پاتوق های تهران قدیم

در آمار دارالخلافه تهران مربوط به سال ۱۲۶۹ (هـ.ق) و نیز در نقشه دارالخلافه تهران سال ۱۲۷۵ (هـ.ق) نام یا اصطلاح «پاتوق» یا «پای طوق» آمده است. پیش از آنکه به شرح این اصطلاح بپردازیم بایسته است نخست نگاهی به معنی لغوی آن بیفکنیم.
«توغ» یا «توق» در فرهنگ معین چنین گزارش شده است:
۱) علم درفش رایت.
۲) علم و رایت بزرگی که در ایام عزاداری سکنه بعض محله‌ها در برخی از شهرها آن را حرکت دهند و آن از امتیازات محلات مزبور محسوب شود.(۱)
نیز درباره پاتوغ یا پاتوقی که در واقع کوچک شده پای توغ است در فرهنگ معین چنین آمده است:
۱) پای علم، جایی که رایت و درفش را نصب کنند.
۲) محل گردآمدن
۳) محل اجتماع لوطیان در بعضی شهرهای ایران
۴) روز عاشورا دسته‌های بعضی محلات ممتاز توغ را حرکت دهند. زیر و اطراف توغ را «پاتوغ» گویند.
اما عبدالله مستوفی درباره پاتوق چنین توضیح داده است:
«طوق عماری است که در بعضی از شهرها و دهات علامت این دسته‌گردانی‌ها می‌باشد. طوق را با روپوش و پارچه‌های فاخر زینت می‌کردند و چهار نفر از مبرزین افراد دسته، چهارپایه آن را بر دوش گذاشته به راه می‌افتادند و باقی افراد از دنبال می‌رفتند.
این عماری یا طوق، البته باید در جای محفوظ باشد. محل آن تکهیه بزرگ محله یا قصبه بود و این تکیه را تکیه پاطوق می‌گفتند تا اهمیت آن را واضح نمایند. پاطوق را امروز به هر محلی که مرکز جمعیت یا کاری باشد اطلاق می‌کنند حتی محل‌هایی را هم که برای وافورکشی و قمار آماده کرده باشند و همچنین مراکز حزبی و صنفی را هم پاطوق می‌گویند.
در وقتی که من رئیس ارزاق تهران بودم قهوه‌خانه قنبر پاطوق نانواها بود. بارفروش‌های میدان هم قهوه‌خانه‌ای داشتند که پاطوق آنها بود و همچنین سایر اصناف هم هر یک محلی به این نام دارند که اکثر سری به آنجا می‌زنند. البته خیلی شنیده‌اید که می‌گویند پاطوق فلان آدم در فلان‌خانه است. در صورتی که در این خانه نه طوقی است و نه علامتی و نه محل اجتاعی ولی چون این شخص به این خانه رفت و آمد زیادتری دارد به‌طور استعاره این خانه را پاطوق این شخص معرفی می‌کنند..»
اینک نگاهی به آمار دارالخلافه تهران به سال ۱۲۶۹ (هـ.ق) می‌‌کنیم. طبق این آمار در محله عودلاجان دو پاتوق وجود داشت که یکی به نام پاتوق حیاط شاهی و محله عرب‌ها بود و دیگری پاتوق پامنار و راسته دروازه ‌شمیران.
در محله بازار یک پاتوق به نام پاتوق ملک‌آباد بود و در محله چال میدان سه پاتوق به نام پاتوق سرپولک، پاتوق درب‌حمام و پاتوق در باغ پسته بیک .
در دوره مظفرالدین‌شاه پاتوق‌ها تا حدی معنای نخستین خود را از دست داد و به نام پلیس مسئول محله نامیده شد. به شرح زیر:
● طبق آمار ۱۳۱۷ (هـ.ق) :
▪ محله دولت:‌ده پاتوق داشت. به نام: پاتوق سید جعفرف پاتوق حاجی عباس،‌پاتوق نایب محمدف پاتوق نایب محمدعلی، پاتوق نایب‌آقا بابا،‌پاتوق نایب عزیز، پاتوق نایب حسین، پاتوق نایب‌محمد بروجردی، پاتوق نایب‌غلامرضا و پاتوق نایب محمد کاشی.
▪ محله سنگلج: نه پاتوق داشت به نام : پاتوق نایب شعبان، پاتوق نایب حسین، پاتوق نایب رمضان، پاتوق نایب باقر، پاتوق نایب محمدعلی، پاتوق نایب رضا، پاتوق نایب صحبت، پاتوق نایب سیدعلی اکبر و پاتوق نایب وهاب.
▪ محله بازار:‌پنج پاتوق داشت به نام : پاتوق نایب رجب علما، پاتوق نایب یوسف، پاتوق حاجی اسماعیل نایب، پاتوق نایب اسماعیل و پاتوق نایب شکرالله
▪ محله چال میدان دارای شش پاتوق بود: پاتوق حاجی غلامرضا ، پاتوق حاجی رحیم ، پاتوق نایب علی ، پاتوق نایب جعفر، پاتوق نایب حسن و پاتوق نایب عباس
همان‌گونه که گفته شد این پاتوق‌ها هیچ‌گونه بستگی به معنای اصلی پاطوق یا پاتوغ ندارد و همان‌گونه که عبدالله مستوفی اشاره کرده نامی استعاری می‌باشد.
در نقشه دارالخلافه طهران سال ۱۲۷۵ تنها از یک پاطوق نام برده شده که در محله عودلاجان در امتداد راسته دروازه شمیران و در شمال محله یهودی‌ها و شرق محله حیاط‌شاهی در نزدیک تکیه‌دانگی قرار داشته که از آنها «اپی طوق» نام برده شده است.
در خور یادآوری‌است که در نقشه دارالخلافه ناصری سال ۱۳۰۹ عبدالغفار نیز فقط از همین «پای طوق» نام برده شده است.
گمان بر این است که این مکان نخستین و نامدارترین جایگاهی در تهران دوره پیش از گسترش آن و شاید هم پیش از دوره قاجاریه بوده که در آنجا «طوقی» نگهداری می‌شده که به نام «پای طوق» (پاطوق) خوانده شده است.

حسین,شهیدی مازندرانی

منبع : سایت خبری تهرونی