مهیای پذیرش نقش جدید در سالمندان

زندگی شباهت فراوانی به صحنه تئاتر دارد. انسان ها همچون بازیگران در طول زندگی نقش های متفاوتی را می پذیرند و ایفا می كنند. برخی از این نقش ها زیبا، مثبت و لذت بخش و به یادماندنی اند؛ در صورتی كه بعضی از آنها زشت، منفی، رقت بار و فراموش شدنی هستند.
نقش های زندگی همگی مثبت و منفی، تلخ و شیرین، زشت و زیبا است، اما واقعی و به یادماندنی اند.
توانایی های جسمی، توانایی های ذهنی و روحی، شرایط و موقعیت های اجتماعی و محیطی هر فرد وابسته به نقش هایی است كه افراد در طول زندگی می پذیرند.
در واقع، نقش به معنای رفتار، عملكرد و یا وظیفه ای است كه فرد در شرایط و موقعیت های معین در گروه های اجتماعی و بر اساس عوامل فوق بر عهده می گیرد.
معمولاً هر نقش با نامی نامیده می شود، به طور مثال، «شاگرد» فردی است كه رفتار و عملكرد او در كسب دانش از محضر استاد در موقعیت مدرسه است و وظیفه شاگردی را به جا می آورد.
و یا «پدر» فردی است كه نقش رفتاری و عملكردی او در درون خانواده كاملاً مشخص و تعریف شده است.
نقش هایی كه افراد در طول زندگی و در زمان های مختلف می پذیرند، انتخابی و یا اجباری است.
افراد بر اساس ویژگی های فردی همچون سن، جنس، تحصیلات، نژاد، طبقه اجتماعی در طول زندگی شرایط پذیرش و ایفای نقش های متفاوتی را پیدا می كند.
این نقش ها با تغییر هر یك از ویژگی ها دستخوش تغییر می شوند. صحنه تئاتر را بار دیگر به خاطر بیاورید. بازیگران در تئاتر بر اساس سناریوی نوشته شده نقشی را ایفا می كنند. در پایان نمایشنامه، نقش بازیگر هم به پایان می رسد.
در اینجا بازیگر منتظر می ماند تا نقش دیگری را به او پیشنهاد دهند. بازیگری توانمند و هنرمند است كه بتواند نقش های مختلف را در نمایشنامه های متفاوت خوب اجرا كند. در زندگی نیز افراد بر اساس ویژگی های یاد شده نقش های متفاوتی را در طول زندگی اجرا می كنند. مهم این است كه محتوای اصلی نقش را خوب درك و آن را به بهترین نحو ممكن اجرا كرد. یكی از تأثیرگذارترین ویژگی ها در پذیرش و تغییر نقش ها سن افراد است. این درحالی است كه در بیشتر جوامع سن مانع از پذیرش بعضی از نقش های اجتماعی می شود. در این جوامع، موقعیت ها و پست های اجتماعی، حقوق، وظایف و مزایای ویژه، همیشه به گروه های سنی خاصی تعلق دارد و افراد دارای سنین بالا از پذیرش این نقش ها محروم می شوند.
اما می بایست همیشه به این واقعیت توجه كرد كه در هر حال با گذشت زمان و افزایش سن در طول زندگی، نقش های اجتماعی كه افراد می پذیرند و در قالب آن ایفای نقش می كنند، در حال تغییر است.
گروه های اجتماعی نیز از سنین مختلف توقعات و انتظاراتی متفاوت دارند. برای مثال، در جامعه انتظاری كه از یك جوان در مورد ساعات، نوع و نحوه اشتغال می رود، با یك فرد مسن بسیار متفاوت است.
اصطلاح هنجار سنی در بسیاری از جوامع مصطلح است. در واقع هنجار سنی به ما می گوید كه افراد در موقعیت ها و برهه های مختلف زندگی چه نقشی را باید ایفا كنند.
بعضی از نقش ها توسط قوانین تعریف می شوند، درحالی كه بعضی از نقش ها در فرهنگ و آداب جامعه شكل می گیرند. در هر حال، اكثر نقش ها تحت تأثیر سن قرار دارند، به طول مثال، در اكثر جوامع بشری محدودیت های فراوانی برای كودكان و سالمندان وجود دارد كه ناشی از آن است كه دیگران گمان دارند كه آنان توانایی، ظرفیت، دانش و قدرت فیزیكی لازم برای ایفای بسیاری از نقش ها را ندارند.
اصل بسیار مهم در نقش های اجتماعی، اصل تغییر نقش هاست. افراد بویژه سالمندان باید آمادگی لازم برای تغییر نقش ها را داشته باشند. آنان باید بتوانند نقش های گذشته را كه زمان ایفای آنها سپری شده است، به فراموشی بسپارند و مهیای پذیرش نقش های جدیدی شوند.
● تغییر نقش والدین
فرزندان با رسیدن به بلوغ جسمی و فكری به تشكیل خانواده مستقل و ترك والدین خود می اندیشند. تعداد زیادی از فرزندان به دلایل مختلف شغلی، تحصیلی و سایر موارد مجبور به ترك خانه پدری و حتی مهاجرت به شهرهای دور و كشورهای دیگر می شوند. در اینجا، نقش والدین دچار تغییر می شود و پدرها و مادرها باید این تغییر نقش را به خوبی درك كرده، خود را آماده پذیرش نقش های جدید در قبال فرزندان خود كنند. آنانی كه نمی توانند این تطابق را به خوبی درك كرده، از پذیرش نقش جدید عاجزند، خود و فرزندان خود را با مشكلات فراوان مواجه می سازند.
در این مورد ارائه خدمات مشاوره به سالمندان و خانواده های آنان می تواند در پذیرش نقش های جدید مفید باشد.
● بازنشستگی
یكی دیگر از نقش هایی كه در دوران سالمندی دستخوش تغییر می شود، نقش شغلی افراد است. با رسیدن به سن بازنشستگی، فرد موقعیت شغلی خود را از دست می دهد. متعاقب آن تغییراتی در وضعیت اقتصادی و استقلال مالی فرد به وجود می آید. پیامدهای بازنشستگی با توجه به اختیاری بودن و یا اجباری بودن آن در میان سالمندان متفاوت است، ولی آنچه اهمیت دارد این ست كه سالمندان و نظام های حمایتی اجتماعی باید به دنبال تعریف نقش های جدید و جایگزین كردن آن با نقش قبلی باشد.
ایجاد شغل های پاره وقت، نیمه وقت و استفاده از تجارب سالمندان با تجربه به عنوان مربی، راهنما، مشاور، بازرس و ارزیاب، امكان ایفای نقش های جدید برای آنان را در دوران پس از بازنشستگی فراهم می آورد.
از طرفی، باتشكیل شبكه های اجتماعی (كانون های مختلف سالمندی) برای سالمندان می توان امكان و موقعیت های اجتماعی فراوانی را برای آنان فراهم كرد تا نقش های اجتماعی جدید را بپذیرند.
● همسری
متأسفانه در دوره سالمندی، احتمال از دست دادن همسر و ادامه زندگی به تنهایی بسیار فراوان است. با توجه به این كه نرخ امید به زندگی در زنان بیشتر است و احتمال عواملی همچون تصادفات جاده ای، حوادث كار و جنگ برای مردان بیشتر است، تنهایی در زنان شایع تر است.
در ایران حدود ۶۰ درصد از زنان سالمند به تنهایی (بدون همسر) زندگی می كنند كه ناشی از بالاتر بودن نرخ امید به زندگی در آنان نسبت به مردان و احتمال بیشتر وقوع حوادث همچون تصادفات جاده ای و حوادث هنگام كار در مردان نسبت به زنان است.
از طرفی، مردان با مرگ همسرانشان شانس بیشتری برای ازدواج مجدد دارند كه این امر در زنان كمتر اتفاق می افتد.
با از دست دادن همسر، نقش همسری و بعضی از نقش های عاطفی كه افراد ایفا می كنند از بین می رود و حتی نقش هویتی افراد نیز دچار تغییر می شود؛ بویژه اگر آنان وابستگی زیادی به همسرشان داشته باشند.
اما باید توجه داشت كه برای این افراد همیشه فرصت های مناسب برای پذیرش نقش های جدید وجود دارد. آنان باید آمادگی ایفای نقش های جدید را در خود فراهم آورند و در جست وجوی نقش های اجتماعی متناسب با سن، موقعیت و شرایط خود باشند.
● تغییر نقش سلامت جسمی
ناتوانی های جسمی مانند كاهش قدرت عضلات، كم تحركی، درد مفاصل، كاهش قدرت بینایی، كاهش قدرت شنوایی، كاهش انعطاف پذیری و عضلات و اندام ها نقش جدیدی است كه افراد با افزایش سن و رسیدن به كهنسالی تجربه می كنند. البته درجه و شدت آنان در افراد مختلف متفاوت است و البته بستگی زیادی به سبك زندگی آنان دارد.
● نقش استقلال فردی
یكی از نقش هایی كه ممكن است در دوران كهنسالی حادث شود، وابستگی افراد است كه این وابستگی امكان دارد جسمی و یا اقتصادی باشد.
وابستگی جسمی، زمانی رخ می دهد كه فرد برای انجام فعالیت های روزمره خود از قبیل بهداشت فردی، استحمام، لباس پوشیدن، بیرون رفتن، غذا خوردن به كمك دیگران نیازمند باشد.
وابستگی اقتصادی زمانی است كه فرد سالمند برای برآوردن نیازهای خود استقلال مالی نداشته باشد.
در این جا، نقش خانواده، جامعه و نظامهای حمایتی دولتی و غیر دولتی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. آنان با كمك فرد سالمند می بایست از تمامی امكانات، تجهیزات و منابع جامعه استفاده كنند تا استقلال فردی سالمند را حفظ كنند. در بسیاری از مواقع، می توان با بهره جستن از فناوری های نوین، استفاده از وسایل توان بخشی، مناسب سازی محیط و تأمین اجتماعی مشكلات جسمی و استقلال سالمندان را تنظیم كرد.

محمدرضا شهبازی
كارشناس سالمندی

منبع : روزنامه ایران