مکتوبات دورة رنسانس و تاریخ نگاری

تاریخ آینه ای است که به پایمردی آن اکنونیان به گذشتگان نظر می افکنند تا خود را آنگونه ببینند که دلشان می خواهد آیندگان ببینند. اکنونیان یا گذشتگان را مذمت می کنند، به این ترتیب که صفات ناشایستی را به آنان نسبت می دهند که خود توانسته اند با ظفرمندی از لوث آن صفات خود را پاک سازند و خصلت خویشتن را به وجود بیاورند- تقریباً به شیوة فرزند رشکینی که پدرش را از دم تیغ می گذراند تا جای وی را بگیرد- یا گذشتگان را مثل اعلا قرار می دهند و به واسطة آنان خود را شلاق می زنند و خودشان را ناتمام می یابند. در هر دو صورت اکنونیان نمی توانند گذشتگان (و گذشته) را آنچنان که هستند ببینند و خود را، به وقت فرا رسیدن نوبت ناگزیرشان، به ناتوانی مشابه در ادراک و دریافت محکوم می کنند. از همین رو، آبای کلیسا یا از میراث شرک آلودشان تبری می جویند یا برعکس ادعا می کنند که یگانه اخلاف مشروع این میراث اند- همان شیوة هم خدا و هم خرما را خواستن، که اعضای نهضتهای ریشه ای متعاقب، خواه مذهبی و خواه سیاسی، به کار می بندند.
رسانسی ها قرون وسطاییان را مذمت می کرده اند تا ابراز هویت کنند؛ نئوکلاسی سیست ها ناچار بوده اند پیشینیان خود را بی ادب و آداب بیابند؛ رمانتیک ها چاره ای نداشتند جز اینکه تئوکلاسی سیست ها را غیرطبیعی بدانند و مردود بشمارند و (شیشه) جهان وطنی موردنظر آنها را بشکنند و به تکه تکه های ملی تبدیل کنند؛ (نویسندگان و شاعران) دورة ویکتوریا به سبب نیاز ناچار بوده اند یونانیان خردگرا و دهقانان قرون وسطایی قناعت پیشه و رنسانسی های پرشر و شور ابداع کنند؛ و تی.اس.الیوت مجبور بوده است تاریخ ادبیات انگلیس را بازنویسی کند تا مشروعیت سبک خویش را به آن مؤکد سازد. گذرا شایان توجه است که گویا شیوه تطبیقی تقریباً همیشه در آخر کار، به جای اینکه گامی در جهت شناخت بین المللی باشد، اسلحه ای از آب در می آید در دستهای ناشیانه شوونیسم و بیگانه ستیزی.
از ارتفاع بی صفای اواخر قرن بیستم که نگاه کنیم، نیروی فراوانی که رنسانسی ها صرف می کنند و اسباب مبتکرانه ای که در بریدن ناف خود از شکم قرون وسطی به کار می برند، اثر تقریباً مسحورکننده ای دارد. در دوران رنسانس تاریخ را با دست بی رحمانه ای بازنویسی می کنند ولی همچنان که می بینیم، تاریخ اکنون دارد انتقام می گیرد که طنزآلود هم هست.
زیرا اگر رنسانس را در نهایت به صورت نیروی انقلابیی بینگاریم که در نابودن کردن وجه تفکر و رفتار ایستا و سلسله مراتبی و ارتجاعی موفق می شود و وجه تفکر و رفتاری را جایگزین آن می سازد و راه را هموار می کند برای کاربست نسبتا بی ممانعت شایستگی فردی در زندگی جلوت و خلوت به یکسان؛ یعنی آزادی، اگرنه همواره امکان، فرد برای رفتن به جهات فراوان اقتصادی و اجتماعی و سیاسی و عاطفی و عقلی و اخلاقی؛ یعنی به سمت سرمایه داری و شکل بورژوازی جامعه و دولت منتخب و علم و آزادی وجدان و اعتقاد و ایمان به امر معقول و برتری خویشتن راستین و پایبندی به کلمه در قالب والاترین صورت بیان؛ آن وقت باید آماده باشیم که اقرار کنیم چنین دنیایی اکنون رو به پایان دارد، البته اگر نگذاشته باشد، آن هم تحت تأثیر وجوه تازه (یا بهتر نیست بگوییم تجدید شده؟) تفکر و رفتار؛ قدرت جمعی بر فردی، احساس بر بیان، بساوایی بر گفتار، کردار بر پندار، بی شکلی بر ساختار، اشیاء بر افکار. کوتاه سخن که داستان پیدایش رنسانس سرگذشتی را تعریف می کند به رغم مفید فایده بودن دیرهنگام آن توالی روایت آن شایان به خاطر سپاری است.
در تاریخ اندیشه ها همواره تعدادی مفروضات درباره مسیر تاریخ یافت می شود، یعنی نحوه کردار آدمیان و انگیزه های آن، خواه آن را باز بشناسد و خواه نشناسند، که طرز تلقی های ماخوذ آن را نسبت به مسائل عمدة تاریخی تبیین می کند. این مفروضات گاهی صریح است ولی اغلب اوقات در خود کار مستتر است. غرض این است که آدمیان در نگاه کردن به و حکم کردن دربارة وقایع گذشته شیوه هایی دارند که این امکان را به آنان می دهد که از دیگرگونی پدیده ها الگوهای معقولی بسازند، چه در پرداختن به تاریخ، از شناخت رویدادها و حکم کردن دربارة آنها نوعی شیوة از پیش داوری شده نگاه کردن به رویدادها و ارزیابی آنها افاده می شود که به تفسیر مصالح اطلاق می گردد. در دوران رنسانس تعدادی مفروضات روش شناسانه دربارة مسیر تاریخ وجود دارد که با درجات گوناگون بر تفکر کنونی دربارة گذشته و دورة رنسانس تأثیر می گذارد. شش مفروض از این مفروضات بالخاصه اهمیت دارند وعبارتند از: اندیشة مربوط به پیشرفت، نظریة کمال جویی، نظریة اقلیمی، نظریة چرخه ای تاریخ، نظریة همسان گرایی و اندیشة مربوط به زوال.
این شش نظریه اهمیت یکسان ندارند و سه تای آخری در واقع در تضاد ایدئولوژیکی با سه تای اولی قرار دارند. با این حال، هر شش در فهم ما از نحوة تفکر در دوران رنسانس بنیادی اند. از این شش، اندیشة مربوط به پیشرفت از بقیه مهمتر است زیرا در پیدایش اندیشه علم که دنیای مدرن را از اعصار پیشین متمایز می سازد، مدخلیت دارد. مفهوم مدرنیته (تجدد)،مفهم دنیای مدرن پدید آمده در دوران رنسانس و ادامه یابنده به صورت وحدت (منتها با تغییر مایه هایی در درون آن) تا دوران کنونی، در باطن نتیجه پیدایش اندیشه علم و بنابراین پیدایش خود رنسانس است. ولی پیروزی اندیشه علم پیروزی ساده ای نبوده است و پیش از اینکه قبول افتد، با مخالفت اندیشه های قدرتمند متقابل روبه رو بوده است. جدال فیمابین اندیشة پیشرفت و نظریة کمال جویی(۱) از یک سو نظریة چرخه ای تاریخ و نظریة همسان گرایی(۲) و اندیشة مربوط به زوال از سوی دیگر جز مرحلة نخست مناقشه ای نیست که با پیروزی علم در قرن هفدهم به اوج می رسد.
انتقاد شدید از نظریة برتری باستانیان، غلبه بر شکاکیت و رفتن به سمت دستاوردهای مدرن، ابطال انتقاد از اندیشه پیشرفت، مخالفت با بدبینی مستتر در نظریة چرخه ای تاریخ و اندیشة زوال- جملگی این اقدامات، پیش از بنیاد شدن مطمئن اندیشة علم، باید در قرن هفدهم معمول می شده است. ولی پیدایش این مبارزه به قرن شانزدهم بر می گردد، یعنی به زمانی که نخست بار خصلت و جهت به آن داده می شود. با این حال لازم به یادآوری است که منشأ تضارب آرای مورد وصف در این مقاله اواخر دورة رنسانس است. رنسانسی ها، تا نیمه دوم قرن شانزدهم، همچنان به مرجعیت باستانیان اعتقاد داشته اند. ولی از اثر کشفیات و ابداعات و تغییرات عظیم در ساختار اقتصادی جامعه، نفوذ باستانیان اندک اندک کم اثر می شود- گواینکه این جدال یک قرن دوام می آورد.
امانیست ها را معمولاً به صورت کسانی فرانمایی کرده اند که نگاهشان به پشت سر است. نزد آنان احیای دانش به لحاظ لفظی و حقیقی عبارت بوده است از بازگشت به دنیا و شیوة زندگیی که حدود هزار سال ناپدیده شده ولی اکنون بازگشته بوده است.
گویی تمدن باستان نشو و نما کرده و ناپدید شده و بی هچ تغییری ازنو پدیدار شده بوده است، الا اینکه انسان دورة رنسانس به باستانیان به خاطر شگفتیهایی که به آن دست یافته بوده اند، به دیده حیرت نگاه می کرده است. تا آنجا که به بسیاری از نویسندگان دورة رنسانس مربوط می شده است، قرون وسطی نقطه سفیدی بیش نبوده است. آنان خود را به چشم وارثان و ادامه دهندگان سنتی نگاه می کرده اند که منقضی شده است و پر بیراهه نگفته ایم اگر بگوییم که خود را معاصر باستانیان احساس می کرده اند.
و اما گروه دیگری هم بوده اند که صورتهایشان، به جای بازگشت به عقب رو به پیش بوده است. آنان نیز بر این بوده اند که باستانیان کار کارستانی کرده بوده اند؛ به نظر آنان نیز قرون وسطی ثمری نداشته است، ولی وجه تمایزشان این است که می انگاشته اند دورانشان با دوران کلاسیک و همین طور هم با قرون وسطی تفاوت است. به عبارت دیگر، اعتقادشان این بوده است که عصر رنسانس معرف نوعی شیوة زندگی منحصر به فرد و بی سابقه بوده است. در برآورد آنان، وجه تمایز دوران مدرن عبارت از پیدایش علم بوده است که، نزد آنان، یعنی کشفیات و معلومات تازه مکتشف و اختراع وسایلی که باستانیان به آنها وقوف نداشته اند و اثرات این اختراعات و دست آخر نیز کاربست علم در جهت کشفیات و ابداعات بیشتر در رشته های روبه افزایش، طوری که چشم انداز آینده، چشم انداز تغییر مدام و تغییر در جهت خیر بوده است.
لویی لوروی الگویی را مشخص می کند که رنسانسی ها دنبال می کنند و بسط می دهند. وی می گوید که اگر بخواهیم من حیث المجموع در نظر بگیریم، در هیچ دوره ای مثل این دوره (رنسانس) در هنر و علم توفیق یار نبوده است، نه در دوران کورش، نه در دوران اسکندر و نه در دور تازیان، زیرا در همین صدسال اخیر آنچه در پشت حجاب جهل بوده است عیان گشته است و علاوه بر این بسیاری چیزهای ناشناخته پدیدار شده است: مد جدید و قوانین تن پوشهای تازه و گیاهان و درختان و کانیهای نو و اختراعات تازه از قبیل دستگاه چاپ و سلاح جنگ و اسباب دریانوردی و احیای زبانهای مرده (ملاحظاتی در باب تاریخ عام)(۳). طبقه گفته اتی ین پاسکوایه، سنگ بنای شیوة تازة تفحص برتر از شیوة باستانی را کوپرنیک و پاراسلسوس و راموس بنیاد می کنند و در حوزه هایی از قبیل جراحی وتفحص در باب مغناطیس، خبرگان می توانند بر باستانیان دعوی برتری کنند. به این ترتیب راه به سمت نضج گرفتن روشها و استلزامات علم سنجیده می شود و سپس فرانسیس بیکن و الوارز و راموس و سوریوس و پاستل بالویی لوروی همنوا می شوند که پیشرفت در دانش و شیوة زندگانی در عصر آنان به قدری بوده است که نظیر آن در چهارده قرن قبل دیده نشده است.
حال ببینیم بر چه مبنایی دست به چنین ادعای شگرف می زنند؟ تردیدی نیست که خوش بینی و اعتمادشان مبتنی بر اعتقاد آنان به پیشرفت بنیاد گرفته از علم است. روی در کتاب [دیگرش] با عنوان اندر مسیر تعویض پذیر، یا تنوع چیزها(۴) (۱۵۹۴)، فلسفة پیشرفت را با توجه به علم، که بیانیه انسانهای مدرن است، از کار درآورده است. این کتاب در اساس بیان کامل برهان انسانهای مدرن است: پیشرفت، روش علمی، کمال جویی، وفور در طبیعت، انتقاد از زوال، تازه خود عنوان کتاب هم کاملترین بیان اهداف و شیوه های متجددان است. امیدبخش بودن رؤیای آینده، نویسنده را به اوج فصاحت رهنمون می شود: «بزرگترین چیزها به دشواری می آیند و وقتی هم که می آیند دیر می آیند... در این دوران به شناخت چه چیزهایی نائل آمده اند و چه چیزهایی را کشف کرده اند؟ من می گویم، سرزمینهای تازه، دریاهای تازه، صور تازة آدمیان و شیوه های رفتار و قوانین و تن پوشها؛ بیماریهای تازه و درمانهای تازه؛ راههای تازة آسمان و اقیانوس... و ستارگان تازه به دیده آمده اند...»
از ابداعات انجام شده با پیدایش علم هیچ یک به اندازه کشف واختراع باروت و قطب نما و دستگاه چاپ جلب توجه نمی کند. نمونه بارز آن، جمله زیر از زندگی من [اتوبیوگرافی] جروم کاردن است: «از میان اوضاع و احوال بی نظیر، هرچند طبیعی، زندگی من آنچه از همه نامعمولتر است اینکه در قرنی به دنیا آمدم که کل دنیا شناخته شده است؛ و باستانیان با بیش از سه بخش آن آشنایی نداشته اند.» همین صبغة خودآگاهی شدید در نامه آمریگو وسپوچی به لورنزو پی یترو مدیچی، در شرح کشفیاتش، مکرر شده است.(۵) فرانسیسکو لوپزدوگومارا از دانش باستانیان دربارة جغرافیا سخت انتقاد می کند. وی معلم می کند که دنیاگرد و مسکونی است و ساکنان زمین در نیمکره های دیگر هم وجود دارند، و [دیگر اینکه] باستانیان محاسبه درست طول و عرض جغرافیایی را بلد نبوده اند. لویی روی چیزهای تازه ای فهرست می کند که براثر کشفیات به دنیا آمده اند: شکر و مروارید و ادویه و درخت و میوه و طلا. جورج بست نیز فهرست مشابهی می آورد و نشان می دهد که کشفیات سبب وفور شده اند.
اهمیت اختراع ماشین چاپ بزودی معلوم می شود، خاصه به توجه به اثرات آن بر اصلاح دین(۶). بسیاری از نویسندگان دوران رنسانس دربارة اهمیت ماشین چاپ بحث می کنند و اجماع این است که چاپ سبب افزایش بسیار در انتشار دانش شده است و خود وسیلة ایجاد این احیا شده است. ولی جان فوکس است که مدح ماشین چاپ را به اوج می رساند. در بخشی موسوم به «اختراع و فایده ماشین چاپ» فوکس دربارة تاریخ اختراع آن می گوید و این سیر را وصف می کند. در پایان هم به ذکر دستاوردهای آن می پردازد: [ماشین چاپ] از جانب خدا آمده است که تغلب پاپ را ملغی کند و کلیسای رم را باطل سازد و ظفرمندی حقیقت را به ارمغان آورد؛ [این ماشین] معلومات را نشر داده، قیمت کتابها را پایین آورده، یادگرفتن و خواندن را ساده تر قابل دستیابی کرده، مشوق تألیف کتابهای ارزشمند شده و سبب استیلای کلمه خدا شده است.
نتیجه این فعالیت در عرصه علوم، صورت بندی نظریة پیشرفت بوده است. چنین می انگاشته اند که دنیای مدرن با دنیاهای پیشین متفاوت است، زیرا انسانهای مدرن بیشتر می دانسته و کارهای بیشتری می کرده و امیدوار بوده اند کارهای بیشتری به انجام برسانند. چنین می نموده است که آینده نوید اختراعات و اکتشافات فزونتری را می دهد؛ آن هم با چنان مقیاس و مقداری که دستاوردهای زمان حال را در قیاس کوچک جلوه می داده است، نه اینکه حال بد باشد، بلکه آینده بهتر خواهد بود. بنابراین دیگر بازگشت به گذشته در کار نبوده است و جز آینده اهمیت نداشته است. پس پیدایش علم عنصر تازه ای را وارد اندیشه مردم دوران رنسانس می کند. آگاه بودن مردم از دوران خودشان به این سبب نبوده است که عین دوران دیگری است که از بین رفته و از نو متولد شده است، بلکه به این سبب بوده است که این دوران با هر دوران دیگری متفاوت است؛ بی همتا بودن این دوران علامت مشخصه آن بوده است.
آنان که اندیشة پیشرفت را به طبیعت اطلاق می کنند بر آن اند که، برخلاف اعتقادات کسانی که به اندیشه واگشت دل سپرده اند، طبیعت فرسوده نمی شود و آدمیان در نیکو بودن تفاوتی با نیکو بودن اولیه ندارند و توقع پیشرفت مدام در عرصه های علم و هنر کاملاً بحق است. چنین دیدگاهی در واقع انتقادی است از نظریة برتری باستانیان، و در عین حال هم توجیه بررسی علم را، آنگونه که در نوشتة لویی لوروی دیده ایم، ممکن می سازد. زیرا اگر طبیعت فرسوده باشد، چیز تازه ای برای کشف کردن وجود ندارد، و اگر عقل آدمیان ضعیفتر شده باشد، امکان افزایش معلومات در کار نیست. گابریل هاروی چنین استدلال می کند که عقل هنوز هم مثل همیشه کار می کند و تا بدانجا پیش می رود که بگوید عصر نخست عصر طلایی نبوده است. عصر طلایی اکنون است- و البته این را از قول ژان بودین می گوید.
ریچارایدن می گوید که پیشرفتهای فراوانی که در هندسه و نجوم و معماری و موسیقی و نقاشی و سلاح و اختراعات و نظایر اینها در دوران مدرن حاصل شده است حاکی از این است که انسانها اکنون می تواند برتر از باستانیان باشند، چه صاحب همان استعدادهایی اند که باستانیان برخوردار بوده اند؛ وانگهی، از آنجا که تعداد چیزهایی که باید کشف شود بی نهایت است. تعداد اختراعات و اکتشافات هم بی نهایت است. لوروی چنین می آورد که شکوه های فراوانی می کنند مبنی بر اینکه شیوه های رفتار هر روز بدتر می شود، ولی اگر چنین بود، آن وقت آدمیان «... پیشتر از این باید به اوج سیه کاری می رسیدند و اتحادی بین آنها دیگر وجود نمی داشت، که درست نیست.» بودین در نوشتة خود- با عنوان Methodus- بر اندیشه واگشت (یا سیر قهقرایی) سخت می تازد. آنچه نظریة کمال جویی به اندیشة رنسانسی ها کمک می کند این اعتقاد است که اگر نتوانند بر باستانیان سبق جویند، با آنان می توانند همتا شوند.
طبق نظریة اقلیمی (آب و هوایی) تاریخ، تأثیر آخشیجها ممکن است باعث تغییر در امور آدمیان گردد. از همین است که جیورجیو وزاری می گوید که هوایی که نقاشان اولیه استنشاق می کرده اند سبب می شده است آثار هنریی پدید آورند که موجب احیای هنرها می شود. با اینکه بودین هم با این انگار آشنا بوده است، دیگر نویسندگان از قبیل توماس پراکتور و فالک گرویل از آن خبر نداشته اند. طبق گفته بودین، تلازم اوضاع و احوال اقلیمی مناسب موجب تغییر در تاریخ می شود و بعضی نواحی برای پرورش هنر و علم از نواحی دیگر مطلوبترند. با این حال، وی به این موضوع با توجه به دوران خودش نمی پردازد.
فرض مربوط به مسیر تاریخ بشری، که اعتقاد به آن در دوران رنسانس بسیار گسترده بوده است، نظریة چرخه ای یا جزرو مدی است. مطابق این دیدگاه، آدمیان و ملتها و هنرها دارای منشأ و پیدایش و نشو و نمو و زوال اند. این سیر همین که کامل شود، متوقف نمی گردد و از نو و مرتب مکرر می شود. یا اگر استعارة جزر و مد را در نظر گیریم، تمدنها فرو می نشینند و جاری می شوند و باز بالا می آیند و فرو می نشیند و این سیر مدام مکرر می شود. این نظریه، با توجه به اندیشة رنسانس، امکان دارد به تحول آن کمک کند یا بازدارنده باشد، که منوط است به نقطه ای در چرخه که مورخ بخواهد در آن قرارش دهد. اگر رنسانس بخشی از منحنی فرارونده تلقی شود، اوج تاریخ بشری تا آن نقطه وصف می گردد. از سوی دیگر اگر بخشی از قوس فروپوینده تلقی گردد، در قیاس با اوجی که باستانیان به آن رسیده بوده اند به چشم حالت زوال نگریسته می شود. واقع اینکه هر دو طرز تلقی یافت می شود.نیکولاری ماکیاولی اندیشة مربوط به تغییر چرخه ای را در تاریخ فلورانس (۵۳۲) بیان می کند و گابریل هاروی هم نظریة چرخه ای را به مسیر یادگیری و خاصه به تاریخ آن در دوران عمر خودش اطلاق می کند. در حقیقت، صور خیالی که هر دو در تبیین نظریة چرخه ای به کار می برند، سخت شبیه است. ماکیاولی می نویسد:
چون از آنجا که خدا مقدر کرده است که در امور این عالم فرو نشستن و جاری شدن مدام در کار باشد، به محض رسیدن به آخرین درجة کمال و ناتوانی از فراپویی بیشتر، به ضرورت افول می کنند؛ واز سوی دیگر وقتی هم که فرو نشسته باشند... از نو باز فرا می روند.
تعابیر وی در گفته هاروی نیز پژواک دارد:
در جملگی چیزها مسیر و گردش متغیری وجود دارد. تابستان بر زمستان تفوق می یابد و زمستان از نو بر تابستان برتری می جوید. طبیعت خود تغیرپذیر است... و هنر، که مقلد اوست، با تغییرپذیری مشابه دمساز می شود.
تمثیلهای مشابه راجع به نظریة چرخه ای در آثار جیوچیاردینی و وزاری یافت می شود. لویی لوروی نیز عظمت چند دورة قابل توجه در تاریخ، از جمله رنسانس، را بیه سیر چرخه ای رویدادها نسبت می دهد. اندیشة مربوط به پیدایش و بالان شدن و افول رویدادها، در قالب نظریة پویای تاریخ به نویسندگان دوران رنسانس این امکان را می دهد که پیدایش شیوه تازة زندگی را تبیین کند، آن هم در جایی که طبق برآورد آنها یک هزاره در امور بشری تغییری وجود نداشته است.
در نظریة مربوط به همسان گرایی بر این اند که طبیعت بشری هرگز تغییر نمی کند و آدمیان در هرجا و هر زمان همواره یکسان بوده اند و بنابراین زیر آفتاب هیچ چیز تازه نیست(۷). از همین است که مونتنی می گوید دنیا نه در حالت نقصان است و نه در حالت پیشرفت؛ همان است که همواره بوده است و طبیعت هم نه در قدرت از دست داده و نه یکبارگی آدمهایی با صفات بی نظیر پدید آورده است. پی یر شارون هم به این نتیجه می رسد که دنیا چیز تازه ای به خود ندیده است و هرگز هم نخواهد دید.
در عرصة نظریة مربوط به همسان گرایی، با انکار امکان تغییر یا پیشرفت، راه را بر شور و شوق برای دستاوردهای دنیای مدرن سد می کنند. تأثیر آن گسترده تر از آن چیزی است که در اینجا نشان داده ایم و اثر بازدارندة آن بر اندیشه پیشرفت تا قرن هفدهم دوام می آورد.
دست آخر هم نظریة مربوط به زوال در کار است که مطابق آن چنین می انگاشته اند که دنیا رو به تنزل می رود. بهترین دوران در تاریخ در ابتدای جهان بوده است و تاریخ هم جز ثبت تباهی فزایندة انسان و کارهای او نیست. خود طبیعت در کار نقصان پذیری است و امیدی به زمان حال نیست و یقیناً به آینده هم ذره ای امید نیست. به این ترتیب نوعی لحن تند بدبینی پدید می آید که، به اندیشة رنسانس که اطلاق می شود، بی همتایی یا پیشرفتهای انجام شده در دوران مدرن با انکار مواجه می گردد. اگر مخالفت کلامی با چیزهای این جهان و اصرار بر معصیت کار بودن آدمی را به این بیفزاییم، آن وقت متوجه جریان مخالف با اندیشة مربوط به پیشرفت می شویم.
شالوده اندیشه مربوط به زوال عبارت است از اعتقاد به وجود عصر طلایی گذشته ای که هر چه تاریخ متعاقب هست بر بنیاد آن مورد قضاوت قرار می گیرد و کمبود آن معلوم می شود. ادموند اسپنسر در شهبانوی پریان(۸) چنین می سراید:
So oft as I with state of present tiem,
The image of the antique world compare,
When as mans age was in his freshest prime,
And the first blossome of fair virtue bare,
Such oddes I finde twist those, and those which are,
As that, through long continuance of his course,
Me seems the world is runne quite out of square,
From the fist point of his appointed soure,
And being once amisse growes daily wourse and wourse.
[همچنان که پیداست، گوینده شعر اوضاع زمان حال را با دنیای کهن قیاس می کند که آدمی در مسیر بهشت سعادت زندگی می کرده است و اکنون دنیا از مسیر خود منحرف شده است و روزبه روز هم بدتر می شود]. پژواک سخن اسپنسر در رساله ای درباره پادشاهی نوشته فالک گرویل یافت می شود.
مضمون عصر طلای احساس بدبینی و بی اعتقادی به پیشرفت و توانایی عقل در پرداختن بسنده به مسائلی که آدمی با آنها مواجه می شود، به همراه می آورد. و همین عبارت است از رگه ضدعقل گرایی که در بی اعتمادی موردنظر متکلمان به عقل ادغام می شود- آن چنان که در اشعار جان دیویس و جان نوردن. رنسانس را دوران خوش بینی وصف کرده بوده اند؛ رنسانس دوران بدبینی هم هست؛ چون از هر سو فریاد به گوش می رسد که «ما به این دوران بی بر جهان هبوط کرده ایم» و «...دنیا به دوران پیری تنزل می کند و میوه هایش را با قدرت حسن دورانهای گذشته به بار نمی آورد؛... فضیلت و نیکویی آدمی گویی از آنچه در دورانهای گذشته بوده است کاستی پذیرفته و به کهنگی و فساد گراییده است...» اندیشه مربوط به فساد شاید سد سدید پذیرفتن اندیشه رنسانس باشد و تأثیر آن به قدری شدید بوده است که لازم می آید بیکن و پیروانش تمام هم و غم خود را مصروف پایان دادن به رونق بازار آن در عرصة فلسفه سازند- گواینکه، به سبب تبدیل شدن به یکی از سنتهای شعری، بر جای می ماند.
با این حال، درباره چگونگی عملکرد و تأثیر این شش پیشداوری ایدئولوژیکی، یکی دو نتیجه گیری قابل ذکر است. یکی اینکه این اندیشه ها گسترده اند. از نظر دامنه، هم انگلیسی اند و هم اروپای قاره ای و گسترة آنها در ازای اواخر رنسانس کشیده می شود- که معمولاً چنین هم در نظر آورده اند. نکته دوم این است که این اندیشه ها به نوع خاصی از فعالیت فکری محدود نمی شود، بلکه در جمله حوزه های مساعی فکری دوران رنسانس یافت می شود. نتیجه گیری دیگر اینکه این اندیشه ها تازه نیستند و منشأ آنها در تمدن و فرهنگ کلاسیکی ریشه داشته است و بعضی از آنها در عرصه قرون وسطی تاریخ مفصلی دارند. این واقعیت دال بر این است که قسمت اعظم تفکر دوران رنسانس- برخلاف نظر معمول- ملغمه اندیشه ها نیست. آنچه در دوران رنسانس تازگی دارد، به جای خود اندیشه ها، شیوه هایی است که این اندیشه ها از نو ترکیب می شوند و به ساختهای فکری نو تبدیل می شوند. پس سرنخ تحقیق تاریخی، جستجوی اندیشه های اصیل نیست بلکه کشف سیلان فزایندة اندیشه های کهن است و تحلیل در این باره که چه ترکیبهای تازه ای ساخته شده است و تحت انگیزة کدام نیاز و نیرو. خود اندیشه ها چند خصلت تقریباً ثابت را حفظ می کنند؛ آنچه در نتیجه تقاضاهای تازه تغییر می کند، صور ترکیب مجدد اندیشه های کهن است.
اندیشه مربوط به پیشرفت و نظریة چرخه ای تاریخ- که اواخر دوران باستان احیا می شوند ودر ذهن رنسانسی ها به هم پیوند می خورند و به وقت ضرورت با نظریة همسان گرایی و مفهوم کمال جویی تقویت می شوند- در هم جوش می خورند و اندیشه علم را در قالب مبنای آینده دمادم گسترش یابنده می سازند، یعنی اندیشة تجدد هماره گسترش یابنده ای که پایانی بر آن متصور نیست. این سوال شایان پرسیدن است که اگر اندیشه مربوط به پیشرفت و نظریة چرخه ای تاریخ منشأ باستانی دارند، پس چرا مهجور می مانند و استعمال و شناخت نیروی بالقوه آنها می ماند برای دوران رنسانس؟ چنین می نماید که جواب این سوال باز هم در مجموعه اندیشه های دیگری در ذهن رنسانسی ها قرار دارد: این بار ادغام اندیشة علم با دو اندیشة بی چون در دوران رنسانس، یعنی ناسیونالیسم و کاپیتالیسم. ناسیونالیسم (ملی گرایی) موجد نیروی محرکه ای می شود که انسانهای دوران رنسانس را به عمل وا می دارد؛ کاپیتالیسم (سرمایه داری) هم به آنها منابع اقتصادی می دهد و به پایمردی آن می توانند به آمال خویش جامة عمل بپوشانند. به این ترتیب نخستین بار در تاریخ بشر امکان پیش بینی دورانی فراهم می آید که آدمیان از سلطه کمبود مالی بگریزند و آزاد باشند که به دلخواه رفتار کنند: ناسیونالیسم به آنها انگیزه می دهد و کاپیتالیسم امنیت، و علم راه نشانشان می دهد و پیشرفت این امید را به آنان می دهد که به اتوپیا (مدینه فاضله یا ناکجاآباد)، اینجا و اکنون بر روی همین زمین دست یابند.
از وقتی که این رویا از تخیل رنسانسی ها برجوشیده است چندین قرن می گذرد و معلوم شده است که بازشناخت آن بسی دشوارتر از آن بوده است که دانشمندان قرن هفدهم خوش بینانه پیش بینی می کرده اند، و با این حال همچنان بخش ضروری- ودر واقع بخش اصلی- ذهن مدرن است: وفور [نعمت] مساوی است با آزادی مساوی است با سعادتمندی- الا برای آنان که به آنها دست یافته اند. در همان لحظه ای که رنسانس سرانجام به اهداف خود دست یابد، [همان دم] به پایان می رسد.

نویسنده: هربرت - وایسینجر
مترجم: صالح - حسینی
منبع: سایت - باشگاه اندیشه - به نقل از فرهنگ تاریخ اندیشه ها، جلد دوم، چاپ اول ۱۳۸۵
پی نوشت:
۱. perfectibility
۲. uniformitariaminsm
۳. Louis Le Roy, considerations sur l&#۰۳۹;historire universelle (Paris, ۱۵۶۷).
۴. این کتاب با عنوان انگلیسی (Of The interchangeable Course of Variety of Things) آمده است و نام مترجم آن در کتابشناسی مقاله R.ashley ذکر شده است.
۵. Amerigo Vespucci, Historie Generalle des Indes Occidentals & Terres Neuves.
۶. Reformation
۷. عین گفتة جامعه بن داود در یکی از کتب عهد عتیق، موسوم به کتاب جامعه (Ecclesiatste) باب اول.
۸. Farie Queene، کتاب پنجم

منبع : باشگاه اندیشه