نرخ بیکاری واقعا چقدر است؟

از اواسط سال گذشته ، هنگامی که دولت مژده تک رقمی شدن نرخ بیکاری را به مردم داد ، بحث و جدلی آغاز شد که هنوز هم پایان نگرفته است. نکته مشترک در اغلب واکنش ها به انتشار این آمار ، صاف و ساده ، ناباوری و انکار آن بود. بعضی از نویسندگان ، تک رقمی شدن نرخ بیکاری را ناشی از "دست کاری آماری" دانستند و برخی دیگر مدعی شدند که تحلیل گران دولتی ، با شاغل دانستن زنان خانه دار و دانشجویان ، رقم شاغلین را افزایش و نرخ بیکاری را کاهش داده اند. تصریح و تاکید چند باره مدیران "مرکز آمار ایران" ، که کسی در آمارها دستی نبرده است و زنان خانه دار و دانشجویان نیز شاغل به حساب نیامده اند و حتی این که " برای مرکز آمار ایران هیچ ضرر و منفعتی وجود ندارد که نرخ بیکاری را زیاد یا کم ارائه کند زیرا که نه تشویق می شود نه تنبیه" نیز ظاهرا معترضین را قانع نکرد.
در شرایطی که فریاد تولید کنندگان از رقابت کالاهای ارزان خارجی و کسادی بازارهایشان به آسمان بلند است ، و کارخانه ها و شرکت های کوچک و بزرگ یک به یک "تعدیل نیرو" می کنند ( سوای آن ها که یکسره کارشان را تعطیل کرده اند ) ، آن هم در کشوری با جمعیت جوان ، که سالانه در حدود ۷۰۰ هزار نفر به خیل جویندگان کار افزوده می شود ، به راستی چگونه ممکن است که نرخ بیکاری تنزل یافته باشد؟ واقعیت این است که مردم ، به ویژه آن هائی که خود یا یکی از بستگان نزدیک شان در این روزها به دنبال یافتن شغلی بوده اند ، و هرجا که رفته اند با خیل متقاضیان دیگر کار، به درد دل نشسته اند ، وجود بیکاری گسترده را "احساس می کنند" و هرگز نخواهند پذیرفت که بیکاری کاهش یافته باشد. سخنان هفته گذشته نماینده ورامین در مجلس شورای اسلامی، نمودی از همین "احساس عمومی" است : " هنگامی که مراجعه کنندگان به دفتر نمایندگان مجلس ، از بیکاری فرزندانشان می گویند و در هر خانواده ای یک بیکار وجود دارد ، چگونه آقایان ادعای کاهش بیکاری را دارند؟". (۱)
احساس عمومی مردم در باره "دست کاری" شدن و غیر واقعی بودن آماری که نشان دهنده کاهش "نرخ بیکاری" در اوضاع و احوال کنونی اقتصاد ما است ، گرچه با توجه به دشواری یافتن شغل مناسب و بیکاری مشهود به ویژه در میان جوانان، قابل درک است ، اما به احتمال قریب به یقین ، مبتنی بر واقعیت ها نیست. آمارگیری و محاسبات مربوط به "نرخ بیکاری" در کشور ما ، کم و بیش بر مبنای روش ها و تعاریف اعلام شده از طرف "سازمان بین المللی کار" ( ILO ) صورت می گیرد و "دست کاری" آمارها هم بعید به نظر می رسد. هرگاه بدانیم که در اغلب کشورهای دیگر ، با اقتصادهای پیشرفته تر و آمارهای فراگیرتر و کم اشتباه تر ، نیز شهروندان عادی "احساس" مشابهی در مورد آمارهای مربوط به نرخ بیکاری و اشتغال دارند، آن گاه به جای مقصر دانستن آمارگیران و تحلیل گران دولتی ، به ریشه یابی مسئله و یافتن دلایل این تناقض غیر قابل انکار روی خواهیم آورد. این همان کاری است که در کشورهای پیشرفته انجام داده اند و با روشن ساختن زمینه های بروز این شک و تردیدها ، که در تعریف و شیوه محاسبه "نرخ بیکاری" نهفته است ، به چاره جوئی های اساسی اقدام کرده اند.
□□□
چنان که گفته شد ، محاسبه نرخ بیکاری در کشور ما ، همچون کشورهای دیگر ، بر مبنای تعاریف و دستورالعمل های "سازمان جهانی کار" انجام می گیرد. با یک سلسله پرسش ها ( ۴۰ سوال ) از خانوارهائی که به عنوان "نمونه آماری" انتخاب شده اند ، آمار گیران به اطلاعات و ارقامی دست می یابند که مبنای محاسبات تحلیل گران مرکز آمار ایران را تشکیل می دهند. بر اساس تعاریف توافق شده در سازمان بین المللی کار ، هر کس که در طول هفته قبل از مصاحبه ، مشغول کار تمام وقت بوده ، یا در این همین مدت حد اقل یک ساعت در ازای دریافت مزد ، کار کرده است، شاغل به حساب می آید. و هرکس که در طول آن هفته ، حتی یک ساعت هم کار نکرده ، و در عین حال فعالانه در جست و جوی کار بوده است ، بیکار محسوب می شود. با تقسیم کردن تعداد این "بیکاران" بر تعداد "جمعیت فعال" ( و البته ضرب کردن آن در ۱۰۰ )، نرخ بیکاری محاسبه می گردد. ( با توجه به بحث و جدلی که چند ماه پیش بر سر این مسئله در رسانه ها به راه افتاد ، شاید تاکید بر این نکته بی فایده نباشد که خانم های خانه دار و دانشجویان ، جزو "جمعیت فعال" به حساب نمی آیند و شاغل یا بیکار هم محسوب نمی گردند. از سوی دیگر ، در محاسبات مرکز آمار ایران، سربازان وظیفه جزو شاغلین به حساب می آیند ، در حالی که در اغلب کشورها - حتی در امریکا که خدمت اجباری وجود ندارد و سربازان حقوق بگیر هستند - این گروه جزو شاغلین محسوب نمی شوند و در حقیقت نرخ اشتغال و بیکاری برای "جمعیت غیر نطامی" محاسبه می شود ).
این که چرا "سازمان جهانی کار" ، مشاغل پاره وقت ، و حتی یک ساعت کار در هفته را ، "اشتغال" به حساب می آورد ، نیاز به توضیحات مفصلی دارد که در فرصت این مقاله نیست ، اما به هرحال این" قراردادی" است که در همه کشورها در محاسبه نرخ بیکاری رعایت می شود.
با نگاهی اجمالی به تعاریف "قراردادی" و شیوه محاسبه نرخ بیکاری در کشور ما و کشورهای دیگر ، روشن می گردد که چرا نرخ های بیکاری اعلام شده توسط دولت ها ، می تواند با "احساس عمومی" مردم از اوضاع و احوال بازار کار ، به نحو چشم گیری متفاوت باشد ، بی آنکه لزوما تقلب و تخلفی صورت گرفته باشد. از دیدگاه عامه مردم ، هرکس که می خواهد کار کند اما شغلی ندارد ، بیکار به حساب می آید ، در حالی که در محاسبه نرخ بیکاری بر مبنای تعاریف سازمان بین المللی کار ، نه تمام بیکاران ، که فقط بخشی از افراد بدون شغل ، بیکار به حساب می آیند. این دوگانگی مفاهیم ، نه تنها عامه مردم را نسبت به آمار رسمی بیکاری بد گمان کرده است ، بلکه تحلیل گران و سیاست گزاران اقتصادی را نیز ناگزیر ساخته که برای دست یابی به اطلاعات و آمار دقیق تر ، و معنی دار تر ، معیارهای دیگری برای ارزیابی شرایط واقعی بازار کار ، طراحی و محاسبه کنند.
در بسیاری از کشورهای پیشرفته هم اکنون حد اقل دو معیار برای نشان دادن "نرخ بیکاری" مورد استفاده قرار می گیرد. برای مثال در ایالات متحده همه ساله ( و همه ماهه) شش" نرخ بیکاری" متفاوت محاسبه و منتشر می شود که دو قلم از آن ها رواج و مقبولیت گسترده ای دارند. آشنائی با ماهیت و نحوه محاسبه این دو مفهوم ، و شناخت اشتراکات و تفاوت هایشان ، روشنگر مسئله مورد بحث ما خواهد بود.
الف ) نرخ بیکاری متعارف ، که بر اساس تعاریف و دستور العمل های سازمان بین المللی کار محاسبه می شود (کم و بیش به همان شیوه ای که در کشور ما محاسبه می شود و در بالا تشریج شد). این نرخ بیکاری ، که (U-۳) نامیده می شود ، همان نرخی است که معمولا در رسانه ها انعکاس می یابد و در همه کشورها محاسبه می شود و معمولا هم یگانه نرخ بیکاری است که مورد استناد و اشاره دولتمردان قرار می گیرد ( و همان "نرخی" است که گفته می شود در کشور ما تک رقمی شده است). این مفهوم از نرخ بیکاری ، بخش قابل توجهی از افراد واقعا بیکار را ، به دلایل مختلف، بیکار به حساب نمی آورد و به همین دلیل بیکاری را از آن چه که مردم "احساس می کنند" کمتر نشان می دهد. با این همه ، این معیار، علی رغم کاستی هائی که دارد ، برای برخی مقاصد ، به ویژه تحلیل های مقایسه ای در دو یا چند دوره زمانی ، سودمند است و از آن جا که در همه کشورها کم و بیش به یک روش محاسبه می گردد و محاسبه آن نیز قدمتی طولانی دارد و آمارهای گذشته آن در دسترس است، استفاده از آن رواج کامل دارد.
ب ) نرخ بیکاری فراگیر تر ، که (U-۶) نامیده می شود و برای تحلیل گران اقتصادی و سیاست گزاران ، سودمند تر از نرخ متعارف بیکاری است. این معیار هم چنین تصویر روشن تری از شرایط بازار کار را به دست می دهد و در مقایسه با "نرخ بیکاری متعارف" ، بسیار نزدیک تر به "احساس عمومی" جامعه از وضعیت اشتغال و بیکاری است. شیوه محاسبه نرخ بیکاری فراگیرتر ( U-۶ ) ، تفاوت های آن را با "نرخ متعارف" و نیز مزیت های آن را روشن می سازد.
با چشم پوشی از پاره ای جزئیات می توان گفت که نرخ بیکاری فراگیرتر ( U-۶ ) همان "نرخ بیکاری متعارف" ، یعنی ( U-۳ ) ، است که دو گروه از بیکاران ، که به دلیل محدودیت تعاریف "سازمان بین المللی کار" ، از شمول در نرخ بیکاری خارج می مانند ، به آن افزوده شده است. به اختصار این دو گروه و دلایل شمول آن ها در محاسبه نرخ بیکاری را بر می شماریم.
۱ ) همان طور که گفته شد ، در محاسبه نرخ بیکاری متعارف( U-۳ )، از میان کسانی که شغلی ندارند ، فقط آن دسته بیکار محسوب می شوند که فعالانه به دنبال کار بوده و شغلی نیافته اند. بدین ترتیب " کارگران مایوس"
( Discouraged Workers ) یعنی کسانی که برای مثال ، چندین ماه به دنبال کار دویده و شغلی پیدا نکرده اند و به همین دلیل سرخورده و مستاصل شده و جست و جو برای کار را موقتا متوقف ساخته اند ، بیکار به حساب نمی آیند ( و در حقیقت از شمول "جمعیت فعال" خارج می شوند ). تعداد این گروه از بیکاران ، به ویژه در شرایط رکود اقتصادی که یافتن کار دشوارتر می شود ، افزایش چشم گیری می یابد. برخی از بیکاران نیز به دلایل دیگر فعالانه در جست و جوی کار نبوده اند و آن ها نیز از شمول جمعیت فعال ( و بیکاران ) حذف می شوند. در محاسبه نرخ بیکاری فراگیرتر ( U-۶ ) ، این گروه ها در زمره بیکاران به حساب می آیند.
۲ ) در محاسبه نرخ بیکاری متعارف ، شاغلین پاره وقت و حتی کسانی که در طول هفته یک ساعت کار کرده اند ، شاغل به حساب می آیند. این کار ، در مواردی که انتخاب شغل پاره وقت ، بر اساس تمایل و محذوریت های خود این افراد صورت گرفته باشد ، البته توجیه پذیر است ( مثلا خانمی که می بایست از فرزندان خود نگهداری کند و فقط می تواند دو یا سه ساعت عصر را ، که همسرش در خانه است ، به فروشندگی در یک فروشگاه مشغول شود ، می بایست شاغل محسوب شود، زیرا خود او مایل به کار بیشتر نیست). اما افرادی که به دنبال کار تمام وقت بوده (و هستند) ، و فقط به دلیل ناکامی در یافتن چنین مشاغلی ، به چند ساعت کار در هفته تن داده اند ، به لحاظ منطقی نمی بایست "شاغل" به حساب آورده شوند. عدم توفیق آن ها در یافتن کار تمام وقت ، نشانه شرایط نا مساعد بازار کار است و هدف از محاسبه نرخ بیکاری نیزشناخت واقعیت های مربوط به همین بازار است. شمول این گروه در میان بیکاران ، که در محاسبه ( U-۶ ) تحقق می یابد ، منطقی تر از شاغل دانستن آن ها و نادیده گرفتن محدودیت های بازار کار می باشد. تعداد افراد این گروه نیز در شرایط رکود اقتصادی و کسادی بازارها افزایش می یابد.
بر اساس آخرین آمار منتشر شده توسط وزارت کار ایالات متحده ، مربوط به ماه گذشته میلادی( مارس ۲۰۰۹) ، نرخ بیکاری متعارف ( U-۳ ) معادل ۵/۸ درصد و نرخ بیکاری فراگیر ( U-۶ ) برابر با ۶/۱۵ درصد بوده است. به بیان دیگر ، نرخ بیکاری فراگیر تر ( و واقع گرایانه تر) ، ۸۳/۱ برابر نرخ بیکاری بر مبنای محاسبات متعارف بوده است. هرگاه فرض کنیم که نرخ بیکاری فراگیرتر در کشور ما نیز تفاوت مشابهی را با نرخ بیکاری متعارف نشان می دهد ( که فرضی غیر منطقی نیست) ، نرخ بیکاری در کشور ما به حدود ۱۸ درصد بالغ می گردد که قرابت بیشتری با "احساس عمومی" مردم کشور ما در مورد نرخ بیکاری کنونی دارد.
□□□
مطالعاتی که در کشور ما انجام شده ، موید آن است که محاسبه و انتشار معیاری مشابه ( U-۶ ) برای اقتصاد ایران، به ویژه در شرایط کنونی ، بسیار روشنگر خواهد بود. این مطالعات نشان می دهند که یکی از دلایل اصلی کاهش اخیر
" نرخ بیکاری" در اقتصاد ما، خارج ماندن بخش قابل توجهی از بیکاران ، از شمول"جمعیت فعال" و در نتیجه از شمول بیکاران بوده است.(۲) واقعیت این است که با توجه به ویژگی ترکیب جمعیتی کشور ما ، و نیز با توجه به این که "جمعیت فعال" کشور در سال های ۱۳۷۵ تا ۱۳۸۵ به طور متوسط به میزان ۴ در صد در سال افزایش یافته است ، و بالاخره با در نظر گرفتن برآوردهای برنامه چهارم توسعه اقتصادی کشور ، می بایست در چند سال گذشته سالیانه ۷۰۰ هزاز نفر به "جمعیت فعال" در کشور ما اضافه شود. اما بر اساس آمار مرکز آمار ایران ، طی سال های ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۶ سالانه فقط ۱۴۰ هزار نفر به "جمعیت فعال" و بازار کار اضافه شده اند. ( نسبت جمعیت فعال در این سه سال از ۴۱ در صد در سال ۸۴ ، به ۸/۳۹ درصد در سال ۸۶ کاهش یافته است). تفاوت بین ۷۰۰ هزار نفر و ۱۴۰ هزار نفر ( یعنی ۵۶۰ هزار نفر)، نشان دهنده تعداد افرادی است که اکثر آن ها در واقع بیکار هستند اما به دلایل مختلف ( عمدتا مایوس شدن از یافتن کار و یا عدم اطلاع از مراکزی که باید برای کاریابی به آن ها رجوع کنند ) از شمول "جمعیت فعال" و نیز "بیکاران" خارج شده اند. البته در این سال ها بخشی از این افراد نیز به ادامه تحصیل در دانشگاه ها (به ویژه پیام نور) پرداخته اند که به گفته صاحب نظران ، آن هم با دشواری پیدا کردن کار برای فارغ التحصیلان دبیرستانی بی ارتباط نیست. این استنتاج با ملاحظات نظری نیز همخوانی دارد. به طور کلی هنگامی که نرخ بیکاری بالا است ، و به ویژه هنگامی که رکود و کسادی بازارها شدت می گیرد ، "نرخ فعالیت" کاهش می یابد زیرا عده زیادتری از یافتن کار مایوس می شوند و فعالانه به دنبال کار نمی روند و در نتیجه از شمول "جمعیت فعال" خارج می شوند. یکی از محققین بر اساس این واقعیت ها نتیجه می گیرد که :
" روند رشد جمعیت فعال در طی سال های ۸۴ تا ۸۶ خود به خوبی توضیح می دهد که چرا نرخ بیکاری از حدود ۱۲ درصد در سال ۸۴ به ۵/۱۰ درصد در سال ۸۶ و کمتر از ۱۰ درصد در بهار ۱۳۸۷ رسیده است. در واقع نرخ بیکاری از ۱۲ درصد در سال ۸۴ به کمتر از ۱۰ درصد در بهار ۸۷ کاهش یافته است ، نه به دلیل این که اقتصاد در طی این سال ها از اشتغال زائی بالائی برخوردار بوده است ، بلکه به این علت که جمعیت فعال با کم شماری قابل توجهی روبرو شده است".(۳)
نکته دیگری که باید مورد توجه قرار گیرد ، مربوط به افرادی است که به طور پاره وقت به کار اشتغال دارند ، اما شاغل به شمار می آیند. تا سال ۱۳۸۳ ، در محاسبات مرکز آمار ایران ، افرادی که در" هفته مرجع" (همان هفته قبل از آمار گیری) حداقل ۲ روز یا ۱۶ ساعت به کار مشغول بودند ، در زمره شاغلین به شمار می آمدند و کسانی که کمتر از ۲ روز در آن هفته کار کرده بودند، بیکار شمرده می شدند. از سال ۱۳۸۴ مرکز آمار ایران محاسبات خود را بر اساس تعاریف سازمان بین المللی کار ( ILO ) منطبق کرد و افرادی را که در "هفته مرجع" حداقل ۱ ساعت کار کرده بودند جزو شاغلین به شمار آورد. البته به گفته رئیس مرکز آمار ایران ، این تغیر محاسبه ، تاثیر چندانی بر نرخ بیکاری نداشته و فقط در سال ۸۴ در حدود نیم درصد از نرخ بیکاری کاسته است.(۴) با این همه ، آمار های این مرکز نشان می دهند که "سهم اشتغال ناقص" ( یعنی نسبت افرادی که در هفته مرجع ، علی رغم آنکه " خواهان و آماده برای انجام کار بیشتر بوده اند" ، اما به دلایل اقتصادی به طور پاره وقت – از یک ساعت تا کمتر از ۴۴ ساعت – مشغول به کار بوده اند ، و در نتیجه شاغل به حساب آمده اند) ، از کل "جمعیت شاغل"، ۴/۶ درصد بوده است ، که در حدود ۴/۱ میلیون نفر را شامل می شود. که البته رقم قابل توجهی است.(۵)
□□□
به دلایل آشکار، دولتمردان امریکائی ( و قاعدتا دولتمردان در همه کشورها) تمایل بیشتری به استفاده از نرخ متعارف بیکاری در سخن رانی ها و فعالیت های تبلیغاتی خود دارند. با این همه ، تحلیل گران فعال در حوزه علوم اجتماعی ، و به ویژه کارشناسان اقتصادی ، استفاده از نرخ بیکاری فراگیرتر را منطقی تر دانسته و به گونه ای روزافزون در تحلیل های خود از این معیار استفاده می کنند. این در حالی است که سری های زمانی مربوط به این شاخص از سال ۱۹۹۴ فراتر نمی رود و به همین دلیل استفاده از نرخ بیکاری فراگیرتر برای برخی مقاصد مقدور نیست. در هر حال اغلب صاحب نظران بر آنند که با گذشت زمان ، و فراهم آمدن آمار طولانی تر ، استفاده از این معیارگسترش خواهد یافت. آقای پال کروگمن ، اقتصاددان امریکائی و برنده جایزه نوبل این رشته در سال ۲۰۰۸ ، در این رابطه می نویسد : " من بارها به این نکته اشاره کرده ام که نرخ بیکاری متعارف ، معیار مناسبی برای نشان دادن واقعیت های بازار کار در سال های اخیر نبوده است. یک گزینه بهتر همان ( U-۶ ) است.....این نرخ نشان دهنده همان چیزی است که اغلب مردم (در مورد شرایط بازار کار) احساس می کنند".(۶)
بی تردید محاسبه و انتشار آماری مشابه ( U-۶ ) برای کشور ما از طرف مرکز آمار ایران ، نه تنها مورد استقبال و استفاده محققین مستقل قرار خواهد گرفت ، بلکه هم برای کارشناسان و تحلیل گران دولتی و هم برای سیاست گزاران اقتصادی بسیار سودمند خواهد افتاد. شاید حتی این کار موجب گردد که شهروندان عادی نیز ، که آمارهای رسمی را با واقعیت های ملموس زندگی خود نزدیک تر می بینند ، با خوش بینی بیشتری به اطلاعات و آمارهای دولتی بنگرند.

فرخ قبادی
این مقاله در دنیای اقتصاد ( شنبه ۲۷ فروردین ۱۳۸۸ ) به عنوان سرمقاله چاپ شده است.
منابع
۱- روزنامه ابرار. ۲۰ فروردین ۱۳۸۸
۲- "چگونه نرخ بیکاری یک رقمی شد". دکتر غلامعلی فرجادی. سایت رستاک. ۸ آبان ۱۳۸۷
۳- همان جا
۴- روزنامه ایران. ۹ بهمن ۱۳۸۷
۵ – مرکز آمار ایران." شاخص ها و نماگرهای نیروی کار در جمعیت ۱۰ ساله و بیشتر".
۶- "Labor Market Deterioration". Paul Krugman. N.Y. Times Blog. April ۵, ۲۰۰۸