نشان می دهد كه با ادامه این روش ها امكان حفظ جمعیت تهران در حد تعیین شده وجود ندارد. مدیریت آینده و منتخبان شورای اسلامی در دوره سوم اگر به دنبال این باشند كه شهر تهران به عنوان محل زندگی میلیون ها انسان، پایتخت ملی و كلان شهری بزرگ در سطح جهان و منطقه آن هم با حداقلی از كیفیت بتواند ایفاء نقش كند، نباید اجازه بدهند كه جمعیت آن در محدوده ۷۰۷ كیلومتر مربعی قانونی شهر از حدود ۶/۸ میلیون نفر تجاوز كند. این در حالی است كه اگر اقدامی در جهت كاهش سطح مسكونی صورت نگیرد و فقط فروش تراكم متوقف شود و متوسط تراكم ساختمانی مسكونی در حدود ۱۲۰ درصد باقی بماند جمعیت شهر تهران به حدود ۶/۱۱ میلیون نفر می رسد و سطح سرانه فضاهای عمومی و خدماتی از ۳۲ متر مربع در طرح جامع سامان دهی جدید تهران به حدود ۷/۱۷ متر مربع كاهش می یابد. در نتیجه تعادل و تناسب ظرفیت جمعیت پذیری شهر تهران بر مبنای ظرفیت های عمومی و خدماتی به هم خورده و خسارات و عوارض متعدد زیر را ایجاد می كند:
۱) كمبود و كاهش خدمات و تأسیسات و تجهیزات شهری
۲) نزول سیمای اجتماعی و فرهنگی كلان شهر تهران و ایجاد پیامدهای منفی سیاسی، اجتماعی و فرهنگ ناشی از تشدید جدانشینی گروه های كم درآمد و تمركز فقر در حاشیه پایتخت.
۳) گسترش انواع آلودگی های زیست محیطی (آب، هوا و خاك)
۴) نزول مداوم كیفیت محیط كالبدی و اجتماعی شهر تهران براثر فشار مداوم كانون های جمعیتی كه با كمبود انواع خدمات و امكانات اشتغال روبه رو هستند.
۵) اتلاف و تخریب اراضی مرغوب كشاورزی و باغات.
۶) كاهش كارآیی و ظرفیت طرح های ارتباطی و افزایش نگران كننده زمان و هزینه حمل و نقل و جابه جایی روزمره و افزایش مشكل ترافیك. به طور مثال ۵۰ درصد كاركنان منطقه شهری تهران بیش از سه ساعت و ۱۵ درصد و فقیرترین آن ها روزی بیش از ۵/۴ ساعت صرف رفت و برگشت از محل كار می كنند و هزینه رفت و آمد، تا حدود ۳۰ درصد درآمد خانواده ها را به خود اختصاص می دهد.
۷) كاهش سرانه خدمات عمومی، فضای سبز و افزایش استرس، بحران های روانی و بحران های اجتماعی و جرایم شهری.

لطیف روحانی

منبع : روزنامه همشهری