گونه‌های مواد آرشیوی

آرشیوها به عنوان نماد حافظه جوامع، ملت‌ها و دولت‌ها مجموعه‌ای از نوشته‌ها و اوراق و حاصل فعالیت‌های روزمره و مستمر ادارات سابق و كنونی هستند كه ارزش اداری و تحقیقی فوق العاده‌ای دارند. به عبارتی آرشیو محل نگهداری منابع ارزشمند در موسسات دولتی یا خصوصی یا شعبات آنها است كه مسئول شناسایی، ارزشیابی، انتقال، حفظ و نگهداری و طبقه بندی اسناد به منظور تسهیل و تسریع در دستیابی به منابع هستند، در یك جمع بندی باید گفت كه آرشیو عبارت است از ۱. مخزن یا ساختمان كه منابع آرشیو در آن بایگانی میشود . ۲ .
سازمانی كه مسئول شناسائی، ارزشیابی، انتقال، حفظ و نگهداری و طبقه بندی اسناد و خدمات رسانی براساس اصول و روشهای علمی منابع آرشیوی است. دریافت اسناد از سازمانهای مختلف ایجاد كننده سند و ارزشیابی آنها از وظایف مهم و اساسی هر آرشیو محسوب میشود زیرا تا اسناد مهم، با ارزش و مرتبط با ردیفها و مجموعه های موجود در دستگاهی شناسایی و به آرشیو منتقل نشود مجموعه های آرشیوی توسعه نمی یابند (بقائی، ۱۳۸۱). اسناد و مدارك بایگانی شده در آرشیوها جزء منابع مستقیم ، اساسی و غیر قابل بحثی به شمار می آیندكه هر مورخ الزاماً باید از آن سود جوید زیرا این مدارك بر اثر تصادف یا در نتیجه خواست و اراده یك فرد گردآوری نشده اند بلكه به طریقی خود جوش بوجود آمده اند و حاصل فعالیتهای روزانه سازمانهای دولتی، تشكیلات مذهبی، موسسات تجاری، یك خانواده یا فردی خاص هستند بنابراین مفهوم مخازن آرشیوها با مفهوم كلكسیون بكلی تفاوت دارد از عهد باستان در تمدنهای مختلف اسناد و مدارك را در آرشیوها بایگانی میكردند.
زیرا این اسناد نمایانگر موجودیت نظام آن تمدن بودند این مدارك شامل اسناد مالكیت، شواهد و مداركی برای اثبات حقوق یا ادعاها و سوابق دعواها مطرح شده بودند به طوری كه صاحبان آن اسناد میتوانستند برای دفاع از خود از آنها استفاده كنند. این اسناد و مدارك اصولاً جزو منابع ادبی و روایتی به شمار نمی آیند بلكه ذاتاً جزء اسناد و مدارك قضائی و حقوقی هستند و اصالت دارند. اسناد آرشیوی در آغاز الزاماً اسنادی نیستند كه از نظر تاریخی ارزش و اهمیت داشته باشند بلكه پس از گذشت زمان چنین ارزشی پیدا میكنند. سازمانهای آرشیوی از نظر شكل و نوع موادی كه در خود نگهداری میكنند، از نظر گستره مكانی و از نظر موضوع به انواع متفاوتی از جمله آرشیو مكتوب، آرشیو مواد دیداری شنیداری، آرشیو نقشه ها، آرشیو منطقه ای ، آرشیو ملی، آرشیو استانی یا ایالتی، آرشیو شهری، آرشیو بخش و دهستان، آرشیو فردی یا جمعی و .... تقسیم میشوند. در گذشته اگر گفته میشد هر سند موجود در آرشیوها یك سند خطی است سخن گزافی نبود ولی امروزه با پیشرفتهای فنی و تحول در اداره امور آرشیوها موجب شده است كه مفهوم بكلی تغییر كند.
در حال حاضر بخش زیادی از اسناد ارزشمند بوسیله فتوكپی و انواع تكثیرها منتشر شده اند، اسناد مصوت كه بر روی صفحه، نوار مغناطیسی و ... ضبط شده اند به قلمرو آرشیوها راه یافته اند در سالهای اخیر آرشیوها ضمن بایگانی اسناد مصوت درصدد حفظ و نگهداری اسناد تصویری نیز برآمده اند زیرا اهمیت و ارزش عكسها و فیلمهای نظامی، فیلمهای مستند، فیلم و نوار آزمایشهای فنی مراكز پژوهش، كلیشه ها، فیلمهای خبری و تبلیغاتی از نظر تاریخی غیر قابل انكار است. پیدایش میكروفیلم در زمینه اداره آرشیوها و تكثیر مواد آرشیوی تحول عظیمی را بوجود آورده است . تكمیل مراكز بایگانیهای پراكنده، امانت دادن اسنادبه شكل میكروفیلم و تسریع در امر انتشار و انتقال اسناد اداری از تاثیراتی است كه تكنولوژی میكروفیلم بر آرشیوها گذاشته است. در این نوشته تلاش شده است كه انواع موادی كه به عنوان محمل اطلاعاتی استفاده میشود و قابلیت ذخیره سازی اطلاعات را دارد و در آرشیوها نگهداری میشوند و به عنوان ماده آرشیوی شناخته میشوند جمع آوری و تك تك معرفی گردند. همه مواد در شش دسته كلی تقسیم بندی گردیده است كه در زیر هر كدام، مواد زیرمجموعه آن گروه معرفی خواهد گردید.
●اشكال مواد و اسناد آرشیوی
در ادوار مختلف زندگی بشر غلبه برخی از نمادها بر برخی دیگر بیشتر بوده است و بنابراین قضاوت تاریخی در هر دوره ای متكی بر مدارك و اسنادی است كه از آن دوره به جای مانده است .اسناد مكتوب اهمیت و ویژگی خاصی دارد ولی گاه مورخ مجبور است به هر رمز، اشاره، علامت، نماد و وسیله ای متوسل شود تا بتواند به سوالات خویش پاسخ گوید، بعضی معتقدند سند محتوایی است كه روی یكی از اشكال عرضه میشود یعنی شكل سند عامل مهمی در ارزش و اعتبار آن نیست، در گذشته لوح هایی به خط میخی روی پاپیروس، برگ، نخل و پوست حامل اطلاعات بودند و در عصر حاضر غالب اسناد و مدارك كاغذی یا الكترونیكی هستند (روستایی، ۱۳۸۱). پس شكل ماده مهم نیست و هر چیزی كه بتوان روی آن اطلاعات مناسب برای آرشیو (یعنی اطلاعاتی كه عصاره و چكیده بایگانیهای سازمانها باشد و ارزش نگهداری دائم و یا طولانی مدت را داشته باشد و نیز عمری از آنها گذشته و مربوط به امور جاری و روزمره نباشد ) را ثبت نمود و برای مدتی طولانی نگه داشت آن را به عنوان ماده آرشیوی مینامیم و این ماده میتواند یك مجسمه باشد كه معمولا در موزه ها نگهداری میشوند، یك نسخه خطی باشد، یك عقد نامه باشد، یك وصیت نامه باشد، یك مهر یا نشان حكومتی باشد، یك فیلم ویدئویی، یك فلاپی دیسك، و یا یك فایل كامپیوتری و یا صفحه وب باشد.
در این نوشته مواد را به شش گروه زیر تقسیم كرده ایم و خاطر نشان میسازد كه این تقسیم بندی بر اساس تركیبی از شكل مواد ، نوع جنس، و قدمت مواد انجام گرفته و جمع بندی از تقسیم بندیهایی است كه در منابع مختلف در مورد مواد آرشیوی و یا منابع دیداری و شنیداری و غیر كتابی در كتابخانه ها انجام گرفته است.
۱. منابع ذهنی یا نقلی (آرشیو شفاهی)
۲. منابع باستان شناسی
۳. منابع تصویری و ترسیمی (مواد گرافیكی)
۴. مصنوعات سه بعدی
۵. منابع مكتوب
۶. مواد آرشیوی جدید غیركاغذی
۱ . منابع ذهنی یا نقلی(آرشیو شفاهی): تاریخ شفاهی عملی است كه به وسیله آن از طریق مصاحبه، سخنرانی، و یا درخواست كتبی از افراد صاحبنظر و مطلع، كمبودها و خلاءهایی كه در پژوهشهای تاریخی وجود دارد پر میشود. مجموعه اسناد گاه به دلایل مختلف نواقصی دارد كه باید رفع شود و یا حاوی تناقضاتی است كه با پژوهشهای مربوط باید تناقض رفع شود. تحقیق و جستجو از افراد صاحبنظر میتواند این نواقص را رفع كند. همچنین گاه پاره ای از اسناد به تحلیل نیاز دارد و افراد صاحبنظر كه معمولا سنی از آنها گذشته است میتوانند تحلیل های بسیار جالبی داشته باشند. در هر حال تاریخ شفاهی مكمل آرشیو اسنادی است و یك سازمان آرشیوی با هوشمندی و درایت میتواند بهره های فراوان از آن ببرد (فدائی عراقی، ۱۳۷۷). و نیز منابعی هستند كه در فرهنگ شفاهی جامعه وجود دارد و بقول معروف در سینه های افراد جامعه است مثل مراسم های مذهبی ، بازیها، و ... كه در مطالعات تاریخی و اجتماعی یك جامعه از منابع ارزشمندی میتواند به حساب بیایند و نیاز به جمع آوری و اشاعه آنها میباشد..
۲. منابع باستان شناسی: باستان شناسی نه تنها علم كلی برای شناخت تاریخ است كه گاه اصالت آن از همه اقران آن بیشتر است و تنها راه و طریق تحقیقات و پژوهشهای تاریخی به شمار می آید تاریخ قدیم بی شك بدون استفاده از باستان شناسی قابل شناخت نیست، مواد و منابعی كه مربوط به دورانهای قدیم میشوند همچون مجسمه های باقی مانده از دوران باستان ، مهرها، كتیبه ها، و ... در این بخش گذاشته شده است هرچند درحال حاضر اغلب این مواد در موزه ها نگهداری میشوند ولی همه اینها جزو مواد آرشیوی بوده و بایستی در آرشیوها نگهداری و با كپی برداری از آنها آطلاع رسانی برای محققین انجام گیرد.
الف. مهرها: مهر عبارت است از نشانه ای كه تصاویر و یا حروف حك شده بر سطح مواد سخت مانند سنگ بر اشیای نرم مثل موم بر جای میگذارد .
مهرها به سه منظور به كار رفته است: ۱. اطمینان از سر به مهری و دست نخوردگی محتوای یك نوشته یا محفظه، ۲. تایید مالكیت، ۳. جنبه قانونی و رسمی دادن به یك سند و كاه هر سه هدف در كنار هم بوده اند، مهرها از طلا،نقره، سرب و عاج و امثال آن ساخته میشدند. (فدائی عراقی، ۱۳۷۷). مهرها در پژوهشهای تاریخی دارای ارزش اطلاعاتی بسیار میباشند
ب. كتیبه ها: كتیبه ها سنگ نوشته هایی است كه در كاوشهای باستانی بدست می آیند و یا نوشته های روی سنگهای قبر است كه منابع بسیار ارزشمندی در مطالعات تاریخی هستند این كتیبه ها معمولا نسبت به دیگر آثار نوشته شده عاری از غلط و اشتباهند.
ج. سفالها: سفال كه به گل پخته گفته میشود از نظر پژوهشهای تاریخی و آگاهی از شیوه های زندگی مردمان قدیم خیلی با ارزش میباشند و میتوانند به عنوان مواد آرشیوی قلمداد بشوند.
د . لوحها: الواح در لغت چیزهایی را گویند كه پهن باشد مثل تخته ها خواه از چوب باشد خواه از عاج و مس و آهن (دهخدا، ۱۳۷۷) الواح دوران باستان از نظر نوشته ها و نقوش و تصاویری كه روی آنها حك شده است دارای ارزش اطلاعاتی بوده و میتواند به عنوان ماده آرشیوی قلمداد بشود. الواح دوران باستان بیشتر گلی بوده است مثل الواح گلی نیپور، نینوا، آشوری، بابل.
هـ. پاپیروس: نی آبی بسیار بزرگی كه از ساقه آن مصریان كالایی تهیه میكردند كه بتوان روی آن نوشت و نیز به نسخه ای كه روی پاپیروس نوشته شده نیز اطلاق میگردد ( سلطانی، ۱۳۷۹)
و. پارشمن: پوست گوسفند یا بز كه با زاج و واكس مخصوص دباغی میشود. دوام آن مثل كاغذ پوست گوساله و بسیار شبیه آن است تنها ممیزه تشخیص در زبری آنهاست، پارشمن نرم تر از كاغذ پوست گوساله است و از آن برای مداركی كه به دوام بسیار نیازمند است و نیز صحافی كتابهای بزرگ و قطور استفاده میكردند (سلطانی، ۱۳۷۹).
ز. سكه ها: سكه بصورت فلز ذوب شده یا ضرب شده جانشین مبادلات و معاوضات ابتدائی میگردد تا به امروز نقش روی سكه یا وزن آن نام متداول آن سكه را تعیین میكرده است از قبیل نستون، كارولوس، پیستول، ریكس دال، دلار، فینگ، ولیور یا پوند، روبل، كوپك و .... سكه گاهی تنها منبع و ماخذی است كه وجود یك پادشاه یا یك شهر را برای ما آشكار میكند ، از طریق مطالعه آن میتوان به نوع ساختار قضائی و اجتماعی واقع در گذشته پی برد. (سارامان، ۱۳۷۱)علم سكه شناسی میتواند گوشه های تاریك و مبهم تاریخ گذشته را روشن سازد و در حقیقت سكه های هر دوره منبع بسیار ارزنده و ذی قیمت ، اطلاعات دقیق و صحیح در شناخت ادیان و مذاهب و اساطیر باستانی، تمدن، زبان، هنر، خط، طرز لباس و سایر لباسهای آثار مادی و معنوی آن دوره میباشد. تصویر رب النوع ها ، پادشاهان، ملكه ها و شاهزادگان، طرز كلاه و تاج و لباس، آرایش موی سر و ریش و گیسوان بر روی سكه هاكمك موثری است برای پی بردن به عادات و رسوم ملل. سكه در هنر نیز مقام والایی دارد و با مطالعه ی آن به خوبی میتوان به چگونگی ترقی و انحطاط هنر در ادوار مختلف در میان اقوام پی برد . با مطالعه شهرهایی كه سكه در آنها ضرب شده است میتوان جغرافیای تاریخی آن مناطق را با دقت بیشتری تدوین و ترسیم كردو شهرهای گمشده و فراموش شده را بازشناخت و حتی از مكان دقیق آنها آگاه شد. همچنین سكه های اسلامی گنجینه ی عظیمی هستند كه عقاید مذهبی و جلوه های هنر و فرهنگ این دوران را به نمایش میگذارند. (كمیلی زاده، )
ح. نشانها: به كمك نشان خانوادگی و یا نشان شخصی میتوان صاحب یك هودج، درشكه چهارچرخ،ظرف میناكاری شده، انگشتری، شمشیر، مهرو كاسه را شناسایی كرد و به تصویری بی هویت ، نام و نشان بخشید (فدائی عراقی، ۱۳۷۷).
ط. كتابه: سنگ یا كاشی نوشته كه به لوح تاریخی مشهور است. قسمتی از این كتابه ها عبارت است از فرمانها معافیت مالیاتی كه اكثراً در مساجد جامع نصب می شده است ، برخی از این كتابه ها مربوط به دستور ایجاد ساختمان یا مرمت آن و یا وقفنامه بوده است .
ی. جواهرات، سنگ نبشته ها، تابلوهای پارچه دستدوز، لباسها و وسایل شخصی بجای مانده از افراد، خصوصاً بزرگان از دیگر مواردی هستند كه جزو مواد آرشیوی میباشند.
۳. مصنوعات سه بعدی: این بخش شامل مدلها مثل كره های جغرافیایی، تصاویر متغیره، مجسمه ها و دیگر آثار سه بعدی مثل دستگاهها، پوشاك، اشیاء طبیعی نظیر نمونه هایی كه برای تماشا در نمایشگاهها نصب شده اند، مجموعه ها و كپیه آثار عتیقه میباشد كه در بعضی موارد جزو مواد آرشیوی به حساب می آیند.
الف. مجسمه: مجسمه در لغت به معنی بت و لعبتی كه از سنگ و آهن و دیگر فلزات سازند؛ پیكری كه از سنگ گچ و جزء آن به شكل انسان و حیوانات سازند میباشد (دهخدا ۱۳۷۷) . مجسمه ها به جهت ارزش اطلاعاتی كه در تحقیقات به خصوص تحقیقات تاریخی دارند و بایستی برای مدت خیلی طولانی نگهداری شوند جزو مواد آرشیوی میباشند.
ب. كره جغرافیایی: كره جغرافیایی نقشه جهان نما به صورت كروی است كه گرد محوری كه به منزله محور زمین است و با زاویه مشخصی نسبت به پایه آن قرار دارد و قابل چرخش است (شهمیرزادی، ۱۳۸۳)
۴. منابع تصویری و ترسیمی (مواد گرافیكی):
مواد گرافیكی شامل مواد غیر شفاف یا اپك و مواد شفاف است. مواد غیر شفاف مثل عكس، كنتاكت، كارت پستال، پوستر، نقشه، تمبرها، نقاشی لباسها، تراكت، پلاكارد، سررسید و نمودار است و مواد شفاف مثل اسلاید، نگاتیو، فیلمستریپ، ترانسپارنت (شفافه) و میكروفرم ها است.
۴ – ۱. مواد غیر شفاف:
الف. تابلوهای نقاشی:‍‍ نقاشی اثری است كه هنرمند به كمك رنگها و یا خطوط از تخیلات، تصورات و مشاهدات خود بوجود می آورد (شهمیرزادی، ۱۳۸۳)و میتواند جزو مواد آرشیوی قلمداد بشود.
ب. عكس[۲]: عكس تصویری است كه روی مواد مات به وسیله ترسیم، نقاشی، عكسبرداری یا دیگر فنون هنر گرافیك بوجود می آید . عكس از شایعترین و متداولترین مواد سندی پس از اسناد مكتوب است، بسیاری از روزنامه ها، مجلات و مراكز خبری و نیز مراكز آرشیوی مكتوب و غیر مكتوب اسناد عكسی دارند. نگهداری، رده بندی و حفاظت از مجموعه اسناد عكسی كه حاوی اطلاعات عمده تاریخی هستند نیازمند توجه خاصی است (فدائی عراقی، ۱۳۷۷). البته باید توجه نمود كه عكاسی همیشه حقیقت را منعكس نمیكند بلكه این صفت میتواند حقیقتی را با دغلكاری و تزویر، تفسیر و یا برعكس نماید. صنعت مونتاژ عكس ممكن برای ارائه نمونه ای كه هرگز رخ نداده است مورد استفاده قرار بگیرد.
ج. نقشه: نشان دادن تمام یا بخشی از سطح زمین یا یكی از اجرام سماوی بر سطح مسطح به نحوی كه هر نقطه در رسم مطابق با موضع جغرافیایی یا سماوی باشد (شهمیرزادی، ۱۳۸۳). در گذشته اغلب نقشه ها جغرافیایی بودند اما اكنون انواع نقشه های نظامی، زمین شناسی، هواشناسی، تجاری، كشاورزی و سیاسی جمع آوری و نگهداری میشوند. نقشه ها در جنسهای مختلف از جمله كاغذ، كاغذ كالك، پلاستیك، و پوستی وجود داشته و انواع مختلف آن همچون چاپهای اوزالید از نقشه های ساختمانی، نقشه های اقتصادی، سیاسی، طبیعی، و .... نیز جزو مواد آرشیوی میباشند. نقشه ها كه به عنوان كتاب باز شناخته میشوند هم به عنوان منابع مرجع و هم برای كارهای پژوهشی مورد استفاده قرار میگیرند. خاصیت مهم نقشه این است كه یك سلسله اطلاعات مربوط به همدیگر را به طور یكجا در برابر چشم خواننده قرارمیدهد
د. پوستر : تصویر یا نوشته بزرگی روی یك ورق كاغذ كه معمولا چاپی وگاه دست نوشته است و برای آگهی و اعلان و جلب توجه در نمایشگاهها، روی دیوار یا جعبه اعلانات نصب میشود (سلطانی، ۱۳۷۹) . و اغلب آنچه در آرشیوها نگهداری میشود دو نوع پوستر فیلم های سینمائی و پوستر برنامه های تلویزیونی است.
هـ . تذهیبها: برای زیبایی اسناد و نسخ خطی از تذهیب استفاده میكردند و آن عبارت است از به كاربردن نقوش منظم هندسی و یا قرینه كه مذهب در كشیدن آنها از سیاهی و آب زر استفاده میكند و چنانچه رنگهای دیگر نیز در آن بكار رود به آن ترصیع میگویند(فدائی عراقی، ۱۳۷۷).
و. تمبر[۳]: تمبر واژه ای فرانسوی و به زبان انگلیسی استامپ[۴]نام دارد. قطعه كاغذ كوچك بهاداری است كهخ به مناسبتهای ویژه به شكلها و اندازه ها و رنگهای گوناگون با كادر و حاشیه، با چسب و دندانه و یا بدون این دو به تعداد معین از سوی ادارات پست چاپ و منتشر میشود، تمبركوچكترین اوراق بهادار دولتی و در حكم سندی است كه دولت در مقابل تعهد حمل مرسولات و محمولات پستی آن را میفروشد. تمبر از نظر موضوع به سه نوع اصلی تقسیم میشود: تمبر جاری، تمبر یادبود، تمبر متفرقه كه خود به دو گروه تمبرهای مورد استفاده مسقیم و تمبرهای حاشیه ای تقسیم میشوند. ( تمبر را بهتر بشناسیم)
ز. كنتاكت: برگه ای كه بر روی آن تمام یا بخشی از قاب های یك حلقه فیلم عكاسی به صورت پوزیتیو در ابعاد ۲*۵/۳ سانتیمتر (ابعاد واقعی قاب/ فیلم) چاپ میشود.(شهمیرزادی، ۱۳۸۳)
ح. كارت پستال[۵]: یك كارت یا هر برگه مات كه روی آن كلمه، اعداد یا تصاویر یا اشكال به منظور نمایش فوری، چاپ شده باشد .(شهمیرزادی، ۱۳۸۳) و اگر دارای شرایط مواد آرشیوی باشد میتواند جز مواد آرشیوی قلمداد بشود .
ط. نمودار[۶]: نمودار عبارت است از هر نوع اطلاعات كه به صورت جدول، منحنی و غیره نشان داده میشود. (شهمیرزادی، ۱۳۸۳).
ی. تراكت[۷]: تراكت جزوه ای حاوی بحثی تبلیغاتی بخصوص در باره مذهب، سیاست یا سایر موضوعهای اجتماعی. (سلطانی، ۱۳۷۹)
۴ – ۲. مواد شفاف[۸]: ورقه شفاف طلقی است كه بر روی آن اشكال یا كلماتی نگاشته شده باشد. این اشكال و كلمات به وسیله گذراندن نور از آن قابل رویت خواهد بود( سلطانی، ۱۳۷۹)
الف. نگاتیو[۹]: فیلم خامی است كه عكسهای آن هنوز ظاهر و چاپ نشده اند.(شهمیرزادی، ۱۳۸۳)
ب. اسلاید[۱۰]: اسلاید یك واحد تصویری كوچك از فیلم مثبت است كه در قالب محكمی قرار گرفته و بوسیله اسلایدنما بر روی یك صفحه قابل رویت است(سلطانی، ۱۳۷۹) قاب اسلایدها از جنس پلاستیك یا مقوا است ابعاد اسلایدها عبارنتد از اسلاید ۳۵ میلیمتری با ابعاد قاب ۵۰*۵۰ میلی متر؛ اسلاید ۱۱۰ میلیمتری با ابعاد قاب ۳۰*۳۰ میلی متر؛ اسلایدهای مربع شكل با ابعاد ۶۰ میلی متر .اسلایدها ابتدا فریم به فریم بریده میشوند و بعد در قابهای مخصوص پلاستیكی یا مقوائی قرار میگیرند.
ج. فیلمستریپ[۱۱]: حلقه ای از فیلم شامل تصاویر متوالی كه باید تك تك دیده شود. صدا ممكن است روی نوار فیلمستریپ ضبط و یا مجزا از آن باشد (سلطانی، ۱۳۷۹). فیلمستریپ در ابعاد ۱۶ و ۳۵ میلیمتری و به دو شكل مختلف یك فریمی و دو فریمی موجود است. تصاویر در فیلمستریپ یك فریمی در عرض فیلم عكسبرداری شده و به صورت عمودی در داخل دستگاه نمایش یا پخش قرار داده میشود، در فیلمستریپ دو فریمی، تصاویر در طول فیلم عكسبرداری شده و در پروژكتور نیز به طور افقی قرار میگیرد . برای نشان دادن فیلم استریپ لازم نیست اتاق را كاملاً تاریك نمود (شهمیرزادی، ۱۳۸۳).م. میكروفرم ها[۱۲]: میكروفرمها ریزشده مواد چاپی یا گرافیكی هستند به نحوی كه به طور عادی با چشم غیر مسلح و بدون وسایل بزرگنمایی قابل استفاده نیستند و دارای انواع زیر هستند: میكروفیش، میكروفیلم، میكرواپك و برگه های روزنه دار.یك. میكروفیش[۱۳]: یك برگه مسطح فیلم كه استاندارد آن ۸/۱۴ * ۵/۱۰ سانتیمتر (۴*۶ اینچ ) و ۵/۱۲ * ۵/۷ سانتیمتر (۵*۳ اینچ) است و معمولاً ۶۰ یا ۹۸ فریم در آن جای میگیرد. میكروفیشها ممكن است مثبت یا منفی باشند.دو. میكروفیلم[۱۴]: عكسبرداری ذره بینی مثبت یا منفی روی فیلم است این اصطلاح معمولاً به یك ورق فیلم، یك نوار طویل، یك حلقه فیلم ۱۶ میلیمتری، ۳۵ میلیمتری یا حتی ۷۰ میلیمتری كه روی آن یك سلسله عكسهای ذره بینی باشد اطلاق میگردد. طول میكروفیلم ممكن است بین ۱۰۰ تا ۲۰۰۰ پا باشد.
علاوه بر فیلم حلقه ای، فیلم را در ابعاد ۱۶ یا ۳۵ میلیمتری كه طول آن بین یك تا سه اینچ است نیز نگه میدارند و به آن تك فیلم میگویند. نوع دیگر سیستم ماتریس است كه تصاویر ریزشده به صورت دو بعدی روی یك ورقه فیلم به ابعاد ۶*۶ یا ۸*۸ اینچ قرار گرفته است. (شهمیرزادی، ۱۳۸۳) در میان تمام شكلهای اسنادكه تكنیك جدید به تازكی در اختیار مورخان قرار داده است میكروفیلم از آنهایی است كه از آغاز با موفقیت روبرو شده و چنین پیداست كه برای آینده نیز توفیق آن تضمین شده است اسناد میكروفیلم شده فی نفسه ارزش سند اصلی را ندارند و یك نسخه میكرو فیلم زمانی از حداكثر ارزش برخوردار است كه اصل سند به نحوی از انحا خواه به جهت فساد خود بخودی، حادثه و یا غیر آن ضایع شده و از بین رفته باشد. (ساماران، ۱۳۷۱)سه. میكرواپك[۱۵]: نسخه برداری از روی تمام یا بخشی از یك كتاب یا سایر مدارك كه از طریق عكسبرداری میكروفیلمی انجام بگیرد. در این نظام ، عكسبرداری روی كاغذهای غیرشفاف مثل مقوا و غیره است . این عمل ممكن است توسط وسایل عكسبرداری یا شیوه های چاپی نیز انجام بگیرد كه به آن میكروكپی اپك نیز میگویند ابعاد میكرواپك معمولاً ۵/۱۲*۵/۷ سانتی متر (۵*۳ اینچ) است
چهار. برگه های روزنه دار[۱۶]: برگه هایی كه دارای چند شكاف یا سوراخ است و درون هر یك آنها قطعه ای از میكروفیلم حاوی اطلاعات قرار میگیرد. تعداد سوراخهای هر برگه با مقدار فضای لازم برای شناسایی سند ذخیره شده متناسب است. میكروفیلم معمولاً مستقیم بر روی برگه نصب میشود و یا میتوان آن را در داخل جلدی نازك قرار داد كه خود روی برگه نصب میشود. ابعاد برگه روزنه دار ۲/۸*۷/۱۸ سانتی متر است (شهمیرزادی، ۱۳۸۳).
۵. منابع مكتوب: در این بخش موادی كه بصورت نوشته و مكتوب هستند و عموماً بر روی كاغذ نوشته شده اند و در دو قسمت منابع دست نوشته و مواد چاپی آورده شده است.
الف. دست نوشته ها : دست نوشته ها شامل اسنادی میتواند باشد كه اغلب بر روی كاغذ نوشته شده و چاپی نمیباشد در این گروه مكاتبات اداری و حكومتی در طول تاریخ و مكاتبات دوستانه و تحقیقات دانشمندان علوم مختلف فرامین شاهان و اسناد مالی دولتی و عامه مردم و وصیت نامه ها و ... ،لازم به ذكر است كه برخی اسناد ذكر شده در این گروه میتواند در زمره منابع باستان شناسی نیز به حساب بیاید. همچنانكه دست نوشته های كه بر روی الواح قدیمی همچون پاپیروس و پارشمن نوشته شده است در بخش مواد باستانی آورده ام
- نسخ خطی: یكی از مهمترین مواد كتبی در حوزه مواد آرشیوی است و كتابی است دستنوشته كه مخصوصاً مربوط به قبل از اختراع چاپ یا مربوط به همان زمان اختراع چاپ باشد و متمایز از سند، نامه یا پژوهشنامه ای است كه با دست نوشته شده باشد. (سلطانی ، ۱۳۶۵) نسخ خطی از نظر اینكه دارای ارزش اطلاعاتی بسیار بالایی میباشند و معمولاً منحصر به فرد میباشند و نیز نیاز به مراقبت و نگهداری ویژه ای میباشند بایستی در آرشیو نگهداری شود.
تعیین مرزی مشخص و دقیق بین اسناد آرشیوها و كتابهای خطی خیلی دشوار است به طوریكه میتوان دو نسخه خطی را از برخی جهات كم و بیش سندی آرشیوی به شمار آورد. با اینكه نسخ خطی قرون وسطایی كتاب محسوب میشود اما این كتاب ویژگیهایی را دارد و باید توجه داشت كه چیزی سوای كتاب است و باید به عنوان شئیی باستانی به آن نگریست برای اینكه بتوانیم نسخه خطی به "معنی خاص كلمه" را از اسناد آرشیوی تشخیص دهیم یافتن معیاری صحیح و دقیق كاری بس دشوار است. بطور كلی ارزش و اعتبار هریك از اسناد آرشیوها در درجه اول بستگی به مجموعه ای دارد كه این اسناد جزو آن محسوب میشود. اگر فرمان یا قباله ای را از مجموعه فرامین و قباله ها جدا كنند در بیشتر موارد اهمیت و ارزش خود را از دست میدهند اما یك نسخه خطی چه به خاطر تزئینات و چه بواسطه متن آن و یا هر دو عامل بخودی خود مستقل از مجموعه ای كه بدان تعلق دارد از ارزش ذاتی برخوردار است. بنابراین برای اینكه بتوانیم به تفاوتهای میان نسخه های خطی و اسناد آرشیوها و نیز تفاوت میان مخازن نسخ خطی و مخازن آرشیوها پی ببریم باید به شیوه طبقه بندی آن توجه كنیم و به عنوان یك اصل بپذیریم كه تفاوتهای میان این دو دسته آن چنان عمیق نیست كه نتوان شیوه تنظیم و طبقه بندی اسناد در آرشیوها را با تغییراتی چند در مورد مخازن نسخه های خطی بكار بست.( سارامان، ۱۳۷۵)
- اسناد بدست آمده از لابلای جلد كتابهای صحافی شده: منظور آن دسته از اسنادی است كه در لابلای جلد كتابهای صحافی شده قدیمی پنهای مانده است . لازم به یادآوری است كه مدتها از وجود این گونه اسناد در كتابخانه ها اطلاعی در دست نبود و هنوز هم در بسیاری از موارد به وجود آنها پی برده نشده است. ساختن مقوا از طریق چسبانیدن اوراق كاغذ یا ماده ای شبیه كاغذ بر روی یكدیگر رسمی است كه سابقه آن به دوران بسیار كهن میرسد، مصریها برای ساختن تابوت مخصوص اجساد مومیایی شده اغلب از مقوایی استفاده میكردند كه از اوراق پاپیروس ساخته شده بود . بعدها با جدا كردن اوراق از یكدیگر موفق به كشف متون بسیار با ارزشی شدند به عنوان مثال در مقواهای صحافی چهارده جلد كتاب با قطع وزیری بزرگ كه در بخش رزرو كتابهای چاپی كتابخانه قرار داشت بیش از هزار برگ كاغذ مربوط به آرشیوهای اسقف نشین تول بدست آمد. (ساماران، ۱۳۷۱)
- منشات ادبی و دیوانی
- فرامین ، امثله و دستورالعملهای صادره سلاطین و رجال درجه اول
- اسناد مالی شامل بنه، بنچاق، هبه نامه ها ...كه خود بصورت منفرد یا تك سند میباشند.
- قبالجات مانند اسناد مالكیت، رقبات، عرصه و اعیانی، قباله نكاح و ...
- عرایض مانند نامه های دادخواهی و ....
- مكاتبات دوستانه كه نامه های خصوصی افراد را نیز در برمیگیرد.
- رقعجات مانند اوراق كوچك و بزرگی كه افراد مشخص به مناسبتهای مختلف مطالبی را در آنها یادداشت كرده اند.
- اعلامیه های دست نوشته و اسناد دیگر از این قبیل
- كتابچه های دستورالعمل مربوط به جمع و خرج مملكتی و ولایتی
- كتابچه های احصا نفوس
- اسناد دیوانی اعم از فرمانها و دستورها ، منشورها، مثالها، رقعه حكمها
- ابلاغها و تلگرافها و غیره
- وقفنامه ها
- دفاتر محاسباتی تجار و كسبه و دفاتر دخل و خرج روزانه اشخاص كه از نظر مطالعات مربوط به اوضاع اقتصادی و ... بسیار مطلع كننده هستند.
- اسناد و مكاتبات تجاری اعم از دفاتر كسبه و عین مكاتبات آنها
- كتابچه های گزارش ماموریت و تفتیش در ولایات كه آنها را روزنامه سفر یا سفرنامه هم می نامند. (دیانی، ۱۳۷۷)
- شجره نامه ها
ب. مواد چاپی: در این بخش اسنادی را فهرست كرده ایم كه مكتوب و به شكل چاپی بر روی كاغذ میباشند نه دستنویس و میتواند جزو مواد آرشیوی قرار بگیرد و نیز به شكل چاپی میباشند همچون كتاب و مجله و جزوات و ...
- كتاب : كتابهای نادر و كمیاب به عنوان مواد آرشیوی نگهداری میشوند و نیز اغلب مراكز آرشیوی در كنار فعالیت آرشیوی خود كتابخانه ای نیز بوجود آورده اند و از این طریق نیز به مراجعین خود سرویس میدهند. عمده كتابهای این كتابخانه ها در موضوعات آرشیو و نیز موضوعات مورد نیاز سازمان مادر میباشد.
- نشریات ادواری و روزنامه ها
- اعلامیه دیواری: كاغذ بزرگی كه فقط یك طرف آن مطالب چاپی داشته باشد و معمولاً برای استفاده عموم روی دیوار نصب میشود ( سلطانی، ۱۳۷۹).- بروشور: دانشنامه كتابداری دو تعریف را برای بروشور آورده است : ۱. اثر چاپی كوتاه شامل چند برگ كه با نخ یا سیم به هم دوخته شده باشند و بطریق دیگری تجلید نشده باشد. از لحاظ ادبی یك اثر دوخته شده را بروشور گویند. ۲. برگ كوچكی از كاغذ تاشده حدوداً دو یا چهار صفحه كه روی آن یا پشت و روی آن مطالبی چاپ شده باشد، ولی دارای دوخت یا جلد نباشد، غالباً به جزوه ای بسیار نازك نیز گفته میشود. (سلطانی ۱۳۷۹)
- جزوه: جزوه ها نیز میتواند جزو مواد آرشیوی تلقی بشود و عبارت است از اثر چاپی كوچك شامل چند صفحه كه با نخ یا سیم بهم دوخته شده باشد و به طریق دیگری صحافی نشده باشد و معمولاً دارای جلد كاغذی است . تعداد صفحات یك جزوه مطابق با استاندارد یونسكو حداكثر ۴۹ صفحه بوده و از این مقدار به بالا كتاب نامیده میشود. (سلطانی، ۱۳۷۹)
- فیلمنامه : فیلمنامه ها جزو مواد آرشیوی است مخصوصاً در مراكز آرشیو فیلم یا فیلم خانه ها و عبارت است از داستان، گفتگوها و تعیین حركات در یك فیلم.
- گزارش: گزارش نشریه ای حاوی مطالب رسمی و اداری مثلاً پیشینه ای از تحقیقات ویژه ، پیشینه ای از فعالیتهای یك هیات، صورت جلسات یك مجمع قانونگذاری و غیره است كه میتواند در آرشیو نگهداری گردد ( سلطانی، ۱۳۷۹)
- سالنامه ها، متن تحقیقات و پایان نامه های دانشجویی خاص نیز میتواند جزو مواد آرشیوی قلمداد گردد.
- انواع اسناد دیوانی (اداری ) در دوره معاصر كه جزو مواد آرشیوی هستند : در ارتباط بین المللی اصطلاحات معاهده، عهدنامه، منشور، موافقتنامه، قرارداد عمومی، پیمان، میثاق، مقاوله نامه یا پروتكل، اعلامیه، قرارنامه، قطعنامه، اعلامنامه نهایی، بیانیه، ابلاغیه، یادداشت، صورت مجلس، صورت جلسه، اتمام حجت رایج میباشد و هریك مفهوم خاصی را القا میكند. در ادارات اصطلاحات اخطاریه، احضاریه، احضارنامه، پرسشنامه، صورت جلسه، شناسنامه، بخشنامه، گزارش، وكالت نامه، استشهاد نامه، آگهی، وصیت نامه، ضمانت نامه، پروانه گمركی، پروانه ترخیص كالا، گواهی نامه، قبض رسید، پیش پرداخت، قبض انبار، سند خرج، لیست حقوق، استعلام بها، قولنامه، برات، چك، سفته، و .... رایج میباشد ( دیانی، ۱۳۷۷).
۶. مواد آرشیوی جدید غیر كاغذی:
دنیای امروز جامعه اطلاعاتی است بدین معنا كه سیلی از انبوه اطلاعات در حال تولید و توزیع است یكی از نتایج حاصله از افزایش اطلاعات، اهمیت فزاینده مواد غیر كتابی به عنوان نظام عمده ذخیره است، به علت افزایش فراوان اطلاعات، فشرده كردن فضای لازم برای ذخیره سازی آنها ضروری است با توجه به اینكه چنین فشردگی باید با توان یافتن سریع موضوعهای مربوط به اطلاعات همراه باشد در صد سال اخیر تكنولوژی این مواد به سرعت رشد كرده است در این بخش مجموعه این مواد را كه جزو مواد آرشیوی به حساب می آیند و یا برای ذخیره و دیجیتالی كردن دیگر مواد آرشیوی و نسخه برداری از آنها استفاده میشوند را در سه بخش مواد شنیداری؛ مواد دیداری و منابع الكترونیكی (دیجیتالی) به همراه معرفی مختصر آورده شده است.
الف. مواد شنیداری: دیگر نقل قولهای شفاهی به هوا نمی رود آنها نیز بلكه همچون اسناد مكتوب باقی میمانند و متقاعد كننده تر از آنها حیات خود را روشن میكنند و مورخی را كه سخت در اندیشه گردآوری و مطالعه تمامی داده های عصری است كه بازسازی خصوصیات كلی و ویژگیهای خاص آن آرزوی اوست كه ناگزیر میسازند كه از این گونه اسناد سود جوید. مواد شنیداری شامل صفحه، نوار صدا، كاست صدا، كارتریج، دیسكهای صدای دیجیتال است .
- نوارصدا: نواری پلاستیكی از جنس دی استات پلیستر یا پی.وی.سی. كه با ماده ای مغناطیسی مثل اكسیدآهن یا كروم پوشانده شده است. (شهمیرزادی، ۱۳۸۳). نوارها در سه نوع پلی وینیل، استات و پلی استر میباشند.
- كاست صدا: نوار در كاست ضبط صوت به صورت ثابت به قرقره ها متصل شده است. وقتی نوار به انتها میرسد قرقره ها از چرخش باز می ایستند. لیكن باید دستگاه را خاموش كرد .و برای استفاده از سمت دیگر نوار باید كاست را از دستگاه خارج كرد و آن را برگرداند و مجدداً داخل دستگاه گذاشت. (شهمیرزادی، ۱۳۸۳).
- صفحه گرامافون : صفحه مسطح و نازكی از مواد پلاستیكی كه صوت روی آن ضبط میشود و هرگاه این صفحه روی گرامافون قرار بگیرد اصوات ثبت شده مجدداً شنیده میشود. (سلطانی، ۱۳۷۹)
- كارتریج: در داخل یك جعبه پلاستیكی دو انتهای نوار به نحوی به هم چسبیده اند كه تشكیل یك حلقه بی انتها را میدهند. بدین ترتیب امكان برگرداندن مداوم نوار بدون چرخاندن مجدد آن را فراهم میكند. در حال حاضر این ماده منسوخ شده است و فقط كاربرد تبلیغاتی دارد كه پیامی را مرتباً تكرار میكند.
- دیسك صدا: نوعی دیسك نوری كه برای ذخیره اطلاعات صوتی از آن استفاده میشود در دو نوع با قطر ۸ سانتیمتر و با قطر ۱۲ سانتیمتر وجود دارددر این دیسكها میتوان تا ۸۰ دقیقه موسیقی را ضبط و پخش كرد و اگر بصورت MP۳ ضبط شود ظرفیت آن به چندین برابر افزایش میبابد
ب. مواد دیداری:
- فیلم: فیلم ماده ای است دیداری، با صدا یا بدون صدا، حاوی یك سلسله تصویر كه وقتی به وسیله دستگاه مخصوص روی پرده انداخته شود تصویر حركت را القا میكند و در ابعاد مختلف ۷۰، ۳۵، ۱۶، ۸ میلیمتری و صامت و اپتیك و مگنت و سوپر وجود دارد.
- نوار ویدئو: نوار مغناطیسی كه روی آن علایم و نشانه های دیداری و شنیداری برای نشان دادن از طریق تلویزیون ضبط میشود و در دونوع با پهنای ۲اینچ و یك اینچ عرضه شده است . نوارهای ویدئو در زمانهای مختلف از ۲۰ دقیقه تا ۹۰ دقیقه به بازار عرضه شده و عموما مدت آنها بر روی جعبه نوار نوشته شده است .
- ویدئو كاست: نوار ویدئویی است كه برای همیشه درون جعبه ای كارگذاشته شده است و از حلقه ای به دور حلقه دیگر می پیچد. انواع مختلف آن عبارتند از : ویدئو كاست یوماتیك[۱۷] با پهنای ۴/۳ اینچ ؛ ویدئو كاست وی. اچ. اس[۱۸]. با پهنای ۲/۱ اینچ ؛ ویدئو كاست اس.وی.اچ.اس.[۱۹] با پهنای ۲/۱ اینچ؛ ویدئو كاست بتاماكس[۲۰] ویدئو كاست بتاكم[۲۱] با پهنای ۲/۱ اینچ.
- ویدئو دیسك: نوعی دیسك نوری كه برای ذخیره سازی اطلاعات تصویری و صوتی مورد استفاده قرار میگیرد و در دو نوع با قطر ۸ سانتی متر و ۱۲ سانتیمتر وجود دارد. ابعاد ۱۲ سانتی متر رایج تر است و میتواند ۷۴ تا ۸۰ دقیقه (بر حسب میزان فشردگی ) تصویر متحرك را ضبط و پخش كند. از این دیسك ها برای ضبط و پخش فیلم استفاده میشود و معمولا یك فیلم سینمایی در دو دیسك جای میگیرد.
- نمای آرشیوی: مشخصه دیگر آرشیوهای مواد دیداری استفاده از بریده فیلم آرشیوی است كه با عنوان نمای آرشیوی نیز شناخته شده است. در پایان فرایند تولید، تدوین ضبط های اولیه، ناگزیر بریدههایی از فیلم كه در محصول نهایی بكار نرفته است باقی میماند. بخشی از آنها ارزش نگهداری نخواهند داشت اما برخی از این بریده ها ارزش آن را دارند كه به مجموعه آرشیوی افزوده شوند تا در وقت و هزینه فیلمبرداری مجدد همان موضوع ها برای محصولی جدید صرفه جویی شود.( ویلكی، ۱۳۸۰)
ج. منابع الكترونیكی (دیجیتالی): مجموعه ای از اطلاعات نامگذاری شده كه به عنوان یك واحد بر روی یك رسانه ذخیره سازی جانبی مانند دیسك ذخیره شده باشد و فایلها شامل داده و برنامه هستند كه دسترسی به آنها بصورت مستقیم و از راه دور امكان پذیر است. انواع موادی كه اطلاعات كامپیوتری را ذخیره و انتقال میدهند عبارتند از :
- كاست و كارتریج كامپیوتری: قاب قابل حمل برای ذخیره سازی و انتقال اطلاعات كه به عنوان حافظه كمكی كامپیوتر عمل میكند. كاستها با پهنای متفاوت ۴؛ ۶؛ و ۸ میلیمتری وجود دارند. كاست ها و كارتریج ها نسبت به سایر محملها اطلاعات را كندتر منتقل میكنند و در حال حاضر به علت ارزانی قیمت آنها عمدتاً به بازی ها اختصاص دارند.
- نوار ریل كامپیوتری: نوارهای باریك مغناطیسی كه ۲۴۰۰ پا طول و ۵/۰ اینچ پهنا دارند. سطح این ماده از اكسید آهن پوشیده شده و بر دور ریلهای پلاستیك سخت كه قطر آنها ۳۰ سانتی متر است پیچیده شده اند.
- كارتهای كامپیوتری: این اصطلاح در مورد كارتهای پانچ ( سوراخدار) ۸۰ و ۳۲ ستونی به كارمیرودكه اطلاعات به صورت سوراخهایی روی آن درج میشود. هر ستون از این سوراخها نشانگر یك عدد یا حرف خاص است كه توسط كامپیوتر ویژه آن خوانده میشود. كارتهای كامپیوتری در كامپیوترهای بزرگ كاربرد دارند و اكنون با بهره گیری از فناوری نوین و رایانه های كوچك دیگر رایج نیستند.- دیسك های كامپیوتری: عبارت است از صفحه مغناطیسی برای ذخیره سازی كامپیوتری، به این ترتیب كه اطلاعات روی دیسك ضبط میشود و به هنگام نیاز توسط كامپیوتر بازخوانی میشود و بر چند نوعند:
۱. دیسك نرم یا لرزان (فلاپی دیسك) [۲۲]كه یك صفحه متغیر است كه بطور گسترده به عنوان رسانه یا واسطه ذخیره سازی كمكی به كار میرود و از یك دیسك انعطاف پذیر حساس و مغناطیسی در داخل محفظه یا یك پاكت پلاستیكی تشكیل شده است این دیسكها وسیله مناسبی برای انتقال فایلهای برنامه و متن از یك كامپیوتر به كامپیوتر دیگر است دیسك های نرم یا لرزان در اندازه مختلف وجود دارند:الف. دیسك ۸ اینچ (۲۰۳ میلیمتر)ب. دیسك ۵ اینچ (۱۳۲ میلیمتری)ج. دیسك ۳ اینچ (۹۰ میلیمتری) د. دیسك ۳ اینچ (۷۶ میلیمتری) هـ . دیسك ۲ اینچ (۵۰ میلیمتری)در حال حاضر دیسك های ۳ اینچی رایجترین نوع است. دیسكهای با اندازه ۵ اینچ و كوچكتر دیسكت نیز نامیده میشوند این دیسكتها قابلیت پاك شدن و ذخیره كردن مجدد اطلاعات را دارند. دیسكتهای ۸، ۵ و ۳ اینچی كاربردهای محدودی دارند و دیسك ۲ اینچی به عنوان ضبط تصاویر ساكن با دوربینهای مخصوص عكاسی رایج شده است.زیپ دیسك[۲۳] نیز از انواع دیسكهای نرم است كه ظرفیتی برابر ۷۰ دیسك ۳ اینچی دارد و برای بایگانی و انتقال اطلاعات مناسب است. (شهمیرزادی، ۱۳۸۳)
۲. دیسك سخت: یك دیسك مغناطیسی كه به طور دائم در كامپیوتر قرار میگیرد و مقادیر بسیار زیادی از اطلاعات را میتوان روی آن ذخیره كرد. قدرت ذخیره این دیسكها به مراتب بیشتر از دیسكهای نرم است و قادرند تا چندین گیگابایت را ذخیره كنند. این دیسك در ابعاد ۵/۷ تا ۲۰ سانتی متر وجود دارد و با هدهای خواندن در محفظه های ضد گرد و غبار مهر و موم شده نگهداری میشوند.
۳. دیسك فشرده[۲۴]: صفحه های فشرده از سال ۱۹۸۵ به بازار عرضه شد و از آن تاریخ تاكنون تولید و فروش آن با شتاب حیرت انگیزی افزایش یافته است از دیسك فشرده كه به سی دی رام نیز مشهود است و دیسك نوری برای ذخیره و بازیابی حجم زیاد اطلاعات استفاده میشود. در ابتدای بهره گیری از این ماده ، اطلاعات ثبت شده روی آن قابل تعویض و پاك شدن نبود و از نوع حافظه ثابت محسوب میشد اما در حال حاضر دیسكهای فشرده ای به بازار آمده است كه قابلیت ضبط مجدد را دارا است. دیسك فشرده علاوه بر اطلاعات، دارای نرم افزاری است كه چگونگی استفاده از اطلاعات ثبت شده بر روی دیسك را به كامپیوتر فرمان میدهد . برای استفاده از این دیسكها علاوه بر كامپیوتر باید دیسك گردان نیز داشته باشیم. دیسك فشرده یكی از پدیده های تكنولوژی اطلاعات است كه به سرعت تكامل یافته و بخصوص در كتابخانه ها و آرشیوها كاربرد زیادی پیدا كرده است.نظام ذخیره نوری و استفاده از تكنولوژی لیزری این امكان را میسر میسازد كه بتوان مقادیر زیادی اطلاعات را بدون نیاز به فضای زیاد ذخیره كرد. از مزیت های این نظام آن است كه نسخه های تكثیرشده به طریق لیزر، صرف نظر از دفعات نسخه برداری عیناً شبیه به نسخه اصلی است. اشكال گوناگونی از نظامهای ذخیره نوری در دسترس است. همچون لیزر ویژن[۲۵] ، دیسكهای صدا، دیسكهای فشرده با حافظه فقط خواندنی و Worm[۲۶], VCD, CDI, CDG, DVI, DVD, CD-Rom, CD-R, D-RW, DVD-ROM, DVD-R, DVD-RAM, DVD-RW, DVD-R/W, DVD-Video ... كه چند مورد از این مواد به اختصار معرفی میكنم.
الف. لیزر ویژن: دیسكهای معمولاً نقره ای رنگ با ۱۲ اینچ ( ۲۰ سانتی متر) قطر و ۴/۳ میلی متر ضخامت و سوراخی مركزی به قطر ۳۵ میلی متر كه ظرفیت ذخیره سازی آن بسیار بالاست. امكان ضبط استریو و انتخاب دو زبان متفاوت به لحاظ وجود دو كانال صوتی از ویژگیهای این روش است.
ب. دیسكهای صدا كه برای ضبط و پخش موسیقی متداول است. دیسكهای نقره ای رنگ با قطر ۵ اینچ كه حداكثر زمان پخش آن تقریباً یك ساعت است و نیز در اندازه كوچكتر با قطر ۳ اینچ نیز وجود دارد. در این دیسكها فقط بر روی یك طرف صفحه اطلاعات ذخیره میشود.
ج. دیسكهای فشرده با حافظه فقط خواندنی: این دیسكها از نظر اندازه و ظاهر مشابه دیسكهای صدا هستند و برای ذخیره اطلاعات و بازیابی آن از طریق كامپیوتر به كار میرود و كاملاً دیجیتالی است. ظرفیت این دیسك در حدود ۶۰۰ مگابایت اطلاعات و معادل حدود ۲۵۰ هزار صفحه متن است . ضبط توسط تولید كننده انجام میشود و استفاده كننده نمیتواند در آن تغییری ایجاد كند نوعی از این دیسكها Worm نام دارد . از انواع دیگر دیسكها ویدئو دیسك است كه در بخش مواد دیداری توضیح داده شد. از آنجا كه دی.وی.دی. گام تكامل بعدی سی.دی رامها است و گنجایش حجم عظیم اطلاعات را دارند به توضیح مفصل این نوع سی.دی ها میپردازیم:
د. DVDكه نام كوتاه و متداول دیسك ویدئویی دیجیتال[۲۷] و یا دیسك چندمنظوره دیجیتال[۲۸] می‌باشد نسل جدید تكنولوژی ذخیره اطلاعات بر روی دیسك نوری بوده و این تكنولوژی قابلیت ذخیره یك فیلم سینمایی بر روی دیسك با كیفیت بالا و صدای عالی و یا ذخیره حجم اطلاعات كامپیوتری بیشتر از CD معمولی را دارد. دی وی.دی. گام تكامل بعدی سی.دی.رامها است و مثل آنها هستند اما اطلاعات زیادی در خود جای میدهند. دی.وی.دی. عنصر اصلی همگرایی تلویزیون و PC است زیرا روشی برای توزیع فیلمها با خصوصیت اضافی همچون زاویه دوربین به انتخاب كاربر و پشتیبانی چندزبانی است هدف تكنولوژی DVD كاربرد تنها یك استاندارد دیجیتال برای امور مختلف در بخش‌های لوازم صوتی و تصویری، كامپیوتر و سینما و موسیقی می‌باشد كه در نهایت جایگزین CD صوتی، نوار ویدئو، دیسك لیزری و CD-ROM و نوارهای بازی‌های ویدئویی خواهد شد.DVD از سوی كلیه شركتهای معتبر الكترونیكی و سازندگان سخت‌افزار كامپیوتری و استودیوهای سینمایی و موسیقی پشتیبانی شده و به همین دلیل موفق‌ترین محصول عرضه شده در بخش الكترونیك مصرفی بوده و به طوری كه در كمتر از ۴ سال حدود ۱۵۰ میلیون DVD شامل DVD-ROM و DVD-VIDEO در جهان تولید و عرضه شده است كه قابل مقایسه با هیچ دستگاه الكترونیك دیگری از نظر بازاریابی و توفیق در مدت مشابه در بازار نمی‌باشد.DVD از نظر كاربرد و شكل ظاهری انواع مختلفی دارد كه مهمترین آنها DVD-VIDEO برای ضبط و پخش فیلم‌های سینمایی و DVD-ROM نوع اصلی برای نگهداری داده‌های كامپیوتری می‌باشد. تفاوت این فرمتها مشابه تفاوت CD صوتی و DVD-ROM می‌باشد. از انواع دیگر:
DVD۵ (یك طرفه، یك لایه) با گنجایش ۷/۴ گیگابایت
DVD۹ (یك طرفه، دو لایه) با گنجایش ۵/۸ گیگابایت
DVD۱۰ (دو طرفه، یك لایه) با گنجایش ۴/۹ گیگابایت
DVD۱۸ (دو طرفه، دو لایه) با گنجایش ۱۷ گیگابایت
امتیازات DVD به طور كلی شامل ظرفیت زیاد، كیفیت بازسازی صدا و تصویر عالی و تنوع كاربرد آن در بخش‌های مختلف صوتی و تصویری و كامپیوتری می‌باشد. مزایای كلی DVD-VIDEO به طور خلاصه به شرح زیر می‌باشد:
ـ بیش از ۲ ساعت ویدئو دیجیتال با كیفیت بالا بر روی یك دیسك (در دیسك مخصوص تا ۸ ساعت ویدئو با كیفیت بالا و یا ۳۰ ساعت ویدئو با كیفیت VHS)
ـ امكان وجود ۸ صدای دیجیتال (برای زبانهای مختلف) هریك شامل ۸ باند
ـ امكان وجود ۳۲ زیرنویس بر روی دیسك
ـ امكان نمایش تا ۹ زاویه دید مختلف دوربین
ـ امكان دسترسی سریع به هر نقطه از فیلم
ـ قابلیت دوام خوب (بر اثر كاركرد و مرور زمان دیسك كهنه و خراب نمی‌شود)
ـ مصونیت نسبت به میدانهای مغناطیسی و مقاوم نسبت به حرارت
ـ امكان پخش فیلم‌های با صفحه عریض بر روی تلویزیون‌های استاندارد یا عریض (نسبت ابعاد ۴ به ۳ و ۱۶ به ۹)
ـ ابعاد مناسب دیسك برای نگهداری و حمل و نقل، دستگاه پخش قابل حمل و سبك و تكثیر دیسك ارزان
همچنین اكثر دستگاههای پخش مدرن DVD دارای امكانات و مزایای زیر نیز می‌باشند:
ـ انجام عملیات ویژه هنگام پخش (اسلاید، حالتهای تند و آهسته و مرور سریع و گام به گام)
ـ قابلیت برنامه‌ریزی برای پخش مجدد هر بخش مورد علاقه
ـ خروجی صدای دیجیتال و DTS
ـ امكان پخش استانداردهای مختلف: CD صوتی و MP۳ و VIDEO CD و SUPER VCD
ـ دارای خروجی‌های مختلف (خروجی ویدئو دیجیتال، خروجی مؤلفه‌های تصویر YUV یا RGB)
ـ پخش معكوس با سرعت عادی
در تكنولوژی DVD امكان تولید تصویر ویدئویی با كیفیت بالا (تقریباً كیفیت استودیویی) و كیفیت صدای بهتر از دیسك صوتی وجود دارد و از نظر كیفیت DVD بسیار بهتر از نوار ویدئویی و در مجموع بهتر از دیسك لیزری می‌باشد. كیفیت DVD بستگی به عوامل مختلف تولید آن دارد. با افزایش تجربه و بهبود روش‌های فشرده‌سازی اطلاعات و تكنولوژی‌های مربوطه كیفیت افزایش می‌یابد. معمولاً DVD از نوارهای اصلی دیجیتال استودیویی با روش MPEG-۲ فشرده‌سازی و تولید می‌شود. روش رمزدار كردن فشرده‌سازی MPEG۲ به كار رفته از نوع كاهشی می‌باشد و اطلاعات مازاد از قبیل بخش‌هایی از تصویر را كه تغییر نمی‌كند و یا اطلاعاتی را كه توسط چشم قابل تشخیص نمی‌باشد را حذف می‌كند.كیفیت صدای DVD عالی است زیرا DVD شامل صدای دیجیتال PCM با شرایط و مشخصات بهتری نسبت به CD صوتی بوده و همچنین صدای اكثر فیلم‌های سینمایی بر روی DVD به روش صدای فراگیر چندكاناله دالبی دیجیتال [۲۹] می‌باشد كه مشابه صدای فراگیر دیجیتال مورد استفاده در صنعت سینما می‌باشد. مشابه تصویر، كیفیت صدا نیز بستگی به نحوه پردازش و فشرده‌سازی اطلاعات دارد و علیرغم فشرده‌سازی بهتر از كیفیت CD صوتی می‌باشد.
پژوهشگران کالج امپریال لندن در انگلستان سرگرم توسعه راهی تازه برای ذخیره کردن داده‌ها هستند که می‌تواند ظرفیت این دیسک‌ها را به ۱۰۰۰ گیگابایت (۴۷۲ ساعت فیلم ویدئویی) برساند. دکتر پیتر توروک، استاد این دانشگاه، این تکنیک به نام ذخیره نوری چندگانه داده‌ها [۳۰] یا MODS را در کنفرانس ۲۰۰۴ ذخیره‌سازی داده‌ ها در آسیا- اقیانوسیه در تایوان فاش ساخت. تکنیک MODS مانند دی وی دی‌ها و سی دی‌های امروزی بر اشعه لیزر استوار است. یک دیسک از شیارهای بسیار باریک با حفره‌هایی که لیزر را به عنوان رشته‌ای از یکها و صفرها منعکس می‌کند ساخته شده است.دیسک‌های فعلی در هر حفره یک بیت داده را ذخیره می‌کنند اما دی وی دی‌هایی که قرار است با تکنیک MODSساخته شود ظرفیت هر حفره ۱۰ برابر خواهد شد.
- در حال حاضر AIT پیشرفته ترین تكنولوژی پشتیبانی اطلاعات با مشخصات زیر معرفی شده است:
ماندگاری اطلاعات بیش از ۳۰ سال
طول متوسط هد حداقل ۵۰۰۰۰ ساعت ضبط اطلاعات
متوسط كاربرد تیپ بیش از ۳۰۰۰۰ ساعت باز
- صفحات وب: صفحه وب سند و متنی در شبكه وب جهانی است صفحه وب شامل فایل HTML است كه فایلهای گرافیكی و برنامه را دارد و در داخل شاخه خاصی قرار دارد ( توسط URL قابل شناسایی است) معمولاً صفحه وب پیوندهایی با دیگر صفحات وب دارد ( فرهنگ تشریحی كامپیوتر، ۱۳۷۹) صفحات وب از این نظر كه حامل اطلاعات هستند و حتی بعضی اطلاعات فقط به شكل دیجیتالی و در وب جهانی بصورت آن لاین قابل دستیابی هستند چنانچه اطلاعاتی ارزش آرشیو شدن داشته باشد میتواند ذخیره و نگهداری گردد.
- وبلاگها: وبلاگ یك صفحه وب، ( مشابه یك روزنامه شخصی ) و با قابلیت دستیابی عموم كاربران به آن است. وبلاگها بر اساس یك نظم خاص به هنگام و محتوای بلاگ نشاندهنده شخصیت مولف و یا مولفان آن میباشد . اولویتنشر مطلب بر اساس یك ساختار زمانی شكل میگیرد. در این حالت خوانندگان بلاگها همواره در ابتدا جدیدترین مطلب یا مطالب منتشر شده را مشاهده و در صورت تمایل آنرا مطالعه مینمایند. اكثر وبلاگها دارای یك خط فكری خاص بوده و به نوعی آن را دنبال مینمایند.برخی از وبلاگ نویسان از بلاگ خود به منزله یك آلبوم عكس و یا بریده روزنامه ها استفاده مینمایند. بلاگ یك محیط الكترونیكی قابل جستجو را فراهم میكند كه علاقه مندان میتوانند با استفاده از یك مرورگر وب در هر نقطه ای از جهان به محتویات آن دستیابی داشته باشند. تعداد زیادی از بلاگها دارای مجموعه ای جالب و ارزشمند از لینكها به سایر بلاگ ها و یا سایتها یی میباشند كه مولف بلاگ آنان را مثبت و مفید ارزیابی میكند. با این تفاسیر و با توجه به رشد گسترده استفاده از وبلاگها در كتابخانه ها و وبلاگ نویسی توسط كتابداران بطوریكه در سالهای اخیر دست اندكاران بخش اطلاع رسانی كتاب وبلاگهای بیشماری را راه اندازی كرده اند و از فناوری نوین برای نگهداری آن بهره میگیرند، میتوان وبلاگهای ارزشمند و دارای مطلب و موضوع مفید را كه قابلیت آرشیو شدن را داشته باشند ذخیره و در آرشیو ها نگهداری نمود.
- ایمیل ها( نامه ها فرستاده شده بوسیله پست الكترونیكی): پست الكترونیك عبارت است از تبادل پیامهای متنی و فایلهای كامپیوتری از طریق شبكه ارتباطی مانند شبكه محلی یا اینترنت ، معمولا این تبادل اطلاعات میان كامپیوتر ها و ترمینالها انجام میشود. ( فرهنگ تشریحی كامپیوتر، ۱۳۷۹) با توجه به امكانات وسسیعی كه اینترنت و سایتهای مختلف در زمینه پست الكترونیك به كاربران ارائه میدهد این سرویس به طور گسترده در مكاتبات دوستانه، علمی و .... مورد استفاده عموم مردم ، دانشمندان، علما، محققین و همه اقشار مردم قرار میگیرد و مطمئناً میتوان در میان نامه های رد و بدل شده بین اشخاص نامه ها و اسناد مهم و ارزشمندی را یافت كه قابلیت ذخیره به همان شكل دیجیتالی را دارند و میتوان از آنها به عنوان ماده ای آرشیوی نام برد.

یادداشتها:
[۱] دانشجوی كارشناسی ارشد كتابداری و اطلاع رسانی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال
[۲] Photograph - Picture
[۳] Timbre
[۴] Stamp
[۵] Post card
[۶] Chart
[۷] Tract
[۸] Transparency
[۹] Negative
[۱۰] Slide
[۱۱] Filmstrip
[۱۲] Microform
[۱۳] Microfiche
[۱۴] Microfilm
[۱۵] Microopaque
[۱۶] Aperture card
[۱۷] U - Matic
[۱۸] VHS
[۱۹] SVHS
[۲۰] Betamax
[۲۱] Betacam
[۲۲] Floppy disk
[۲۳] Zip disk
[۲۴] Compact disc C.D.
[۲۵] Laser Vision
[۲۶] Write Once Read Many times یك بار بنویس و چندبار بخوان
[۲۷] Digital Video Disc
[۲۸] Digital Versatile Disc
[۲۹] Dolby Digital
[۳۰] starage multiplexd optical Data
كتابنامه
استیون." وبلاگ نویسان كتابدار." مترجم رضا اسدی. كتاب هفته، ۵۴۳
بقائی، محمد." نگاهی به آرشیو و عملكرد آن در ایران." كتاب ماه كلیات ۵۸ – ۵۹ مهر و آبان ۱۳۸۱
پدرسون، آن. نگهداری اسناد. ترجمه رضا مهاجر. تهران: سازمان اسناد ملی ایران، ۱۳۸۰
"تمبر را بهتر بشناسیم." نشریه تمبر . شماره ۱۲ و ۱۳
دال، سوند. تاریخ كتاب: از كهنترین دورران تا عصر حاضر. ترجمه محمدعلی خاكساری. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی. ۱۳۷۹
دهخدا، علی اكبر. لغتنامه. تهران: موسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، ۱۳۷۷
دیانی، محمد حسین، مقدمه ای بر آرشیو. مشهد: دانشگاه فردوسی مشهد. ۱۳۷۷.
رحمان، عفیفه." ارتباط بین كتابخانه و آرشیو". ترجمه حسین میری گرجی. اطلاع رسانی، دوره دهم، شماره ۱
روستائی، محسن. دیدگاهی آرشیوی پیرمون نگهداری اسناد . كتاب ماه كلیات ۵۸ – ۵۹ مهر و آبان ۱۳۸۱
سارامان، شارل. روشهای پژوهش در تاریخ ترجمه ابوالقاسم بیگناه . مشهد: آستان قدس رضوی، ۱۳۷۱
سلطانی، پوری؛ راستین، فروردین. اصطلاحنامه كتابداری فارسی به انگلیسی و انگلیسی به فارسی. تهران: كتابخانه ملی ایران، ۱۳۶۵
سلطانی، پوری؛ راستین، فروردین. دانشنامه كتابداری و اطلاع رسانی. تهران: فرهنگ معاصر، ۱۳۷۹
سینایی، علی. مجموعه سازی در كتابخانه ها . تهران: سمت، ۱۳۷۶
شهمیرزادی، طیبه؛ قریشی، سوسن. آماده سازی منابع اطلاعاتی. تهران: كتابدار. ۱۳۸۳
علم الكترونیك و كامپیوتر، شماره های مختلف
فدائی عراقی، غلامرضا . مقدمه ای بر شناخت اسناد آرشیوی. تهران: سمت، ۱۳۷۹
فرهنگ تشریحی كامپیوتر میكروسافت، شامل ۸۰۰۰ لغت و بیش از ۲۰۰۰ تصویر و نمودار . انتشارات میكروسافت، ترجمه محمد رضا حسنوی، داریوش فرسایی، تهران: دانشیار، پیك علوم ، ۱۳۷۹
فوترگیل، ریچارد ؛ بوچارت، یان . مواد غیر كتابی در كتابخانه ها. مترجم كاظم خادمیان. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی. ۱۳۷۹
كمیلی زاده، ابوالفضل." تمبر و سكه"، نشریه تمبر، ۸
گاردنر، ریچارد. مجموعه سازی، پیدایش، گزینش و گسترش مواد كتابخانه ای. ترجمه اسدالله آزاد. مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی. ۱۳۷۹
گنجینه اسناد، شماره های مختلف
مرادی، نورالله. مدیریت آرشیوهای دیداری و شنیداری. تهران: كتابدار، ۱۳۸۰
"مراقبت، حفظ و نگهداری نوارهای صوتی مغناطیسی، تصاویر متحرك تلویزیون؛ استاندارد منتشر شده از سری سازمان جهانی استاندار ایزو ۱۲۶۰۶." ترجمه نسرین بابایی. فصلنامه كتاب ۷۵ (بهار۱۳۸۳)
مرتضائی ، لیلا." برگه های لبه منگنه" اطلاع رسانی . دوره هفتم شماره ۲
"نقش اسناد و آرشیو در توسعه در گفتگو با دكتر كیانوش كیانی" . كتاب ماه كلیات ۵۸ – ۵۹ مهر و آبان ۱۳۸۱
"وبلاگ، امپراطوری جدید رسانه ای" مترجم رضا اسدی. نشریه دنیای اقتصاد. ۳/۴/۸۳
"وبلاگ چیست؟" نشریه ابرار اقتصادی، شماره ۲۸
ویلكی، كریس. مدیریت مجموعه های فیلم و ویدئو. ترجمه لیلا مرتضایی . تهران. مركز اطلاعات و مدارك علمی ایران. ۱۳۸۰
همه چیز در باره سی دی ها: سی دی رام چگونه كار میكند..... . [بی جا] ریزپردازنده. ۱۳۷۷.
http://www.ariadne.ac.uk/issue۴۰/public-libraries
http://forum.persiantools.com/showpost.php?p=۴۰۲۴۴&postcount=۱
http://www.hambastegimeli.com
http://www.payam.co.ir/journal/farsi/Majaleh/۴۸/۱۳-۴۸.htm
محمد صابر راثی ساربانقلی[۱]

منبع : نما مجله الکترونیکی پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران