عزاداری ها و حق الناس

بی گمان مهم ترین هدف و فلسفه قیام حسینی، امر به معروشف و نهی از منکر است؛ همچنان که رعایت حقوق فردی و اجتماعی مردم نیز سرلوحه معروف و هتک آن منکری بزرگ بشمار می رود.
براین اساس نویسنده درمطلب حاضر با نگاهی گذرا به برخی از هتک حرمت ها نسبت به حقوق فردی و اجتماعی مردم از سوی برخی از دسته ها و هیئت های عزاداری، خواهان مراعات آن از سوی عزاداران شده است تا در قول و عمل، اطاعت و پیروی خویش را از آرمان ها و اهداف نهضت امام حسین(ع) نشان داده و حرکتی بر خلاف آن انجام ندهند تا موجبات ناخشنودی خدا و امامان معصوم(ع) را فراهم آورند. با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.
● برپاداری معروف و مبارزه با منکر، فلسفه قیام
معروف در کاربردهای قرآنی و فرهنگ قرآن، به هر کار پسندیده و نیک عقلانی، عقلایی و شرعی گفته می شود از این رو، عدالت به عنوان یک امر پسندیده و نیک عقل مستقل، از سوی اسلام امضا و تایید شده است. تایید و امضایی که از سوی شارع نسبت به عدالت شده تا آن اندازه است که هر امری در هستی را در دایره عدالت تفسیر و تبیین می کند و هرگونه ظلم و تجاوز را به عنوان منکری ناپسند و زشت و از ساحت خلق و خلقت و خالق دور می شمارد.
حقوق اخلاقی و اجتماعی مردم نیز به عنوان احکام عقلی و یا سیره عقلایی مورد تایید قرار می گیرد و بخش مهمی از احکام قرآن به ویژه در حوزه غیرعبادی از جمله ایقاعات و عقود و امور سیاسی و اجتماعی به شکل امضا و تایید احکام عقلایی پدید می آید.
برخی از فقها، براین باورند که اصولا بسیاری از احکامی که بیرون از دایره عبودیت محض است احام تاییدی و امضایی می باشند و شارع مقدس در برخی از موارد نیز احکام کلی در حوزه غیرعبادی تاسیس کرده است.
● احکام عقلانی و عقلائی، مورد تأیید شریعت
براین اساس می توان گفت که ارتباط تنگاتنگی میان شریعت اسلامی و احکام عقلانی و عقلایی وجود دارد به گونه ای که می توان بیش تر احکام غیرعبادی را امضایی و تنها برخی از احکام غیرعبادی و همه احکام عبادی را تاسیسی دانست. پس با توجه به این شرایط نمی توان گفت که معروف امری ناشناخته در میان مردم است. بطور مثال همه خردمندان به حسن عقلی عدل و قبح عقلی ظلم باور دارند. چنان که رعایت اصول اخلاقی در حوزه فردی و اجتماعی و هنجارهای پسندیده نیز به عنوان سیره و سنت از سوی خردمندان، واجب شمرده می شود.
بنابراین می توان گفت که همه قوانین اجتماعی از قواعد و مقررات راهنمایی و رانندگی گرفته تا قوانین بازدارنده اجتماعی در حوزه جرم، از منظر علم حقوق و قوانین و اصول اخلاقی در حوزه رفتارهای اجتماعی به عنوان معروف از سوی شریعت اسلامی تایید و امضا شده و رعایت آن واجب و ترک آن به عنوان گناه تلقی می شود.
از نظر شریعت اسلامی هر امر ناپسند عقلی و عقلایی به عنوان منکر شرعی تلقی می شود و به جز در موارد محدودی به عنوان گناه تلقی شده و عذاب دنیوی و اخروی بر آن مترتب است. بلکه در برخی از موارد عمل به منکر عقلی و عقلایی جرم دانسته می شود و مجازات دنیوی و قانونی نیز به همراه خواهد داشت.
از این رو امام خمینی(ره) مراعات قوانین مصوب جمهوری اسلامی را لازم الاجرا می داند و درباره برخی از موارد به صراحت اعلام موضع و حکم کرده و مثلا می فرماید: زیاده روی در مصرف آب و برق، حرام و موجب ضمان نیز می گردد.
دیدگاهی که امام خمینی(ره) درباره رعایت قوانین جمهوری اسلامی بیان می کند ریشه در همین بینش و نگرش دارد که احکام و قوانین عقلانی و عقلایی که در قالب سنت ها و آداب و رسوم شفاهی و قوانین اخلاقی و یا حقوقی مطرح می شود، جز در مواردی که برخلاف صراحت و نص شرعی است، در حکم احکام شرعی می باشد و به عنوان معروف، لازم الاجراست و نمی توان از آن تخطی کرد.
امام حسین(ع) فلسفه قیام خویش را اجرای امر به معروف و نهی از منکر می شمارد و می فرماید: انی ما خرجت اشرا و لابطرا و لامفسدا و لاظالما و انما خرجت لطلب الاصلاح فی امه جدی، اریدان آمر بالمعروف و انهی عن المنکر و اسیر بسیره جدی و ابی علی بن ابی طالب؛ من از روی هوی و هوس و برای فساد، تباهی و ظلم، قیام و خروج نکرده ام بلکه برای اصلاح در امت جدم به این کار اقدام نموده ام و می خواهم امر به معروف و نهی از منکر کرده و در عمل، سیره جدم و پدرم علی بن ابی طالب را اجرا کنم. (مقتل خوارزمی، ج ۱ ص. ۱۸۸)
بر این اساس کسانی که می خواهند برای زنده نگه داشتن آرمان ها و فلسفه قیام امام حسین(ع) مجالس عزاداری و دسته جات برپا دارند می بایست پیش از دیگران به اصول قیام و آرمان های آن پای بند باشند و به رفتار و اعمالی دست نزنند که موجبات هتک حرمت اصول قیام می شود و برخلاف هدف آن حضرت(ع)، تفکر منفی در جامعه و مخاطبان پدید می آورد.
بی گمان مهم ترین شاخه از شاخه های معروف، حفظ و مراعات حقوق فردی و اجتماعی مردم و به عبارت دیگر حق الناس است که مراعات آن هم به عنوان یک وظیفه امضایی و هم به شکل تاسیسی از سوی شارع مقدس و قانونگذار اسلامی خواسته شده است و امام حسین(ع) جان خویش و عزیزترین کسان و دوستان خود را در این راه نهاد.
● ضرورت رعایت حقوق مردم
حقوق در نظام اسلامی و فرهنگ دینی معانی چندی دارد که بی گمان هر نوع قدرت و یا امتیازی که کسی یا جمعی سزاوار برخورداری از آن می باشند و عرف عقلایی و قانون عقلی و عقلایی آن را امضا و مقرر داشته است، یکی از مهم ترین و آشناترین آن هاست.
اساساً افراد جامعه بر اثر روابط و مناسبات خود از یک سری اختیارات و امتیازات برخوردار می شوند که مجموعه آن را حقوق می نامند. این حقوق مشتمل بر اختیارات مدنی، اجتماعی، سیاسی و همه مزایا و سلطه هایی است که از قانون ناشی می شود. (ترمینولوژی حقوق، جعفری لنگرودی، ص ۲۱۶ و نیز فرهنگ علوم سیاسی، مرکز اطلاعات و مدارک علمی ایران، ص ۳۷۲)
از جمله این حقوق می توان به حق امنیت (بقره آیه ۱۲۵ و آل عمران آیه ۹۶ و ۹۷ و قصص آیه ۵۷ و عنکبوت آیه ۶۷) حق تغذیه مناسب حتی از اموال ثروتمندان (حاقه آیه ۳۴ و مدثر آیه ۴۴ و فجر آیه ۱۸ و بلد آیات ۱۴ تا ۱۶) حق بهره مندی از اموال عمومی در شرایط خاص (حشر آیات ۷ و ۸) حق دفاع از حقوق خویش (آل عمران آیه ۷۵) حق آزادی (بقره آیه ۲۵۶ و آل عمران آیه ۲۰ و آیات دیگر) حق استفاده از طبیعت (بقره آیه ۲۲ و ۲۹ و اعراف آیه ۱۰ و ۳۲ و آیات دیگر) حق حیات (مائده آیه ۳۲ و ۴۵ و آیات دیگر) و حق تجارت آزاد (نساء آیه ۳۲ و آیات دیگر) و بسیاری از حقوق دیگر اشاره کرد که می بایست در مقاله ای جداگانه به همه آن ها پرداخته شود.
خداوند در آیه ۶ سوره نساء بر رعایت حقوق مردم تاکید می کند و با اشاره به جایگاه بینش و نگرش درست می فرماید که اعتقاد به حسابرسی دقیق خداوند، پشتوانه رعایت حقوق انسان هاست. در آیه ۹ همین سوره نیز تحریک عواطف برای ترغیب به رعایت حقوق انسان های دیگر را روشی مفیدمی داند و در آیه ۲۳۶ سوره بقره آن را وظیفه نیکوکاران می شمارد.
از نظر قرآن کسانی که اهل تقوا هستند حقوق انسان های دیگر را رعایت می کنند و کسی که حقوق دیگران را پایمال کند از دایره تقوا و نیکوکاران بیرون است. (بقره آیه ۲۳۶ و ۲۳۳ و ۲۴۱ و ۲۸۲)
همین تقوا و ترس از حسابرسی درقیامت است که موجب می شود تا شخص حتی حقوق دشمنان کینه توز خویش را مراعات کند (مائده آیه ۲) و از ترس کیفر و بازخواست خداوند به خود اجازه ندهد تا کوچک ترین ظلمی درباره حقوق دیگران حتی دشمنان روا دارد. (نساء آیه ۹ و مائده آیه۲ و آیات دیگر)
مراعات حقوق تنها به انسان ها محدود نمی شود بلکه آیات چندی بر مراعات حقوق موجودات دیگر زمین نیز تاکید می کند؛ زیرا هر موجود زنده ای حق دارد تا از محیط زیست خویش برای برآوردن نیازهای خویش بهره گیرد و هرگونه مزاحمت انسانی، به عنوان جرم و گناه شناخته شده و در آخرت مجازات خواهد داشت.
خداوند در آیات ۹ و ۱۰ سوره فصلت و ۶ سوره هود به این مسئله اشاره می کند که هر موجودی جایگاه حقوقی دارد. از این رو شکستن هر شاخه سبزی در حرم و هنگام احرام، گناه و جرم و مجازات خاص خود را دارد؛ چنان که شکار هر حیوانی در این محدوده و در زمان خاص خود این گونه است.
● تاکید فراوان بر رعایت حق همسایه
تاکید قرآن و روایت های متعدد بر انواع و اقسام حقوق همسایه به گونه ای بوده که حتی گمان می رفته ایشان از یک دیگر ارث می برند. این بدان معناست که نمی توان برای امرواجبی و چه رسد امر مستحب و یا مباحی همسایه را آزرد و حقوق او را پایمال کرد چنان که در عروسی ها و عزاها گاه این چنین تجاوز و تعدی به حقوق همسایگان اتفاق می افتد.
در این راستا آیه ۳۶ سوره نساء به صراحت از حقوق همسایگان بر یک دیگر سخن می گوید که می بایست مراعات شود وهرگونه کوتاهی در این زمینه موجب می شود تا شخص در قیامت پاسخ گو باشد. اگر به شکل جرم در دنیا مجازاتی برآن بار نشود.
مجموعه حقوق مختلف انسان ها و حتی حیوانات و گیاهان و یا بوم زیست بر بشر تا آن اندازه است که نمی توان در این نوشتار به همه آن ها اشاره کرد چه رسد که برای هر یک توضیح و تبیینی جداگانه صورت گیرد. از این رو به همین مقدار بسنده می شود؛ زیرا به روشنی دانسته شد که حقوق دیگران تا چه اندازه مهم و اساسی و مراعات آن لازم و ضروری است. چنان که دانسته شد حقوق و مراعات آن به عنوان یکی از مهم ترین اشکال عمل به معروف می بایست رعایت شود و دیگران به آن و عمل بدان فرمان داده شوند.
● عزاداری ها و مصادیقی از عمل به منکر و تضییع حق الناس
در برخی از مراسم شادی و عزاداری چه برای بستگان و خویشان و چه برای اهل بیت(ع)، برخی رفتارها به عنوان منکر با نام معروف انجام می شود.
از جمله اینکه برخی از اشخاص در شبهای خاص به احیا و مراسم عزاداری می پردازند و پیش از ادای فریضه صبح از شدت خستگی خوابشان می برد و عملا مرتکب منکر بزرگی به نام ترک نماز می شوند. اگر شب زنده داری و احیای آن مستحب است، نماز، فریضه واجبی است که نمی توان بخاطر یک عمل مستحبی، آن را ترک کرد. چنانکه علی(ع) فرمود: لاقربه بالنوافل اذا أفرت بالفرائض= عمل به مستحبات در جایی که به واجبات زیان رساند، مایه تقرب به خدا نمی شود. (نهج البلاغه، قصار۹۳)
در روزهای تاسوعا و عاشورا، نماز در برخی مواقع مظلوم واقع می شود و عده ای با اعمال مباح، مستحبی، نمازهای اول وقت و بلکه اصل نماز را فراموش می کنند و منکر (ترک نماز) از سوی کسانی که به عزاداری مشغول می شوند صورت می گیرد گویا این عده فراموش کرده اند که اصولا امام حسین(ع) که این افراد بخاطر آن حضرت اینقدر ابراز ارادت می کنند- برای انجام نماز آن هم در اول وقت چه بهای سنگینی پرداخت کرد و چند نفر از اصحاب، سینه خود را سپر بلای حضرت کردند تا ایشان نماز خود را اقامه نماید و این بخوبی ثابت می کند که نماز چه اندازه برای حضرت اهمیت داشت و اصولا احیای نماز، فلسفه و علت اصلی قیام ایشان بوده است. نقل است که در عزاداری روز عاشورا در یکی از مناطق کشورمان وقتی به جماعت عزادار گفتند آماده شوید برای نماز روز عاشورا، فردی از آن میان با حرارت و تندی و با لحن خاصی فریاد زد: مرد حسابی از آسمان دارد خون می بارد تو می گویی بیائید نماز بخوانید!
مسئله سبک شمردن نماز در برخی شادی های خاص و جشنهای مربوط به خانواده و یا اهل بیت(ع) نیز مشاهده می شود و بیم آن می رود که نه تنها بهره معنوی نصیب شخص نشود بلکه وزر و وبال و گناهی هم متوجه او شود.
● حق حیوانات و گیاهان
از جمله حقوقی که انسان باید مراعات کند حق حیوانات است. در برخی از روستاها برای عزاداری و شادی، حیوانات را بکار می گیرند و بیش از توان و قدرت حیوان، او را به این سو و آن سو با بارهای سنگینی می کشانند و نیز مکرر دیده شده که در خیابانها و معابر شهرها و روستاها به مسئله اجتناب از نجاساتی مثل خون بی توجهی می شود و عده ای در جلوی هیئتها و دسته جات، گاو و گوسفند قربانی می کنند و خون این حیوانات در سطح خیابان پخش می شود و جماعتی که در آنجا حضور دارند برای دوری از آلوده شدن به نجاست خون دچار مضیقه شده و عده ای هم در برابر این صحنه بی مبالاتی نشان می دهند. باید توجه داشت که اگر قربانی کردن در برابر دستجات یک عمل مستحبی است، آلوده کردن سرو وضع و لباس عابران با این خونهای ریخته شده، گناهی بس بزرگ است و موجب مسئولیت می شود و فرد در برابر تک تک این افراد، مدیون و مسئول بوده و در واقع حق آنها را ضایع کرده است.
در پاره ای از موارد دیده می شود که برخی از عزاداران، به سبزه ها و گیاهان و گلها و درختهای حاشیه خیابانها و معابر و کوچه ها آسیب جدی می زنند و زحمات چندین ماهه کارگران محیط زیست و شهرداری را از بین می برند. این عمل افزون بر این که نوعی تعدی به حقوق محیط زیست گیاهی است به عنوان یک عمل مجرمانه، دارای مجازات دنیوی و ضمان مالی است که برعهده شخص قرارمی گیرد، بویژه آنکه این درختان و گلها و گیاهان جزو اموال عمومی است و فرد را در برابر بیت المال مسئول و مدیون می سازد. از دیگر مواردی که می توان به عنوان منکر از آن یاد کرد، اجرای برنامه ها و عزاداریها در محیط های کوچک و و بیشتر است که این کار، راه عبور و مرور مردم را می بندد و یا به همسایگان آزار می رساند.
عده ای عزاداری و یا جشنهای خویش را تا پاسی از شب و حتی تا نزدیکی سحرگاهان ادامه می دهند که موجبات سلب آسایش و آرامش همسایگان می شود.
● آزار صوتی
یکی از منکراتی که بسیار شایع و رایج است و تضییع حق الناس در آن بسیار مشهود می باشد، بلندکردن صوت اعم از صوت مساجد، حسینیه ها و هیئت ها است، به گونه ای که هر شخص سالمی دچار ناراحتی و استرس می شود تا چه رسد به اینکه عده ای دچار بیماری اعصاب هستند و به کمک انواع دارو به استراحت می پردازند.
اصولا باید توجه داشت که حقوق انسانی در اسلام آنقدر محترم و عزیز است که به هیچ شخص و گروهی اجازه داده نشده که به بهانه ها و انگیزه های ولو مذهبی و دینی هم که شده، این حقوق را تضییع کند.
هرچند قرآن بسیار عزیز و مقدس است، اما اجازه داده نشده که با پخش صوت قرآن، اسباب سلب آسایش مردم فراهم شود. در مواقع صبح و ظهر و شب که باید صدای اذان از مأذنه های مساجد پخش شود، هیچ کس مجاز نیست غیر از اذان، صدای دیگری پخش کند که مبادا باعث اذیت و آزار کسی شود حال با چه مجوزی ما به خود اجازه می دهیم که در مواقعی بخصوص آخر شب با پخش صدای مداحی و تعزیه از بلندگوها که صدای آن تا صدها متر آنطرفتر شنیده می شود، آسایش و امنیت روانی و صوتی را از مردم بخصوص افراد بیمار و ناتوان سلب کنیم.
عدم توجه بعضی از دستجات به ویژه در هنگام حرکت از کنار بیمارستان ها و درمانگاه ها، یکی از مهمترین منکراتی است که برخلاف اهداف و فلسفه قیام حسینی- که برای امنیت بخشی و آرامش دهی به جامعه بود- صورت می گیرد.
● بسته شدن راه های مردم
مشکل عمده ای که هرشب از شبهای دهه اول محرم، مردم بسیاری از شهرها با آن مواجه هستند بسته شدن خیابان ها و کوی و برزن به وسیله برخی از دستجات عزاداری است که از نماز عشا شروع و تا پاسی از شب ادامه می یابد. جالب این که در هنگام افزایش بار ترافیکی، برخی از دستجات آماده حرکت می شوند و با این که می توانند بخشی از راه را بازگذارند ولی با بستن همه راه اجازه عبور و مرور را از وسایل نقلیه خصوصی و عمومی و حتی اتومبیل های اورژانس می گیرند و این عمل قطعا بازتاب منفی در اذهان کسانی خواهد داشت که در آن ساعات به دنبال انجام کاری فوری و ضروری می باشند.
مصرف بی اندازه و بی رویه آب و برق در برخی از مراسم به گونه ای است که انسان را به وحشت می افکند این درحالی است که از نظر فتوای امام خمینی(ره) هرگونه مصرف بی رویه و زیاده روی در آن ها افزون بر گناه، موجب ضمان نیز می باشد. مصرف برق به اندازه ای است که در همان زمان در بسیاری از مناطق گرمسیر و یا سردسیر، برق تنها وسیله گرمایشی و یا سرمایشی است.
درهمین راستا مشاهده می شود برخی از افراد خیر که اقدام به نصب چادر و ایجاد محل های پخش نذورات و هدایای صلواتی نظیر چای و شربت و غیره در خیابان ها و کوچه ها می کنند، برای تامین برق موردنیاز، از برق عمومی خیابان و کوچه استفاده می کنند و نمی دانند که این عمل شائبه ضمان و مسئولیت شرعی و قانونی در قبال دولت را فراهم می آورد و اصل کار خیر آنان را زیرسؤال می برد.
آنچه گفته شد تنها بخشی از منکراتی است که به عنوان عزاداری و یا شادی انجام می شود و بماند انواع خرافات و سخنان بیهوده و یاوه ای که در برخی از مناطق و یا از سوی عده ای مطرح می شود و بماند امور دیگری که موجبات وهن دین و شریعت می شود و مردم را از حقیقت دور می سازد و انگیزه های قیام و نهضت حسینی(ع) را لوث می کند.
اکنون این پرسش مطرح می شود که آیا با این گونه اعمال و رفتارها می توان خود را عزادار امام حسین(ع) و پیرو مکتب وی شمرد؟ در حالی که با هر عملی تیر و زخمی بر پیکر قیام و پیکر امام(ع) وارد می سازیم و ارزش و جایگاه قیام را به سنج و بوق و کرنا و طبل و پزدادن و اموری از این دست تنزل می دهیم.
● شیطان همواره در کمین
باید توجه داشت شیطان به عنوان بزرگترین دشمن انسان که هر لحظه در کمین نشسته تا او را از راه راست بدر کند و دچار گمراهی سازد برخی از انسانهای مذهبی و مقدس را با اعمال موجه و انجام مستحبات و کارهای دیگری که در دین مورد تاکید قرار گرفته، دچار گمراهی می سازد به این معنی که فرد در کنار انجام اینگونه کارها، ناخواسته مرتکب حرام و منکر دیگری می شود و نتیجه کار خیر او را خنثی می کند بدون آنکه خود او متوجه آن باشد. او ممکن است به خاطر عشق به امام حسین(ع)، مجلس تعزیه برقرار کند اما متوجه نیست که صدای بلندگوی مجلس او دیگران را آزار می دهد و ناخواسته به خاطر یک عمل مستحب، مرتکب عمل حرامی می شود و یا خواندن قرآن که این همه بر فضیلت آن تاکید شده، اگر طوری خوانده شود که موجب سلب آسایش از یک نفر یا عده ای از مردم گردد تبدیل به یک عمل منکر شده و در پیشگاه خدا مسئولیت آور می شود و فرد باید پاسخگو باشد یعنی نه تنها اجری از آن قرائت نمی برد بلکه حتی وزر و وبالی هم بر وی تحمیل می کند.
نقل شده که امام خمینی یک بار خواست برای اقامه نمازجماعت وارد مسجد شود اما به دلیل وجود کفشهای زیاد در جلوی در مسجد متوقف شده و نتوانست وارد شود. زیرا پاگذاشتن روی کفشها و ورود به مسجد را خلاف شرع و اخلاق می دانست و آن را تضییع حق الناس می دانست. وقتی اطرافیان قصد داشتند که کفشها را جابجا کنند تا امام بدون پاگذاشتن برروی آنها وارد مسجد شود ایشان از این کار هم منع کردند و گفتند این کار نمازگزاران را برای پیداکردن کفشهای خود دچار مشقت می کند.
چنین سیره ای از بزرگان خودگویای حساسیت اسلام و میزان اهمیت حق الناس و ضرورت رعایت کوچکترین حق مربوط به مردم است.
قرآن کریم چه نیکو گفته است: «کل هل ننبئکم بالاخسرین اعمالاً الذین ضل سعیهم فی الحیاه الدنیا و هم یحسبون انهم یحسنون صنیعا» بگو آیا به شما خبر دهیم که زیانکارترین مردم در کارها چه کسانی هستند؟ آنها که تلاشهایشان در زندگی دنیا گم و (نابود) شده، ولی فکر می کنند کار خوب دارند انجام می دهند»(کهف۱۰۴.)
باید بکوشیم که با پیروی از آئین اسلام و مراعات همه حقوق مردم و محیط زیست و عمل به معروف و دوری از منکر عملا پیروی خود را از سالار شهیدان(ع) اعلام کنیم و جزو کسانی نباشیم که به تصور انجام کارهای نیک از جمله انجام عزاداری و نذر و احسان و اطعام، وقتی به نشئه برزخ انتقال یافتیم و پرده ها از دیدگانمان کنار رفت و حقایق همه اعمال را مشاهده کردیم خود را در جرگه (اخسرین اعمالاً=زیانکارترین مردم) ببینیم در حالی که در دنیا فکر می کردیم کار نیک و مستحبی و امام حسین پسند انجام داده ایم.

یوسف کاظمی

منبع : روزنامه کیهان