جاذبه های طبیعی استان سیستان و بلوچستان

استان سیستان و بلوچستان با مساحت ۱۸۷۵۰۲ کیلومتر مربع (سیستان :‌۱۵۱۹۷ و بلوچستان : ۱۷۲۳۰۵ کیلومتر مربع) در جنوب شرقی ایران بین عرض های ۲۵ درجه و ۳ دقیقه تا ۳۱ درجه و ۲۷ دقیقه شمالی و طول های ۵۸ درجه و ۵۰ دقیقه تا ۶۳ درجه و ۲۱ دقیقه شرقی قرار دارد. این استان با اختصاص بیش از ۱۱% وسعت کل کشور، پهناورترین استان ایران بوده که از شمال با استان خراسان، از غرب با کرمان و هرمزگان، از جنوب با دریای عمان (۳۲۰ کیلومتر مرز آبی ) ازشرق با کشورهای افغانستان و پاکستان (۱۱۰۰ کیلومتر مرز خشکی ) همجوار است و بر طبق آخرین سرشماری نفوس و مسکن (۱۳۸۵) بالغ بر ۲ میلیون و ۴۰۰ هزار نفر یعنی حدود ۴/۳ % جمعیت کشور را در خود اسکان داده است. با متوسط بارندگی سالانه حدود ۱۱۰ میلیمتر یا بعبارتی کمتر از ۵۰ % میانگین بارندگی کشور ( ۲۴۵ میلیمتر ) که خود کمتر از ۳۰% متوسط بارندگی جهان ( بالغ بر ۸۰۰ میلیمتر ) است جزء استان های خشک ایران محسوب می شود. اراضی کشاورزی حدود ۴۰۰ هزار هکتار یعنی تغریبا ۲% از مساحت استان را تشکیل می دهند که از این مقدار در شرایط نرمال ۳۳۰ هزار هکتار در سال کشت می شود. این استان به دلیل همجواری با دریای عمان از یک طرف و کویر لوت از طرف دیگر از لحاظ پوشش گیاهی دارای دو نوع فلور بلوچی و ایران ـ تورانی است ؛ بنابراین از ترکیب پوشش گیاهی متنوع و به تبع آن فونی غنی برخوردار است. به منظور استفادة بهینه از پتانسیل های منطقه، شناخت آن ها لازم و ضروری بوده و این مهم بدون بررسی و پژوهش میسر نخواهد بود؛ لذا در ادامه، سیمای طبیعی و ارزش های زیست محیطی استان به اختصار معرفی می گردد. امید که این مجموعه بتواند سرآغازی برای تدوین برنامه های مؤثر و اساسی جهت رفع محرومیت از منطقه باشد.
● سیمای طبیعی استان
▪ مراتع
حدود ۸/۱۱ میلیون هکتار از کل مساحت استان یعنی ۶۳ % را مراتع به خود اختصاص داده که شامل بیش از ۱۲۰۰ گونه گیاهی می باشد که از این مقدار حدود ۷۰ گونه دارویی شناسایی شده است. مراتع حاشیه تفتان، بزمان ، هامون جزموریان و هامون سیستان مرغوب ترین مراتع استان را تشکیل می دهند(۹) .
▪ جنگل ها
جنگل ها حدود یک میلیون هکتار از کل مساحت استان یعنی ۳۵/۵ % را شامل می شوند که بیش از ۶۰ % آن ها جزء جنگل های تنک و نیمه متراکم هستند. این جنگل ها در دو رویشگاه خلیج ـ عمانی شامل شهرستان های چابهار، ایرانشهر و نیکشهر و رویشگاه ایران ـ تورانی، که از نظر مساحت سطح بیشتری را به خود اختصاص داده است ، پراکنده شده اند. از دیگر استعدادها و نعمت های خدادادی جنگل های مانگروست که به مساحت ۳۰۰ هکتار در خلیج گواتر در شرق چابهار و مرز پاکستان قرار گرفته است. الف ▪ بیابان ها
سطحی معادل ۴/۶ میلیون هکتار از مساحت استان یعنی حدود ۳۲ درصد را اراضی بیابانی و شنزارها تشکیل می دهند که یک میلیون هکتار آن شنزارهای فعال هستند. نتایج مطالعات شناسایی کانونهای بحران فرسایش بادی نشان می دهد که در کشور مجموعا ۱۸۳ کانون شناسایی شده اند؛ از این تعداد ۲۷ کانون یعنی حدود ۱۴ % آن متعلف به استان سیستان و بلوچستان بوده که مهمترین تهدید استان در همه ابعاد اقصادی، اجتماعی ، بهداشتی ، کشاورزی وغیره محسوب می شود و زمانی که با دیگر پدیده های طبیعی همچون خشکسالی همراه شود میزان و شدت خسارت بطور تصاعدی افزایش می یابد (۵۰).
▪ مناطق چهار گانه
از کل مساحت استان ۳/۷ % یعنی ۱۳۴۴۳۱۷ هکتار تحت حفاظت سازمان محیط زیست قرار دارد، شامل : مناطق حفاظت شده معادل ۷۵۸۱۸۹ هکتار (۴/۵۶ % کل مناطق ) ، مناطق حفاظت شده جنگلی معادل ۱۲۶۳۶۵ هکتار (۴/۹ % مناطق) ، مناطق شکار ممنوع با ۴۵۹۷۵۳ هکتار (۲/۳۴ % مناطق) و آثار طبیعی ملی با ۱۰ هکتار که از مساحت مناطق محسوب می شود ( سازمان حفاظت محیط زیست ، ۱۳۸۳).
▪ گونه های جانوری مختص استان
ـ تمساح پوزه کوتاه ایرانی ( گاندو )Crocodylus palustris palustris
ـ خرس سیاه Ursus thibetanus gedrosianus
ـ سنجاب بلوچی Funambulus pennantii
ـ لاک پشتان دریایی
ـ نمونه ای از درختان کهنسال
ـ درخت سرو زرین دهپابید با قدمت ۱۲۰۰سال ، در ۶۵ کیلومتری خاش در حاشیه دهپابید در مسیر جاده زاهدان به خاش
ـ درخت سرو زرین سنگان ، در ۴۵ کیلومتری خاش داخل روستان سنگان، از روستاهای زیبای حاشیه تفتان و در صحن مسجد روستا
ـ انجیر معابد: در فاصله ۱۱کیلومتری مسیر جاده چابهار ـ ایرانشهر و ۲۰ کیلومتری جاده ساحلی پریس ـ گواتر در منطقة کچو شهرستان چابهار.
▪ منابع آب
این استان دارای پنج حوضه آبریز اصلی شامل هامون هیرمند، هامون ماشکیل، هامون جازموریان، کویر لوت و دریای عمان است. پتانسیل آبهای سطحی و زیرزمینی استان ۲/۶ میلیارد متر مکعب و میزان استحاصال آب در استان ۹/۳ میلیارد متر مکعب می باشد. منابع آبی استان در قالب تالاب، رودخانه، چشمه ، قنات و ... می باشند که مهمترین آنها به قرار زیر است:
▪ تالاب ها
تالاب ها که در شمال ، مرکز و جنوب استان گسترده شده اند علاوه بر ذخیره میلیارد ها متر مکعب از آبهای سیلابی در زمان بارندگی های ناگهانی بخصوص فصل زمستان و بهار، سالانه میزبان هزاران پرنده مهاجر از کشورهای دور و نزدیک هستند ه برای زمستان گذرانی به آبهای استان مراجعه می کنند و جلوه ای خاص به آنها می بخشند. هامون هیرمند، هامون صابری ، تالاب لولکدان، تالاب هامون جازموریان، تالاب هامون ماشکیل و ... تعدادی از تالاب های استان هستند.
▪ ‌رود خانه ها
ـ رود هیرمند که شاهرگ حیاتی تالاب بین المللی هامون است ؛
ـ رودخانه بمپور از رودخانه های دائمی و نسبتا پر آب بلوچستان که در نهایت به تالاب هامون جازموریان می ریزد؛
ـ رودخانه دائمی کاجو؛
ـ رودخانه دائمی سرباز از سرشاخه های اصلی رودخانه باهو کلات ؛
ـ رودخانه باهوکلات که از بهم پیوستن رودخانه های کاجو، سرباز و باهو شکل می گیرد و مأمن گاندو تمساح تالابی و منحصر به فرد ایرانی است؛
ـ رودخانه کارواندر که با دارا بودن آبشار، چشم اندازی بی نظیر دارد.
▪ چشمه ها
به لحا‌ظ تنوع اقلیمی، چشمه های متعدد آب معدنی گرم و سرد در سراسر استان سیستان و بلوچستان پراکنده شده اند از جمله : چشمه آب معدنی مکسان و اسپیدز بزمان، زیارت گوربند زاهدان، چشمه آب معدنی پای کوه سرخ ایل و ...
▪ ژئوتوریسم
از مهمترین آثار ژئوتوریسمی موجود در استان گل فشان ها و غارها می باشند:
الف) گل فشان ها
اثر طبیعی ملی گل فشان پیر گل : با وسعت ۷ هکتار در داخل کوه های سیاه بندان شرق بزمان و جنوب غربی خاش در فاصله ۷۸ کیلومتری گوهر کوه و ۱۱۳ کیلومتری نوک آباد شهرستان خاش واقع گردیده است.
ـ گل فشان تنگ : این چشمه گل فشان در دشت کهیر با آب و هوای گرم و مرطوب در فاصله ۸۵ کیلومتری چابهار واقع گردیده است.
ب) غارها
ـ مهمترین غارهای جذاب و دیدنی استان عبارتند از :
ـ غار لادیز در ۱۰ کیلومتری شهر میرجاوه؛
ـ غار پوسه در حاشیه روستای پوسه ،
ـ ۶۵ کیلومتری خاش و ۱۲۰ کیلومتری زاهدان ؛
ـ غار کرمانچی در دره آهو و به فاصله یک کیلومتری روستای کرمانچی ایرانشهر
ـ غار چاهک در ۴۰ کیلومتری شمال شرقی خاش .
▪ کوه ها
یکی از مهمترین ارتفاعات استان سیستان و بلوچستان اثر طبیعی ملی تفتان است. این قله آتشفشانی نیمه فعال با وسعت ۲۱۸ هکتار در جنوب زاهدان و ۳۵ کیلومتری شمال شرقی شهرستان خاش واقع گردیده است . با ارتفاع ۴۰۵۰ متر به بام شرق ایران معروف است و در حال حاضر بطور دائم از دهانه آن بخار آب ، گازهای شیمیایی گوگرد دار و ... متصاعد می گردد (تصویر۱-۸).
کوههای مریخی (بدلند) (تصویر۱-۹) از جاذبه های سواحل نیلگون دریای عمان (تصویر۱-۱۰) هستند که در فاصله ۲۵ کیلومتری چابهار در مسیر جاده پریس ـ چابهار واقع گردیده و بدلیل شکل خاصی که دارند به کوههای مریخی معروف شده اند. تعدادی از کوه های دیگر استان کوه خواجه ، کوه آتشفشانی بزمان ( خضر ، زند ) ، پلنگ کوه، کوه بیرک ، ملک سیاه کوه و کوه های بم پشت هستند.
● سیستان و تالاب هامون
سیستان با مساحت ۱۵۱۹۷ کیلومتر مربع ، که ۵/۸ % از سطح استان سیستان و بلوچستان را در بر می گیرد جمعیتی در حدود ۴۰۰ هزار نفر و قدمتی بالغ بر ۵۰۰۰ سال دارد. وجود شهر سوخته در ۵۵ کیلومتری جنوب آن معروف به بهشت باستان شناسان؛ کوه خواجه با قدمتی حدود ۲۲۰۰ سال در ۲۵ کیلومتری جنوب غربی شهرستان زابل ؛ دهانه غلامان تنها شهر غیر پایتختی هخامنشیان با قدمت ۲۰۰۰ ساله در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان زابل و صدها اثر تاریخی و باستانی دیگر نشان از سیستانی آباد و اثر گذار بر فعالیت های اقتصادی و اجتماعی منطقه و کشورهای همسایه دارد . یقینا این مهم از همجواری انسان با آب و رودخانه حاصل شده است. رودخانه هیرمند فعلی از دیرباز شاهرگ حیاتی منطقه بوده و همراه تالاب هامون موجب رونق زندگی انسان در این سرزمین کهن و مقدس شده است. زیبایی سرزمین و طبیعت زنده و شاداب سیستان آن چنان در رفتارهای اجتماعی و سیاسی مردم منطقه مؤثر بوده است که فردوسی حکیم را بوجد آورده و رستم دستان را در شاهنامه خود بعنوان نمادی از این پتانسیل ها خلق می نماید. اما متأسفانه امروزه به دلایل مختلف سیاسی ، اقتصادی و علمی، تالاب بین المللی هامون در فهرست تالاب های آسیب دیده کنوانسیون رامسر ثبت شده است . لذا برای عبور از این بحران و حفظ و احیاء ارزش های زیست محیطی و اکولوژیکی آن ، نیاز به همت عمومی و بسیج ملی است تا با اتخاذ دیپلماسی قوی همراه با بکارگیری یافته های علمی بتوان اولا حقابه آب منطقه از افغانستان را تامین نمود و ثانیا از بهره برداری های افراطی و بیش از حد در داخل جلوگیری کرد تا پس از تثبیت پوشش گیاهی آن همچون سال های دهه ۵۰ و ۶۰ شاهد زیبایی و طراوت تالاب هامون و ایفاء نقش اکولوژیکی آن باشیم.

دکتر غلامرضا نوری

منبع : وبگاه کویرهای ایران