ماکو

شهرستان ماکو که در شمالغربی آذربایجان جنوبی جای میگیرد ، از شمال و غرب به ترکیه ، از شرق با رودخانه های ساری سو و ارس و از جنوب با مرز شهرستان خوی محدود میشود . در مورد نام ماکو که تاریخی سه هزار ساله دارد ، اعتقادات مختلفی وجود دارد .بعضی از محققان معتقدند که نام اصلی این شهر ماکی بوده و بمعنای چراگاه گوسفندان بوده است . مورخی بنام یاقوت حماوی بر این باور است که نام ماکو در اصل ماگوش بوده و محل زندگی روحانیون زرتشتی بوده است .در گذشته ماکو همچنین با عناوینی همانند آرتاز ، شاوارشان و قلعه قابان یاد شده است . مینورسکی محقق بزرگ روسی نیز بر این اعتقاد است که نام ماکو از تلفیق کلمات ماد و کوه بوجود آمده است .خلق ترک ساکن این شهر بسیار قدیمی با دامداری ، کشاورزی و تجارت مرزی امرار معاش مینمایند .
ماکو با سه کشور ترکیه ، ارمنستان و آذربایجان مرز مشترک داشته و مردم آن میتوانند از بازارهای مرزی موجود در آن برای تجارت بهره ببرند . ماکو در دره تنگی که خود گذرگاهی بر سر جاده ابریشم بوده است ،جای میگیرد .این دره تنگ توسط رودخانه ای بنام زنگمار بدو بخش شمالی و جنوبی تقسیم میشود. بخش جنوبی که بر دامنه کوه سبد جای گرفته است ، آبادانی زیادی ندیده ولی بخش شمالی که زیر صخره عظیمی بنا شده همان ماکوی تاریخی است .
شهر از شمال و جنوب به کوهها محدود گشته و از شرق و غرب به دشتهای چایباسار و قلعه دره سی راه مییابد .در شمال شهردیواره صخره ای عظیمی بنام ساری قیه جای دارد که از شرق بغرب امتداد یافته و ۲ کیلومتر طول دارد .
جدا قیه نیز نام صخره ای کله قندی در شمال شهر است که خطر سقوط آن شهر را تهدید مینماید . قدیمیترین اسکان در ماکو و حوالی آن به تمدن اورارتوئی مربوط است . دژ سنگی اورارتوئی ده سنگر که مابین ماکو و بازرگان واقع شده است ، نوشته های سنگی در پلدشت و بسطام ،همچنین یافته های باستانشناسی پیوترفسکی(باستانشناس روسی) همه و همه ثابت میکنند که اولین ساکنان ماکو و حوالی آن اورارتوها بوده اند . روسا شهر بزرگ اورارتوها نیز در روستای بسطام ماکو قرار میگیرد . در اطراف ماکو بالغ بر ۲۵۰ روستا و قصبه وجود دارد .
اگر این منطقه را از نظر اسکان طوایف ترک مورد بررسی قرار دهیم به این نتیجه میرسیم که : بعد از تیمور لنگ آذربایجان جنوبی توسط قره قویونلوها فتح گردید . قره یوسف ماکو را در سال ۷۵۸ هجری شمسی فتح کرد. بعدها آذربایجان جنوبی تمام و کمال توسط شاه اسماعیل صفوی تسخیرگشته و تحت اداره کرد دولت صفوی در آمد . شاه جنگ ایران برهبری شاه اسماعیل صفوی و عثمانیان که دارای سلاحهای گرم بودند برهبری سلطان سلیم در دشت چالدران که در اطراف ماکو قرار دارد ،تحقق یافت .
روایت است که قلعه شمال شهر سالها در دست راهزنی بنام قابان بوده که سرانجام توسط سپاهیان شاه عباس صفوی دستگیر و قلعه ویران شده است . شرح این ماوقعه را میتوان بر روی کتیبه ای که بر روی قلعه قابان حک شده بصورت شعر مشاهده کرد .در این منطقه آذربایجان جنوبی که دارای دشتهائی بسیار وسیع میباشد ،ارامنه نیز زندگی مینمودند. کنترل شهر ماکو در زمان حکمرانی سلسله زندیه و قاجاریه در دست طایفه بیات بوده است . این طایفه که به قره قویونلوها منسوب میباشند از شرق سرزمین آناطولی ریشه گرفته اند . بیاتها بهمراه قره قویونلو ها به آذربایجان جنوبی آمده بودند .
یکی از ویژگیهای تاریخی شهر ماکو در ارتباط با مذهب بهائی میباشد . علی محمد شیرازی مؤسس فرقه بهائی بفرمان میرزا آقاسی صدراعظم شاه قاجار مدت سه سال در قلعه ماکو زندانی شده و بسال ۱۸۵۰ در تبریز اعدام گشت .
در میان اماکن تاریخی شهر ماکو میتوان از گورستان ۲۸۰۰ ساله پیر احمد کندی در آواجیق ،تپه خلیل آباد در شوط ، بقایای تاریخی روستای دامباد ، دژ سنگی روستای سنگر ،کلیسای مریم ننه در غرب شهر و کلیسای زرزر در روستای بارون نام برد .
مهمترین اثر تاریخی شهر کاخ باغچه جوق است .این کاخ قدیمی که امروزه موزه میباشد در زمان قاجاریه و توسط تیمور پاشاخان ساخته شده و بعدها بفرمان پسرش مرتضی قلیخان توسط معماران روسی و محلی توسعه داده شد . بسیاری از وسایل فوق العاده زیبا و ارزشمند همانند مبلمان ،کاغذهای دیواری،ظروف چینی و گلدانهای زیبا از کشورهای خارجی وارد شده اند. خانواده اقبال السلطنه سردار ماکو والی منطقه در دوران قاجاریه تا سال ۱۹۷۴ میلادی در این کاخ زندگی مینمودند . این کاخ در دوران پهلوی از طرف وزارت فرهنگ و هنر خریداری شده و به موزه تبدیل گشت .
معماری شهر ماکو یکی از نمونه های هنری فوق العاده آذربایجان جنوبی بحساب میآید . جذابیت هنری بناهای شهر ماکو بوسیله بافت جغرافیائی و اندوخته هنری ترکهای ساکن شهر شکل گرفته و توسعه یافته بود . نظام فئودای سردار ماکو سرانجام توسط رضا خان برانداخته شده و منطقه از طرف پهلوی ها برای همیشه ترک و طرد گردید . رفتار مردد پهلویها در مورد این منطقه بعد ار انقلاب اسلامی ایران جای خود را به بیعلاقگی و بی تفاوتی داد. بی علاقگی و بی تفاوتی در قبال تارخ ، گذشتگان و گنجینه فرهنگیمان معماری شهر ماکو را نیز همانند سایر مناطق آذربایجان جنوبی محکوم به نابودی کرده است .امروزه بسیاری از ابنیه تاریخی شهر به بهانه های مختلفی ویران شده اند . بطوریکه در این مسکن قدیمی ترکهای آذربایجان امروزه از بناهای قدیمی بجز چند ویرانه چیزی بجای نمانده است .

منبع : پایگاه اطلاع رسانی آذربایجان جنوبی ما