خفاش ها جاذبه ای دل انگیز برای علاقه مندان اکوتوریسم و طبیعت

پرنده ای که پر ندارد، تخم گذار نیست، بچه زا و پستاندار است، بچه اش را شیر می دهد و بعضی از انواع آن در پرواز، سرعتی به مراتب بیش از بسیاری از پرندگان دارند «خفاش یا شبکور» نامیده می شود با تعریفی دیگر می توان گفت خفاش تنها پستانداری است که پرواز می کند.
خفاش ها با وجود جثه کوچک و ظریف خود در زمره مفیدترین و وحشتناک ترین و بدنام ترین موجودات روی زمین قرار دارند.
در دنیا بیش از هزار نوع خفاش وجود دارد و بعضی از محققین انواع آنها را تا حدود ۲ هزار نوع هم ذکر کرده اند.
● از خفاش ها چه می دانیم؟
آن ها نه تنها دارای رنگ، جثه، وزن و اندازه متفاوتی هستند از نظر نوع زندگی، خورد و خوراک نیز با هم اختلاف دارند. بعضی حشره خوار، پاره ای گیاهخوار و تعداد بسیار معدودی هم خونخوارند.
خفاش ها در حالی که پرنده ای چابک و سریع پرواز هستند فاقد پر می باشند بالهای آنها به جای پوست و پر، جنسی همچون چرم دارد و حالت ارتجاعیش به خفاش امکان پرواز می دهد و چنانکه گفته شد آنها تنها پرنده ای هستند که پستاندارند و به بچه خود شیر می دهند همچنین مانند دیگر پستانداران دندان دارند و قسمت هایی از بدنشان را مو پوشانیده است.
خفاش ها نیز چون پرندگان برای خود جفت انتخاب می کنند اما خفاش ماده به جای تخم گذاری باردار می شوند و دوران بارداری خود را سپری می کنند.
فصل جفت گیری خفاش ها پاییز است اما بعضی از گونه های آنها قادرند حاملگی خود را با نگهداری سلول های نر در بدنشان مدت ها به عقب بیاندازند و دوران بارداری را در فصل بهار و ایام گرمی هوا سپری کنند.
خفاش ماده در دوران حاملگی وزنش سنگین تر شده و در نتیجه پرواز و شکار برایش مشکل تر می شود.
خفاش ماده چون آدمیان در هر بارداری، تنها یک نوزاد به دنیا می آورد ولی به طور نادر گاهی هم دوقلو می زاید.
خفاش ماده هنگام به دنیا آوردن نوزادش طوری در محل مورد نظر آویزان می شود که سرش به سوی پایین باشد تا هنگام به دنیا آوردن نوزاد بتواند او را با دم خود محافظت کند و پس از تولد نوزاد بال هایش را به دور او می پیچد تا با حرارت خود او را گرم نگاه دارد.
جثه نوزاد خفاش بستگی به جثه خود مادر و نژاد و گونه اش دارد و طبعا، خفاش هایی که دارای جثه ای کوچک هستند نوزادشان نیز بسیار کوچک است.
تامین غذای نوزاد هم به عهده مادر است و شب هنگام که مادر برای یافتن غذا به پرواز درمی آید بچه اش خود را به موهای مادر می چسپاند و تا پایان شکار به همراه او می باشد و البته مادر نیز کاملا هوای نوزاد را دارد تا مبادا دچار حادثه ای شود.
این همراهی و مراقبت و مواظبت تا ۴ هفته ادامه می یابد و در این مدت بچه کاملا رشد کرده خود قادر به پرواز و شکار شده و پی سرنوشت خود می رود.
در ایام گرمی هوا، یعنی بهار و تابستان و اوایل پاییز لایه ای چربی بدن خفاش را می پوشاند و موجب افزایش وزنش می شود و در واقع همین لایه چربی، ذخیره غذایی است که سوخت و ساز ایام خواب زمستانی او را تامین می کند اما مصرف ذخیره غذایی او در ایام بیداری خیلی زیاد می شود و اگر زودتر از بهار بیدار شود به مشکل کمبود مواد غذایی دچار می گردد و چه بسا او را با خطر مرگ مواجه می سازد.
خفاش ها جانورانی اجتماعی هستند و به طور گروهی زندگی می کنند به خواب می روند و در خواب های زمستانی از گرمای بدن هم بهره مند می شوند.
آنها با نزدیک شدن هوای سرد، اگر محل مناسبی برای خواب زمستانی نداشته باشند به ندرت به جاهای دیگری برای یافتن پناهگاه کوچ می کنند ولی اکثریت قریب به اتفاق از سرپناهی که سال های گذشته از آن استفاده می نمایند و به آن پناه می برند که سرپناه ممکن است یک غار، یا یک شکاف عمیق یک کوه باشد یا سرداب و زیرزمین و ساختمانی متروک و محلی دور از رفت و آمد و مزاحمت.
در میان هزار یا دو هزار گونه خفاشی که در جهان وجود دارد خفاش پوزه خوکی تایلند با قدی به طول ۵/۲ سانتی متر (یک اینچ) و وزنی حدود ۲ گرم (۱۰۰ اونس) کوچکترین آنهاست. این گونه خفاش قد و اندازه یک زنبور است و از پاره ای جهات، خفاش روباه پرنده بزرگترین آنها به شمار می رود.
● عهد باستان
سنگواره ها، سنگ نگاره ها و مجسمه ها و آثار و شواهدی که از گوشه و کنار جهان به دست آمده نشان می دهد که سابقه وجود و حضور و زندگی خفاش بر روی کره زمین به ۵۰ تا ۶۰ میلیون سال می رسد. و در عهد باستان موجودی مورد توجه بوده ولی با این حال هنوز برای بسیاری از مردم دنیا شناخته نیست زیرا بسیاری او را موجودی وحشتناک و خطرناک تصور کرده و افسانه های هولناکی از آن نقل می کنند که عموما هم ساخته و پرداخته ذهن خود آدم هاست و جمعی براساس تحقیقات علمی او را برای کشاورزی و طبیعت و اکوسیستم بسیار مفید می دانند.
خفاش ها از نظر پزشکی و دفع سموم، دارای ویژگی های خاص خود هستند.
در بزاق گونه ای از آنها که به خون آشام معروف هستند موادی تولید می شود که ضدانعقاد خون است و کاربردی در تولید رقیق کننده های خون دارد.
فضولات آنها نیز می تواند در تنظیم ریستیوم (اکوسیستم) نقش مهمی ایفا کند زیرا در این مواد باکتری های وجود دارد که در جداسازی مواد سمی از زباله ها و شوینده ها بسیار موثر است. خفاش ها به نظافت خود توجه زیادی دارند و آن چنان خود را تمیز می کنند که می توان گفت از جمله تمیزترین موجودات روی زمین هستند و در برابر بسیاری از بیماری ها از خود مقاومت زیادی نشان می دهند عمر طبیعی آنها حدود ۲۰ سال است.
● انواع خفاش ها
خفاش ها را براساس ویژگی های متفاوتی که دارند به سه دسته تقسیم کرده اند و هر دسته نیز دارای انواع و گونه های متعددی می باشد.
خفاش های حشره خوار، خفاش های میوه خوار، خفاش های خونخوار اسامی و دسته بندی خفاش ها هستند.
خفاش های حشره خوار که شامل انواع متعددی هستند نسبت به دو گروه دیگر، از جمعیت خیلی بیشتری برخوردارند.
این گروه به علت شکار حشرات و آفات نباتی کمک بزرگی به کنترل جمعیت آفات کشاورزی کرده نقش قابل توجه و مفیدی در اقتصاد و آسایش آدمیان دارند.
خفاش حشره خوار که به آنها خفاش های شامگاهی نیز می گویند گونه های متعددش در همه جهان پراکنده است و بیش از ۲۰ گونه آنها نیز در ایران وجود دارد.
خفاش های شامگاهی یا خفاش های حشره خوار روزها می خوابند و غروب آفتاب برای شکار به پرواز در می آیند.
آنها با وجود چشمان درشتی که دارند از بینایی بسیار کمی برخوردارند ولی با این حال در تاریکی شب قادرند همه چیز، حتی اشیایی به باریکی مو را تشخیص دهند زیرا آنها با دهان و بینی خود امواجی تولید می کنند که فرکانس آن خیلی بالاتر از حد شنوایی انسان است. انعکاس و رفت و برگشت همین امواج سبب می شود آنها بتوانند به طور شگفت انگیزی حشرات سر راهشان را تشخیص دهند و به طور دقیق مسیریابی و ردگیری و تعقیب و شکار کنند.
آنها هر شب برای تغذیه خود بین هزار تا سه هزار حشره بزرگ و کوچک را شکار کرده می خورند.
از همین خانواده نوع بزرگتری در بعضی مناطق گرمسیری وجود دارد که قادر است علاوه بر حشرات از بچه ماهی ها و قورباغه و پرندگان کوچک نیز تغذیه کند.
● خفاش های میوه خوار
خفاش های میوه خوار چنان که از اسمشان پیداست از میوه و شیره درختان و شهد گل ها تغذیه می کنند.
خفاش های میوه خوار نیز گونه های متعددی دارند و در بیشتر نقاط دنیا زیست می کنند و مجموعا از نظر آماری، بعد از خفاش های حشره خوار از بیشترین جمعیت برخوردارند.
آنها نیز دمدمه های صبح و تنگ غروب به کمک بینایی و بویایی خود محل درختان میوه مورد پسند خود را شناسایی کرده و از میوه و شیره و شهد گل های آنها تغذیه می کنند.
گونه هایی از خفاش میوه خوار، از نظر جثه و هیکل بزرگتر از خفاش های حشره خوارند و بزرگترین آنها گونه ای است که سر و صورتش به روباه شباهت دارد و به همین علت هم روباه پرنده نام گرفته است.
جثه روباه پرنده خیلی بزرگتر از خفاش های معمولی و در حد یک توله سگ یا بچه گربه است منتهی توله سگ و یا بچه گربه ای، با بال هایی که فاصله دو سر آنها گاه به دو متر می رسد و امکان و قدرت پرواز سریعی را به خفاش یا روباه پرنده می دهند.
زیستگاه گونه هایی از روباه پرنده در مناطق آسیایی، جزایر اقیانوس هند اقیانوس آرام بخصوص مالزی و هندوستان می باشد.
روباه پرنده در حالی که تمام ویژگی های خفاش معمولی را دارد علاقه زیادی به میوه دارد و اشتهای فراوانش، او را به صورت یک آفت بزرگ برای باغ های میوه درآورده است.
تغذیه خفاش های میوه خوار و خاصه روباه پرنده از درختان میوه خصوصا اگر به طور دسته جمعی انجام گیرد موجب وارد شدن خساراتی به کشاورزان و صاحبان باغ های میوه می گردد.
به همین جهت روباه پرنده فوق العاده مورد نفرت کشاورزان است و در نهایت شدت با آنها مبارزه کرده با انواع تله گذاری و به کارگیری سموم مختلف موجبات مرگشان را فراهم می سازند.
● خفاش های خون آشام
نواحی گرم و مرطوب مرکزی و جنوب آمریکا زیستگاه خفاش خون آشام یا خفاش خونخوار است.
این نوع خفاش به علت محدود بودن گونه هایش و نیز مبارزه ای که با آن شده و می شود از جمعیت بسیاری کمی برخوردار است.
خفاش خون آشام از نظر جثه درشت تر از خفاش های شبانگاهی است و دارای دو دندان نیش بلند است.
او طعمه خود را که می تواند یک پرنده کوچک یا جانوری بزرگتر، مثل گوسفند و اسب باشد شبها و هنگام خواب مورد حمله قرار می دهد به آرامی خود را به کنار طعمه رسانده و با مهارت دندان های خود را در محل رگهای گردنش فرو می برد.
ماده بی حس کننده ای که در آب دهان او وجود دارد موجب می شود طعمه اش متوجه آن چه اتفاق افتاده نشود خفاش در حد دلخواه از خون او می نوشد. بزاق دهان خفاش خون آشام همچنین خاصیت رقیق کننده خون را دارد و موجب تسهیل و سرعت عملش شده به او امکان می دهد تا بتواند اگر طعمه اش پرنده کوچکی باشد تا آخرین قطره خون او را بمکد و اگر طعمه بزرگتر و در حد مرغ خانگی باشد قسمت عمده خون خود را از دست بدهد.
تحقیقات نشان داده است در میان صدها گونه خفاشی که در سراسر جهان پراکنده اند تنها چند گونه آنها از خون یا گوشت تغذیه می کنند یا مثل روباه پرنده تغذیه اش موجب بروز خسارات می گردد اما همین اثر منفی و مشکل ساز چند گونه معدود موجب شده زمینه باورهای غلط و نفرت و وحشت آدمیان را نسبت به همه گونه های خفاش فراهم سازد و این در حالی است که جمعیت عظیمی از آنها در امر گرده افشانی گیاهان، پاکسازی محیط، دفع شر حشرات و آفت های نباتی فوق العاده اثرگذار و مفید می باشند و این مسئله ای است که خوشبختانه علم و تحقیق صحت آن را به ثبوت رسانده است اما:
توسعه شهرها و گسترش ورزشهایی نظیر کوهپیمایی، غارنوردی، طبیعت گردی زندگی این جانوران بی آزار را هم تحت تاثیر قرار داده تخریب یا ایجاد مزاحمت در محل اسکانشان در به دری آنها را فراهم ساخته و موجب شده است که در جستجوی محلی برای استراحت یا خواب زمستانی در مناطق مسکونی پراکنده شوند و زندگی جمعی از آنها با آزاررسانی به آدمیان همراه باشد زیرا مجبور می شوند زیر شیروانی و ایوان و در پس قرنیز و پرده و گوشه و کنار ساختمان ها اطراق کنند که در نتیجه آلودگی هایی که فضولات آنها پیش می آورد خواه ناخواه ناراحتی و نگرانی های ساکنین این گونه ساختمان ها و اماکن را فراهم می سازد و در نتیجه برای رفع شر، خود را ملزم به مقابله و راندن خفاش های مزاحم به هر وسیله می دانند و باز مسئله تله گذاری و سمپاشی و مسموم کردن آنها مطرح می گردد.
● صید و صیاد
خفاش ها همانگونه که برای تغذیه و زنده ماندن مجبور به صید موجودات زنده دیگری هستند خود نیز در چرخه حیات صید جانوران دیگری هستند و به مصرف تغذیه گونه هایی از خزندگان و پرندگان می شوند.
مارها و پرندگان شکاری از دشمنان اصلی خفاش ها هستند و همه ساله صدها هزار خفاش در زیستگاه های خود در نقاط مختلف جهان به مصرف تغذیه آنها می رسد و علاوه بر آن، جمع کثیری از مردم پاره ای مناطق نیز براساس یک باور قدیمی اعتقاد دارند که خفاش ها علاوه بر این که می توانند غذای لذیذی باشند در تقویت پاره ای از اعضای بدن نیز فوق العاده موثر و مفید می باشند.
● خفاش ها و گردشگری
در دهه های اخیر که گردشگری در جهان با اقبال عمومی روبرو شد و به صورت یک صنعت پردرآمد و سازنده مطرح گردید در اکثر کشورهای جهان اعم از بزرگ و کوچک، غنی و فقیر و ... حرکت هایی برای برخورداری از این سفره گسترده آغاز شد با معرفی امکانات و داشته های خود و یا ایجاد جاذبه هایی برای مطرح شدن و جذب هر چه بیشتر توریست و گردشگر به برنامه ریزی پرداختند و در نتیجه، براساس ذوق و سلیقه گردشگران، توریسم و گردشگری به دسته های مختلفی مثل علاقه مندان آثار باستانی، تاریخ و فرهنگ، زیارت، درمان، ورزش، طبیعت و ... تقسیم شد. عوارض شهرنشینی، سر و صدا و آلودگی صوتی، آلودگی هوا و یک نواختی کار و زندگی و حتی تفریحات مختلف، احساس نیاز به سکوت، آرامش و تماشای زیبایی های دور از دسترس طبیعت بکر باعث گردید که اکوتوریسم هرچه بیشتر مورد توجه واقع شود و تورهای متعدد برای اغنای خواسته علاقه مندان به طبیعت تشکیل گردید و از جمله جاذبه هایی که در سال های اخیر مطرح و مورد توجه قرار گرفت زیستگاه های انواع خفاش ها در نقاط مختلف جهان است.
حضور علاقه مندان اکوسیستم در این مناطق رونق اقتصادی و آبادانی در پی داشت امکانات اقامتی و ایجاد امکانات رفاهی موجب گردید که همه ساله تورهای متعددی تشکیل گردد تا علاقه مندان به اکوسیستم، به زیبایی های طبیعی و جانوران و پرندگان را به شهرها و روستاهای نزدیک زیستگاه خفاش ها انتقال دهند تا آنها در سکوت و آرامش سحرگاهان و غروب آفتاب شاهد پرواز هزاران پرنده ای که فاقد پر هستند و هنگام پرواز لخت و عریان به نظر می رسند و با سرعتی عجیب در جهات مختلف حرکت می کنند و در هنگام احساس خطر به طور غریبی تغییر مسیر می دهند را نظاره کنند و لذت ببرند و خاطره خوش آن را در ضمیر خود ثبت کنند.
● خفاش های ایران
چنانکه گفته شد بیش از ۲۰ گونه و به روایتی ۶ خانواده و سی و چند گونه است و کم و بیش در نقاط مختلف ایران به چشم می خورد.
از مجموع آن تنها یک خانواده میوه خوار و بقیه حشره خوار و از جمله خفاش های مفید می باشند.
در ایران خفاش خون آشام وجود ندارد و این گونه خفاش زیستگاهش تنها در آمریکای جنوبی و مرکزی است.

میترا رحمانپور

منبع : مسافران