خاورمیانه ای که می شناسیم

این روزها غالبا تصویری آرمانی از منطقه ای به نام «خاورمیانه» ارائه می شود كه با واقعیت های موجود در آن چندان تناسبی ندارد. طرف های مخالف یا متضادی با برداشت های متفاوت از پدیده ای به نام «خاورمیانه جدید» یا نوین «خاورمیانه بزرگ» سخن به میان می آورند و در قالب آن برداشت و تصور آرمانی خود را نسبت به منطقه ای ارائه می دهند كه تقریبا با واقعیت ها بیگانه است. در واقع بیشتر از اینكه این گونه برداشت ها وضعیت موجود در جغرافیای سیاسی یا فرهنگی یا حتی اقتصادی منطقه را نشان دهد، به صورت آمال و آرزوهایی است باید تحقق یابند یا كوشیده می شود تا از راه هایی كه تجویز می شود به واقعیت تبدیل شود حال آنكه كنش ها و كشمكش های موجود حكایت از چیز دیگری دارد. آمریكایی ها در تصور خود این منطقه را سنگ بنای یك دموكراسی در آینده می یابند كه ظاهرا ابتدا قرار است از عراق شروع شده و سپس در سایر نقاط بسط یابد. دیگران این منطقه را مهد تمدن اسلامی تصور می كنند كه باید به گونه گذشته دوران طلایی خود را امروز از نو احیا كند. تحلیلگران دیگری از یك خاورمیانه «حقیقی» دیگر حرف می زنند كه امروزه به یك قطب اقتصادی در جهان تبدیل شده و سرمایه های عظیم بانك های بزرگ آمریكایی را به خود جذب می كند.
در نظر آنان كشورهای حاشیه خلیج فارس رشد اقتصادی شتابناكی را در پیش گرفته اند و در حال حاضر رتبه شانزدهم را در اقتصاد جهانی كسب كرده اند. تولید ناخالص داخلی طی سه سال گذشته رشد بالایی داشته است و سرمایه داران عرب در اقصی نقاط آسیا فعالیت می كنند. در باور آنها این رشد اقتصادی كه بازارهای بورس در كشورهای عرب شاخص آن است، طلیعه یك اقتصاد جدید و پویا در منطقه را نوید می دهد كه با خود طبقه ای متوسط و تحول خواه را به دنبال داشته و در آینده ای نزدیك چهره منطقه را دگرگون خواهد كرد. در یك برداشت دیگر اخیرا فرد هالیدی مقاله ای كه در روزنامه الحیات چاپ لندن آن را منتشر كرد از یك «آسیای بزرگ غربی» سخن گفته است. به تعبیر او «از نیمه دوم دهه نود تاكنون منطقه جدید در حال پیدایش است كه دیگر فقط یك خاورمیانه نیست بلكه یك آسیای بزرگ غربی است.» سایرین نیز به همین سبك و سیاق از منطقه ای سخن می گویند كه از ثروت های عظیم نفتی برخوردار است و رژیم هایی بر آن حكم می رانند كه روز به روز در پی قدرتمندتر ساختن خویش هستند و بنابراین منطقه ای كه در آن قدرت سیاسی و نظامی در كنار ثروت های انبوه نفتی جمع شده باشد می تواند توسعه ای سریع و همه جانبه را شاهد باشد و مآلا به توسعه فرهنگی و فكری نیز منجر شود. از این رو باید در آینده نزدیك شاهد یك جهش بزرگ تاریخی باشیم كه به تعبیر بعضی از این افراد می تواند تمدن امروز بشری را سروته كرده و دوباره به گهواره اولیه اش یعنی بین النهرین بازگرداند.
اما واقعیت های تاریخی طی نیم قرن گذشته تاكنون كارنامه ای را از خاورمیانه ارائه می كند كه در آن ده ها جنگ اتفاق افتاده و چندین رژیم سیاسی زیر و رو شده اند و میلیاردها لیتر نفت از دل صحراهای داغ استخراج و به كارخانه های آن سوی جهان سرازیر شده و با این وصف این منطقه همچنان یكی از عقب مانده ترین مناطق جهان از نظر توسعه و تكنولوژی است. رشد سیاسی و فرهنگی در این منطقه فاجعه بار است و آن همه ثروت های طبیعی و رژیم های قوی شوكت حاصلی جز عقب ماندگی، انحطاط و مصیبت نداشته است. نگاهی كوتاه به همین وقایع اخیر نشان می دهد كه این منطقه نه در آستانه ورود به تمدنی بزرگ یا نوین كه در آستانه ورود به جهنمی سوزان و آتشناك است كه در چشم به هم زدنی می تواند همه چیز را خاكستر كند. حوادث دو ماه اخیر لبنان یكی از این نمونه ها است. همین حادثه در فلسطین اتفاق افتاده بود. به غیر از این منطقه نظیر چنین حوادثی را در كجای جهان می توان شاهد بود در همین ناحیه از جهان است كه با میلیاردها دلار هزینه جنگی به راه می افتد، رژیمی سرنگون می شود و در پی آن به جای آنكه مردم عراق پس از اسارتی طولانی به بهشت آزادی و دموكراسی قدم بگذارند در كام جهنمی فرو می روند كه در آن برادر، برادر را نمی شناسد و هم كیش، هم دین خود را طعمه انفجار های انتحاری و بمب های متعدد می كند. طی سه سال گذشته به تائید مقامات عراقی در این كشور به طور متوسط روزانه یكصدنفر قربانی حوادث تروریستی شده اند و هر روز كارشناسان هشدار می دهند كه عراق در ورطه جنگی فرقه ای و داخلی گرفتار آمده است.
در سایر كشورهای منطقه هم وضعیت مشابهی حكمفرما است.
در همان كشورهای ثروتمند عربی كه در اقصی نقاط جهان قصرهای افسانه ای، شركت های غول پیكر و آسمان خراش های حیرت آور می سازند، هنوز زنان یعنی نیمی از جمعیت شان حق رای ندارند و از نظر فقر فرهنگی و بی سوادی بالاترین رتبه ها را احراز می كنند. در برخی از همین كشورها هنوز زنان حق رانندگی ندارند و بدتر از این آنكه ۹۰ درصد از زنان نمی خواهند چنین امتیازی داشته باشند حال آنكه در همین كشورها سالانه میلیاردها دلار صرف خرید پیشرفته ترین هواپیماهای جنگی می شود و طبقه اشراف آن در ثروتی افسانه ای غوطه ورند. متمدن ترین كشورهای عرب منطقه به لحاظ تاریخی، مصر، لبنان و عراق است كه وضعیت هریك بدتر از دیگری است.
در كشوری چون مصر كه هنوز سالانه محتاج چهار میلیارد دلار كمك های آمریكا است، یك رئیس جمهور برای پنجمین دوره متوالی و هر دوره شش ساله با بیش از ۹۰ درصد از آرا پیروز می شود و هنگامی كه در آستانه مرگ قرار می گیرد راهكاری را جست وجو می كند تا بتواند طی آن فرزندش به همین شیوه به ریاست جمهوری برسد. در یمن همین قصه به نحو دیگری ادامه دارد و در سوریه نیز این داستان تجربه شد .بعضی آمارهای مربوط به توسعه در این منطقه نشان می دهد كه ۴۰ درصد از افراد بالای ۱۸ سال یعنی مجموعا ۶۵ میلیون نفر بی سوادند و به زودی تعداد بیكاران به ۲۵ میلیون نفر خواهد رسید. زنان تنها ۳۵ درصد از كرسی پارلمان ها را در اختیار دارند و بیش از ۵۰ درصد از جوانان در جست وجوی راهی هستند كه به سایر كشورهای جهان مهاجرت كنند. بعضی آمارهای دیگر می گوید میزان استفاده از اینترنت ۱۶ درصد و میزان تیراژ كتاب ها، مجلات و روزنامه ها نیز روشن است كه به اندازه كافی سطح سواد و رشد فرهنگی را در این جوامع نشان می دهد.
طی ۵۰ سال گذشته از دستاوردهای علمی، هنری، فلسفی و ادبی در این گوشه از كره زمین تقریبا هیچ خبری نیست و در عوض مهم ترین اخباری كه از این منطقه به جهان مخابره می شود مربوط به جنگ ها ، كشتارها، رقابت های تسلیحاتی، ترورها، كودتاها و حركت های برق آسا است كه یك شبه همه چیز را زیر و رو می كند و در همان حال هیچ تاثیری در رشد و پیشرفت جامعه ندارد.
به راستی باید پرسید آن خاورمیانه «جدید، نوین، بزرگ و...» كه این روزها از آن بسیار سخن گفته می شود كجا است و این رویای شیرین قدرتمدارانی كه قصد هژمونی بر منطقه را دارند چگونه تحقق عینی پیدا خواهد كرد
آیا طرح چنین رویاهایی به تنهایی كافی است یا برای توسعه و پیشرفت منطقه باید به دنبال راهكارهای دیگری بود تجربه نیم قرن گذشته نشان می دهد كه قدرت های تسلیحاتی و ثروت های نفتی تا زمانی كه تنها در دست هیات های حاكمه باشند و در خدمت جاه طلبی های آنان قرار گرفته باشد هیچ پیشرفت و تمدنی را به بار نخواهد آورد. این پیشرفت زمانی حاصل خواهد شد كه جوامع قدرتمند و مرفه باشند و به جای اقتصاد دولتی بخش خصوصی فعال شود و به جای نظام های سلطه گر و مستبد توده های مردم در یك مشاركت سیاسی شفاف بتوانند دست اندركار ساخت و ساز جامعه خود باشند و نسل های جوان تر به جای مهاجرت یا به تعبیر روشن تر «فرار» از سرزمین مادری استعداد و انرژی خود را در جهت ترقی و تكامل كشور خود به كار گیرند. خاورمیانه نوین یا جدید زمانی تحقق خواهد یافت كه به جای حاكمان، مردم در این منطقه تصمیم گیرنده باشند و صدای آنها شنیده شود.

محمدعلی عسگری

منبع : روزنامه شرق