میراث آن بزرگمرد عرصه دین و سیاست

بیست‌ونه سال پیش نهالی با هدایت و رهبری امام خمینی‌(ره) در شوره‌زار سلطنت ایرانی غرس شد که امروز چنان روی پای خود ایستاده است که شاخه‌هایش سر بر آسمان می‌ساید؛ نهالی که هم میوه رسیده می‌دهد و هم نارس.
اما با این حال از آن روز به این سو <جمهوری اسلا‌می> شکل نهالی شد که امام‌(ره) آن را غرس کردند و مردم در دوازدهم فروردین ۱۳۵۸با رای خود آن را آبیاری کردند؛ هرچند که برخی قبل از آن با شکل این نهاد به مخالفت برخاستند، شماری از زاویه راست به دنبال حکومت اسلا‌می بودند، لیبرال‌ها جمهوری دموکراتیک اسلا‌می را پیشنهاد می‌کردند، چپ‌ها الگوی شوروی - جمهوری دموکراتیک خلق - را می‌پسندیدند.گروه‌های ملی و ملی- مذهبی سلطنت مشروطه ورد زبانشان بود. دراین میان امام خمینی(ره) اولین کسی بود که به جد شعار جمهوریت را سر داد و با اتصاف آن به صفت اسلا‌میت، مهر و نشان آن را بر ساختار سیاسی ایران زد. امام خمینی(ره) در برابر تمام انتقادات و پیشنهادات و آرای متشتت جمله معروف خود را بیان کردند که همچنان در گوش‌ها طنین‌انداز است؛ <جمهوری اسلا‌می نه یک کلمه کم نه یک کلمه زیاد.> امام راحل درهمین زمینه فرمودند: <ما جمهوری اسلا‌می را که اعلا‌م کرده‌ایم و ملت با راهپیمایی‌های مکرر، به آن رای دادند، حکومتی است متکی به آرای ملت و مبتنی بر قواعد و موازین اسلا‌می>(صحیفه نور، ج ۴، ص ۱۶۹) و نیز < ما خواهان استقرار یک جمهوری اسلا‌می هستیم و آن حکومتی است متکی به آرای عمومی و شکل نهایی حکومت با توجه به شرایط و مقتضیات کنونی جامعه ما توسط خود مردم تعیین خواهد شد.>(صحیفه نور، ج ۴، ص ۲۶) بدین ترتیب، همچنان که امام(ره) چنین با اعتقاد بر طرح و استقرار جمهوریت پای فشرد، مطابق بر آخرین اصل قانون اساسی، جمهوریت که همانا اتکا و ابتنای آن بر رای مردم است، به عنوان یکی از ارکان اصلی و به عنوان سرفصلی مهم در حاکمیت ملی شناخته شد. در این اصل آمده است: <محتوای اصول مربوط به اسلا‌می بودن نظام ...و جمهوری بودن حکومت و ولا‌یت امر و امامت امت و نیز اداره امور کشور با اتکا به آرای عمومی و دین و مذهب رسمی ایران تغییر ناپذیر است.> اما نظام سیاسی ایران در پایان دهه سوم از حیات خود با این پرسش حساس و خطیر روبه‌رو است که جمهوریت نظام یعنی همان چیزی که امام بر آن پای فشرد با چه خطری مواجه است؟ میزان، رای ملت است امروز کجاست؟ برای پاسخ ذکر مقدمه‌ای ضروری است: ‌ جمهوریت در معنایی که قانون اساسی از آن مراد کرده، یعنی تکیه به آرای مردم، در واقع همان مردم‌سالا‌ری است و می‌دانیم که یکی از مشهورترین تعاریف دموکراسی عبارت است از: طریقی برای توافق بر سر اصول مهم و مکانیسمی برای تجلی آرای ملت. اما، یکی از این طریق - برای تجلی آرای ملت- تحقق اصل <انتخاب> است.
اگرانتخابات را روشی برای احقاق حقوق مردم بدانیم یا راهی برای ادای تکلیف؛ با عیار لیبرال دموکراسی به دنبال آن رویم یا معیار مردم‌سالا‌ری دینی؛ هستی و هویت آن در عالم واقع بسته به یک اصل است و آن تحقق اصل <انتخاب.> انتخابات، <طریق آسان> برای اظهار خواست مردم است که به حکم سرشت آسان‌اش هیچ سختی، فشار و محدودیتی را بر نمی‌تابد. در دیگر سو، انتخابات میراثی است که مردم مالک و قیم و حکومت نگهبان و مجری آن است. انتخابات فرآیندی از مردم و برای مردم است و حکومتگران در این وادی وظیفه‌ای جز تبدیل آرای مردم به نهادهای منتخب مردم را ندارند. لذا اختیار حکومتگران برای اداره و اجرای انتخابات نه‌تنها جوازی برای دخل و تصرف در مسیر انتخابات نیست بلکه هر سیاست و رفتاری از حکومتگران که شائبه دخالت در اراده مردم داشته باشد صدمه‌ای بر روح انتخابات و شبهه بر انتخابی بودن انتخابات است. اگر انتخابات هنوز در بینش شهروند ایرانی، حکم یک فریضه از فرایض جمهوریت را پیدا نکرده از آن روست که احساس می‌کند لوازم و مقدمات واجب آن به درستی تمرین و تجربه نشده است.
تشریفات و مراحل اداری انتخابات از روز ثبت‌نام تا شمارش آرا ـ در اثر ضعف قانون و اهمال مسوولا‌ن ذیربط ـ حکم چاله‌ها و گردنه‌های نفس‌گیر را یافته‌اند و در همان حال، اختیار حکومت برای اجرای انتخابات در ذهن عده‌ای شائبه داشتن حق تصرف را به وجود آورده است. ‌ ظن غالب این است که مشکلا‌ت این فصل از انتخابات (روزهای بررسی صلا‌حیت‌ها) ریشه در بی‌اعتنایی به مبنای اول یعنی <سرشت سهل و آسان انتخابات> دارد. ‌ بی‌اعتنایی به این بخش از فلسفه انتخابات که برای شهروندان ذهنی فارغ از مزاحمت و برای نیروهای سیاسی رقابتی امن و آزاد می‌خواهد پیامدها و عوارضی تلخ در پی دارد که اقل آن تضعیف اعتبار این رکن دموکراسی در چم‌وخم سلا‌یق و گرایش افراد و نهادها است. جمهوریت ایرانی، امروز بیش از هر چیز در معرض این خطر قرار دارد که <تسهیلا‌ت> حکومتی آن در انتخاب در اثر ضعف قانون و کج‌سلیقگی افراد، تبدیل به <تضییقات> شود و مواهب و مزیت‌های مقرر قانون اساسی به موانع تبدیل گردد. شاید این انتظار باید که با تحریف معنا و ماهیت مردمی جمهوریت، باب و سهمی برای بهره‌مندی حکومت از نتیجه انتخابات می‌گشایند گزاف باشد. اما این خواسته در چارچوب تعهد نهال امام(ره) کاملا‌ً منطقی است که بخواهیم، از تبدیل مراحل سهل ‌و آسان انتخاب کردن و انتخاب شدن به میدان چالش و اعمال‌سلیقه جلوگیری شود و دشواری و اضطراب را از نگاه مردم و ذهن فعالا‌ن سیاسی نسبت به انتخابات بزداید. اینچنین خواهد بود که در پایان دهه سوم از عمر نهال پرتوان امام‌(ره ) می‌توان بار دیگر ادعا کرد قالب جمهوری مناسب‌ترین جامه‌ای بود که اماممان بر اندام میهنمان پوشاند. بیایید در سالروز غرس این نهال ۳۰ سال پیش و درخت تنومند امروز از میراث آن بزرگمرد عرصه دین و سیاست - یعنی جمهوریت و اسلا‌میت - در آستانه انتخاباتی دیگر پاسداری کنیم؛ راهش تنها ایمان به <انتخابات آسان> است.

جواد دلیری

منبع : روزنامه اعتماد ملی