ترکیه بازی سیاسی جدید نظامیان

ترکیه را باید از کشور های نظامی خاورمیانه دانست. خصلت نظامی ترکیه با فروپاشی شوروی تاثیرات عمیقی را تجربه کرد به طوری که سیاست نظامی این کشور در پایان نظام دوقطبی در قالب مسائل سرزمینی تعریف شد و از چالش های ایدئولوژیک شرق و غرب به دور ماند.
ترکیه به سال۱۹۵۲ به عضویت پیمان آتلانتیک شمالی ناتو درآمد و به عنوان حلقه اتصال دو پیمان بغداد و سنتو توانست نقش قابل ملاحظه یی را در سیاست های نظامی ناتو ایفا کند.
چنین نقش ممتازی برای سیاست نظامی گری ترکیه بیشتر در فرآیند جنگ دوم خلیج فارس نمود یافت به گونه یی که پایگاه اینجرلیک ترکیه عملاً به مهمترین پایگاه های غرب برای حمله به شمال عراق بود. در حال حاضر ارتش این کشور بعد از ارتش ایالات متحده، بزرگترین ارتش پرجمعیت این سازمان به حساب می آید. بولنت اجویت نخست وزیر چپ گرای ترکیه به سال۱۹۷۴ به اتکا و استعانت از همین ارتش قدرتمند، قبرس را مورد حمله قرار داد و این جزیره را به دو بخش ترک و یونانی نشین تقسیم کرد. از دیگر سو برگزاری مانور های نظامی این کشور در دریای اژه حاکی از گسترش دامنه و عمق سیاست های نظامی این کشور است.
دخالت نظامیان در ساختار قدرت ترکیه در روزگار حاضر بیشتر از هر زمان دیگری فرآیند خود را نمایان ساخته است. در حقیقت صف آرایی سیستم لائیک ترکیه در مقابل انتخاب رجب طیب اردوغان به معنای تحرک جامعه نظامیان علیه حزب عدالت و توسعه بوده است. از یک سو حزب توسعه توان رویارویی با رقیب را که به قوه قهر و خشونت متکی بود نداشت و از سوی دیگر خروج از حاکمیت را نیز صلاح نمی دانست.
اما مبارزه برای قدرت با نظام سکولار را امری اجتناب ناپذیر می یافت. به موازات این استراتژی، نظام سکولار ترکیه هم از آنجایی که به جهت اکثریت قاطع اسلام گرایان در پارلمان عملاً از قدرت مقابله دموکراتیک برخوردار نبود، اهرم مبارزاتی خود را متوجه فشار افکار عمومی و برانگیختن احساسات نظام لائیک و حمایت ژنرال های این کشور معطوف کرد تا مردم و پارلمان ترکیه را از عواقب رای دادن به اسلام گراها آگاه کند. به هر تقدیر تمهیدات به عمل آمده از سوی نظام لائیک منجر به آن شد که حزب توسعه نتواند در فرآیند انتخاب نامزد مورد نظر خود برای پست ریاست جمهوری موفق باشد. اما با پیروزی حزب عدالت و توسعه در فرآیند انتخابات پارلمانی ۲۲ جولای که زمینه پیروزی عبدالله گل را برای احراز پست ریاست جمهوری در ۲۸ آگوست فراهم کرد، قدرت سیاسی نظامیان افول کرد.
اما با انتخاب عبدالله گل به پست ریاست جمهوری، سیستم سکولار با دخالت نظامیان از اقدامات نمایشی و البته تخریبی منصرف نشد؛ از حضور در مراسم تحلیف ریاست جمهوری خودداری و با برپایی تظاهرات، حیات سیاسی خود را با سیطره اسلام گراها در خطر دید. در پندار و باور بسیاری از تحلیل گران این نمایش نمادین به معنای اعتراض به انتخاب فردی با تمایلات مذهبی در ریاست جمهوری تلقی شد که طبق سنت ریاست جمهوری ترکیه می بایست در اختیار افراد سکولار قرار می گرفت. اما مساله آن است که به دو علت نتوان این عقبگرد حیات سیاسی نظامیان را با توجه به اولویت های رهبران حزب عدالت و توسعه، پایانی برای سناریوی دخالت نظامیان در قدرت ترکیه دانست.
نخست آنکه رهبران حزب عدالت و توسعه با وعده احترام به مبانی نظام لائیک و سکولار و عدم دخالت پندار ها و آموزه های دینی در سیاست، درصدد برآورده شدن آمالی بر آمده اند که جامعه امروز ترکیه به آن نیازمند است. برای نمونه عبدالله گل سیستم سکولار را ستود و تعهد خود را برای وفاداری به آن اعلام کرد و در بعد دیگر انتخاب خود را یک پیروزی برای دموکراسی ترکیه دانست. دیگر آنکه محقق است که با توجه به ابهامات امنیتی و اولویت های دفاعی ترکیه در هزاره سوم، حیات سیاسی نظامیان با توجه به جایگاه آنان در ساختار قدرت، از حاشیه به متن گرایید و این مساله یی است که قدرت سیاسی اسلام گرایان ماهیت و اساس آن را تصدیق می کند. سخن پایانی آنکه قدرت گیری حیات سیاسی اسلام گرایان و قرار گرفتن آنان در راس هرم قدرت ترکیه امری تدریجی بوده که از سال ۲۰۰۲ روندی تصاعدی به خود گرفته است. کاهش نرخ تورم، افزایش تولید ناخالص ملی، عرضه اسلام تعدیل یافته و امتزاج آن با رویکرد تسامح و تساهل، زمینه های چنین روندی است.
شاید جامعه امروز ترکیه به چنین دگردیسی در فرآیند قدرت نیازمند بوده است. اینکه نظامیان ترکیه با امتناع از حضور خود در مراسم تحلیف عبدالله گل اعتراض خاموش خود را بر حاکمیت حزب عدالت و توسعه اعلام داشته اند، نمی تواند به معنای کاهش ارزش های اسلامی در دستگاه قدرت ترکیه باشد. به هر تقدیر این ملاحظات نشان می دهد که جامعه ترکیه به رغم دخالت نظامیان در قدرت و کارشکنی نظام لائیک، به درک زمان وداع با اسلحه رسیده و بیشتر توانسته خود را با آموزه های دینی وفق دهد و با همزیستی مسالمت آمیز خود آمال و منویات جامعه ترکیه را محقق کند. آنچه پذیرفتنی است آن است که اسلام گرایی در بطن نظام سیاسی ترکیه قرار گرفته و در کنار نظام سکولار تصویری بی بدیل از همزیستی مسالمت آمیز را به نمایش گذاشته است. اسلام گرایی جدید جامعه ترکیه، تجربه یی است که بی تامل نمی توان از آن گذشت.

صلاح الدین هرسنی

منبع : روزنامه اعتماد