باغ‌های تاریخـی بیرجند

اقلیم خشک و نسبتاً گرم جغرافیایی ایران باعث شده توجه خاصی به کاشت درختان در فضاهای معماری شود.
باغ‌های ایرانی همواره یکی از مصادیق بارز هنر، علم و ذوق ایرانی بوده و در همه منابعی که به معرفی و شرح شهر‌ها و مجتمع‌های زیست ایرانیان پرداخته‌اند، از آن یاد شده است.
به گفته مورخان یونانی پیرامون خانه‌های بیشتر ایرانیان را باغ‌هایی در برگرفته که به آنها پردیس می‌گفته‌اند. در لغت‌نامه دهخدا پردیس برگرفته شده از زبان مادی (پارادائز) ذکر شده است. همچنین بسیاری از مورخان در آثار خود این واژه را به کار برده‌اند. به طور مثال گزنفون در شرح بازدید لوساندروس از باغی که کوروش در ساردیس ساخته بود، واژه پردیس را به کار برده است.
جهان اسلام دو سبک باغ‌سازی را از ایرانیان اقتباس کرده که با گذشت زمان کم و بیش در بین ملت‌ها رواج یافت. یکی باغ به عنوان ظرف که ساختمان در وسط آن قرار می‌گرفت و دیگری باغ به عنوان مظروف که احاطه شده توسط ساختمان‌ها بود. همچنین استفاده از فضای باز شهری به عنوان باغ میدان و محل تفریح و تفرج و تعاملات اجتماعی از دوره صفویه در شهر‌های ایرانی آغاز می‌شود که می‌توان این باغ‌ها را در نواحی مختلف ایران از جمله بیرجند مشاهده کرد.
باغ‌ها و عمارت‌های بیرجند با طراحی فضای سبز به نمایش گذاشتن آب در جوی‌ها، استخر و فواره‌ها، محیطی زیبا و کاملاً متفاوت با اقلیم منطقه را به نمایش گذاشته‌اند. این باغ‌ها که اکثرا متعلق به خاندان‌های ثروتمند و بالاخص خاندان علم بوده‌اند، به تعداد زیاد در داخل شهر بیرجند و روستاهای اطراف پراکنده‌اند که از آن جمله می‌توان به باغ‌ها و عمارت‌های رحیم آباد، معصومیه، بهلگرد، امیر‌آباد شیبانی، علی‌آباد، شوکت آباد و ارگ کلاه فرنگی یا ارگ میرحسن خان اشاره کرد که از لحاظ معماری، تزیینات و طراحی شباهت فراوانی با یکدیگر دارند. اما آنچه که در اینجا باید بدان توجه داشت مورد بی‌مهری قرار گرفتن و بی‌توجهی به این باغ‌های زیبا که هر کدام هزاران حرف نگفته دارند، است.
● اکبریه
مجموعه تاریخی باغ و عمارت اکبریه در انتهای خیابان معلم بیرجند و در داخل محدوده روستای تاریخی اکبریه قرار گرفته است. تفاوت ویژگی‌های معماری در بخش‌های مختلف این بنا نشان دهنده ساخت بنا در طی چند دوره است. به نحوی که ساخت این مجموعه از اوایل دوره قاجار تا اواخر این دوره و در چند مرحله انجام شده است. این مجموعه شامل چند عمارت است که هرعمارت شامل طبقات متعددی است که به وسیله دالان‌های متعدد به یکدیگر راه دارد. در بخش‌هایی از این اتاق‌ها تزیینات گچی دیده می‌شود و بخش‌هایی از آن نیز فاقد هرگونه تزیین است. همچنین درهای موجود در این عمارت چوبی است و با شیشه‌های رنگی تزیین شده‌اند. وجود درختان بلند قامت کاج در دو طرف خیابان اصلی عمارت مرکزی این مجموعه بر‌زیبای و طراوات باغ و نمای آن افزوده است. در طبقه همکف عمارت مرکزی، تالار زیبا با تزیینات گچی با طرح‌های اسلیمی و در‌های چوبی وجود دارد که متأسفانه قسمت اعظم آن از بین رفته است. بخش اداری این عمارت که جدید‌ترین قسمت آن است، در اوایل دروه پهلوی احداث شده است.
درختان و گیاهان استفاده شده در این باغ به دو نوع کلی تزیینی و میوه‌دار تقسیم می‌شوند که شامل درختان کاج، بوته‌های شمشاد و همچنین درختان زردآلو، پسته، انار و توت است.
● رحیم‌آباد
عمارت رحیم‌آباد در داخل روستای رحیم‌آباد و در حاشیه خیابان شهید مدرس قرار گرفته است. این ساختمان از بناهای دوره قاجار به شمار می‌رود و تاریخ ساخت آن سال ۱۳۱۵ ه.ق است. این مجموعه شامل بخش‌های متعددی از جمله عمارت اصلی با راهروها و اتاق‌های متعدد، اصطبل و حوضخانه است که دارای گنبدی کلاه فرنگی است. عمارت رحیم آباد دارای سه تالار بزرگ است که از لحاظ کاربری برای پذیرایی از مهمانان و تشریفات از آن استفاده می‌شده است و دارای تزیینات مقرنس، آینه‌کاری، گچبری است. در‌ها و پنجره‌های تالار دارای کتیبه‌هایی به شکل هلالی و تزیینات مشبک با طرح اسلیمی است که استفاده از شیشه‌های رنگی بر‌زیبایی آن افزوده است. از مهم‌ترین ویژگی‌های این بنا می‌توان به وجود انبوه تزیینات و در انواع مختلف اشاره کرد.
● بهلگرد
عمارت بهلگرد در فاصله یک کیلومتری روستای بهلگرد و حدود ۱۵ کیلومتری شرق بیرجند قرار گرفته است و شامل دو باغ، دو عمارت، اصطبل، محل سکونت خدمه و نیز یخدان طبیعی است. نکته‌ای که درباره تزیینات این عمارت قابل ذکر است، تزیینات کمتر این باغ نسبت به سایر باغ‌ها است. طبقه اول این عمارت دارای چهار ستون دایره‌ای آجری است که مهم‌ترین عناصر تزیینی باغ را در خود جای داده‌اند.
این مجموعه دارای دو باغ مجزای اندرونی و بیرونی است که باغ اندرونی از نظر وسعت بسیار کوچکتر از باغ بیرونی است. در مرکز این باغ استخری وجود دارد که جزیره‌ای با طرح هشت ضلعی در مرکز آن واقع شده است. نکته جالب توجه در این باغ وجود یخچالی است که عملکرد آن تولید یخ در زمستان و ذخیره آن تا تابستان است. اصول کار این یخچال به این صورت است که از طریق نهری در زمستان آب به استخر وارد می‌شده است. این آب در زمستان یخ می‌بست و کارگران با پاشیدن آب بر قطر آن می‌افزودند و هنگامی که قطر یخ به اندازه کافی می‌رسید، یخ را می‌شکسته‌اند و برای استفاده در تابستان به مخزن منتقل می‌کرده‌اند.
● شوکت‌آباد
مجموعه تاریخی شوکت‌آباد در فاصله ۵ کیلومتری شرق شهر بیرجند قرار گرفته است. این مجموعه نیز همانند سایر مجموعه‌ها شامل بخش‌های متعددی است که هر بخش تزیینات خاص خود را دارد. از جمله حوض‌خانه که دارای بیشترین ویژگی‌های معماری و تزیینی است. این قسمت دارای گنبدی بزرگ است که در مرکز آن یک کلاه فرنگی با پنجره‌هایی که از طریق آن بخشی از نور حوض خانه تامین شده، تعبیه شده است. از دیگر فضاهای مهم تشکیل دهنده این مجموعه می‌توان به اندرونی و یا محل خصوصی خانواده حاکم اشاره کرد. این بخش که در جنوبی‌ترین قسمت مجموعه قرار گرفته است، از لحاظ معماری و طرح شباهت فراوانی به خانه‌های مسکونی واقع در بافت قدیم بیرجند دارد. از مهم‌ترین تزیینات این عمارت می‌توان به قاب‌های گچی ایوان اندرونی، رخبام‌های تزیینی و طاق نماهای اطراف حوض‌خانه اشاره کرد. از عناصر معماری مهمی که مربوط به مجموعه است اما در فاصله ۵۰۰ متری از باغ قرار دارد، یخچال طبیعی است که از خشت و گل ساخته شده است.
● معصومیه
مجموعه معصومیه در نزدیکی غرب بیرجند است که در دوره «پهلوی» احداث شده است. از بارزترین ویژگی‌های این بنا می‌توان به نوع خاص معماری آن اشاره کرد. این عمارت به گونه‌ای طراحی شده که نمای اصلی آن در آب استخر مقابل آن کاملاً بازتاب می‌کند. به نحوی که عمارت چهل ستون اصفهان را تداعی می‌کند. این عمارت همچون سایر بناهای تاریخی تمام فضاها و اتاق‌های آن به یکدیگر راه دارند. به صورتی که امکان ورود به داخل ساختمان از هر سوی عمارت میسر است. در این عمارت علاوه بر باغ اصلی دو باغ دیگر نیز به چشم می‌خورد که در یکی از آنها عمارتی ساده خود‌نمایی می‌کند و دیگری فاقد عمارت است. از جمله نکات جالب این عمارت وجود وسایل یکی از خانواده‌های قدیمی بیرجند در داخل آن است که می‌توان این بنا را به موزه‌ای برای بازدید عموم تبدیل کرد تا سایرین از نحوه زندگی این خاندان مطلع شوند.
● مود
باغ و قلعه مود در روستای مود از توابع شهرستان بیرجند و در فاصله ۴۰ کیلومتری شرق بیرجند قرار دارد. این عمارت طی دو مرحله ساخته شده است که مرحله اول آن شامل ساخت قسمت‌های اصلی بنا در دوره زندیه است و عمارت دوم که بنایی است که در دوران قاجار ساخته شده است. آنچه از بررسی بنا به دست می‌آید، این است که این بنا در اصل قلعه‌ای بوده است دفاعی و وجود حصاری قوی و قطور با برج‌های متعدد دلیل این مدعاست. این بنا در مجموع دارای ۲۰ برج مدور است. یک خندق نیز دور تا دور قلعه حفر شده است که دفاع از قلعه را آسان‌تر می‌کرده است. از جمله تزیینات این بنا می‌توان به نقوش اسلیمی، گل و بته و نقوش پرندگان اشاره کرد که متأسفانه توسط عوامل طبیعی نظیر باد و باران و تابش آفتاب تا حد زیادی تخریب شده‌اند.
● امیر‌آباد
باغ و کوشک امیر‌آباد در ۵ کیلومتری غرب بیرجند واقع شده است. احداث این بنا به اوایل دوره قاجار بر می‌گردد. آنچه در طراحی این باغ به عنوان الگوی باغ‌های ایرانی ملحوظ شده است، تا حد زیادی به دلیل استفاده از مضمون‌های آشنا با معماری اسلامی و نمایش نماد‌های سنتی تصویری است که به صورتی موفقیت‌آمیز و تقریبا ابتکاری بوده است. از جمله فرم چلیپایی طبقه همکف و به وجود آوردن همان فرم در فضای داخلی طبقه اول بنا که نوعی وحدت و یکپارچگی را در کل ساختمان کوشک به وجود آورده است. تزیینات تقریباً ساده‌ای در این عمارت به کار رفته است. هم‌اکنون بخش‌های مختلف این باغ‌ها و عمارت‌ها مورد استفاده اداره‌کل میراث فرهنگی و گردشگری قرار می‌گیرد. از بخش‌هایی از آنها به عنوان کتابخانه، دانشگاه و موزه استفاده می‌شود. بخش‌هایی هم کاربری اداری دارند و برخی از این ساختمان‌ها به سفره‌خانه و چایخانه سنتی اختصاص یافته‌اند.
امید است با تلاش مسئولان و توجه مردم به این اماکن تاریخی درهای نهفته آنها بازگشته و از اماکن استقبال بیشتری به عمل آید.

منبع: خبرگزاری میراث فرهنگی

منبع : روزنامه اطلاعات