بیماری های ماهی و کنترل آنها

بیماری با تغییر در شکل بدن و یا تغییر در رفتار ماهی حاصل می گردد. بیماری، کیفیت ماهی را پائین آورده و در پاره ای از مواقع مشکل ساز می شود. عفونت های ناشی از وجود باکتری، قارچ و پروتوزوئرها سبب مرگ و میر در مقیاس بالا می گردد. در بسیاری مواقع محیط آب مسئول ایجاد بیماری در ماهی است اما گاهی هم غذا موجب ایجاد بیماری می گردد. پس بمنظور جلوگیری از ایجاد بیماری در ماهی، محیط زیست ماهی و سلامتی ماهی ها می بایست بطور مرتب مورد ارزیابی قرار گیرد مثلا اگر ماهی به سطح آب آمده و دهان و سرپوش آبششی را به دفعات زیاد باز و بسته کند و یا اگر نسبت به محرک خارجی عکس العمل زیادی نشان ندهد و یا به کف آب رفته و در آنجا کم تحرک باقی بماند و ... اینها همه می تواند دلیل بر وجود بیماری در ماهی باشد و یا تغییراتی که در ظاهر بدن ایجاد می گردد که می بایست در این زمینه اطلاعاتی داشته باشیم تا بتوانیم عامل ایجاد بیماری و روش درمانی آن را تشخیص دهیم. در زیر بصورت خلاصه برخی از بیماری های مختلف را همراه با علائم و روش درمانی آن عنوان می کنیم:
●بیماری های ناشی از عوامل زنده و انگلی
ـ بیماری های ویروسی و باکتریائی
۱) پوسیدگی دم و باله: پیدایش خطوط سفید در حاشیه باله و شکنندگی شعاع باله ها و خونریزی پوست که با بیرون زدگی یک یا دو طرف چشم همراه است . بمنظور درمان این بیماری از افزایش کیفیت آب و غوطه وری بمدت ۱ دقیقه در ۵۰۰ سولفات مس استفاده می شود.ppm محلول
۲) آبله پوستی: پیدایش زخم یا آبله سرباز در بدن همراه با برآمدگی فلس ها می باشد و برای درمان از غوطه وری بمدت ۱ دقیقه در غلظت ۱ در ۲۰۰۰ از محلول سولفات مس در طول ۳ تا ۴ روز استفاده می گردد.
۳) استسقاء عفونی(تجمع مایعات در بدن یا آب آوردگی شکم): با تجمع مایعات در محوطه شکمی ، بیرون زدگی فلس ها و خونریزی های کوچک زیر جلدی در باله ها همراه بوده و بمنظور درمان این بیماری از غوطه وری به مدت ۲ دقیقه دراز محلول پرمنگنات پتاسیم استفاده می گردد. ppm ۵
۴) بیماری چشمی: قرنیه چشمی پر خون شده و بعد مات می گردد و کره چشمی تخریب می شود. راه درمان این بیماری استفاده از حمام ۸ تا ۱۰ میلی گرم در لیتر از محلول کلرومیستین در مدت ۱ ساعت در طول ۲ تا ۳ روز می باشد.
● بیماری های قارچی
۱) بیماری کپک آبی: عفونت قارچی معمولا توام با عفونت ثانویه در اثر انگل ها، باکتریها و صدمات مکانیکی و یا تغییرات ناگهانی درجه حرارت آب حاصل می گردد. این بیماری که کپک آبی یا ساپرولیگنیازیس نام دارد بعد از زخم های پوستی حاصل شده و همراه با رشته های پنبه ای شکل سفیدرنگی نمودار می گردد. بمنظور درمان آن از غوطه وری بمدت ۳ ثانیه در غلظت ۱ در ۱۰۰۰۰ از محلول مالاشیت گرین استفاده می شود. لازم به ذکر است به علت اثرات سرطانزائی این ماده مصرف آن در ماهیان پرورشی توصیه نمی شود ولی در ماهیان زینتی مصرف آن بلا مانع است. همچنین می توان برای درمان از محلول نمک معمولی ۳ درصد بمدت ۵ تا ۱۰ دقیقه و یا محلول پرمنگنات پتاسیم با غلظت ۱ در ۱۰۰۰ استفاده کرد
ـ بیماری حاصله از تک یاخته ایها ( پروتوزوئرها )
۱) ایکتیوفتیروس مولتی فیلیس: سبب ایجاد بیماری لکه سفید می شود که همراه با سیست های سفید کوچکی به قطر ۱ میلیمتر روی پوست، آبشش ها و باله ها می باشد و خارش و تنفس سریع و بی اشتهائی در ماهی نمودار شده که برای درمان آنها از حمام ۵ روزه محلول متیلن بلو در غلظت ۲ میلی گرم در لیتر و یا از محلول فرمالین بصورت غوطه وری در غلظت ۱ در ۱۵۰۰۰ بمدت ۱ ساعت در طول ۷ تا ۱۰ روز استفاده می شود.
۲) اسپورزوآ: ایجاد بیماری کوکسیدوز دانه ای را می کند که همراه با بروز لکه های شیری رنگ کوچکی در حد ۱ تا ۲ میلی متر در پوشش روده می باشد و برای درمان از تزریق داخل صفاقی با ۱ میلی لیتر از محلول ۱ در صد از ترکیبات آرسنیکی استفاده می شود.
۳) کاستیا: سبب بروز بیماری کاستیازیس می شود که پوشش آبی رنگی روی پوست بصورت لکه های نا منظم پدیدار شده و راه درمانی آن حمام ۳ درصدی نمک معمولی و یا محلول ۱ در ۲۵۰۰ از فرمالین در مدت ۱۰ دقیقه می باشد.
۴) کورک انگلی: جوش های بزرگی با اندازه های متفاوت(به اندازه یک مهره کوچک تا اندازه تخم مرغ) بر روی بخش هائی از بدن را حاصل می کند و راه درمانی آن حمام ۳ درصدی از نمک معمولی و یا محلول ۱ در ۲۵۰۰ از فرمالین بمدت ۱۰ دقیقه می باشد.
۵) میکسوسوما سربرالیس: ایجاد بیماری چرخش را می کند که با انحنای دمی و تغییر محوطه دهان و ایجاد لکه های سیاه در دم ماهی همراه است و راه درمانی ندارد و می بایست به منظور ضدعفونی استخر از آهک زنده به میزان ۲ تن در هکتار استفاده شده و همه ماهیان مبتلا نابود گردند.
ـ●انگل های کرمی شکل(ترماتودها)
۱) ژیروداکتیلوس: انگلی که سبب شنای غیرطبیعی و کمرنگی پوست و ریزش فلس و بلند شدن پوست می گردد. برای درمان از غوطه وری در محلول ۵ درصدی از نمک معمولی و یا محلول ۱ در ۵۰۰۰ از فرمالین بمدت ۵ دقیقه استفاده می شود.
۲) داکتیلوژیروس: انگلی که سبب شنای غیر طبیعی با برآمدگی های غیر طبیعی در آبشش ها و خونریزی آبشش می شود و راه درمانی آن مشابه ژیروداکتیلوس غوطه وری در محلول ۵ درصدی از نمک معمولی و یا محلول ۱ در ۵۰۰۰ از فرمالین بمدت ۵ دقیقه می باشد.
۳) دیپلوستوموم: سبب بیماری کوری انگلی می شود و به شکل برآمدگی های کوچک سیاهی در حد ۱ تا ۵ میلیمتر در پوست و بروز تیرگی چشم نمودار می گردد. درمان با غوطه وری در محلول ۳ در ۱۰۰۰۰۰ از اسید پیکریک در مدت ۱ ساعت و یا استفاده از دی ان بوتیل اکسید قلع به میزان ۲۵۰ میلی گرم یه ازای هر کیلوگرم ماهی می باشد.ـ●کرم های نواری پهن( سستودها)
۱) لیگولا: این انگل سبب کمی تحرک ماهی و متورم شدن قسمت هایی از کانال غذائی یا مسدودیت کامل توسط سیست های سستودی می گردد و راه درمانی غوطه وری در محلول ۳ در ۱۰۰۰۰۰ از اسید پیکریک در مدت ۱ ساعت و یا استفاده از دی ان بوتیل اکسید قلع به میزان ۲۵۰ میلی گرم یه ازای هر کیلوگرم ماهی می باشد.
● کرم های نخی(نماتودها)
۱) فیلومترا: : این انگل سبب کمی تحرک ماهی و متورم شدن قسمت هایی از کانال غذائی یا مسدودیت کامل توسط این کرم های گرد می گردد و راه درمانی غوطه وری در محلول ۳ در ۱۰۰۰۰۰ از اسید پیکریک در مدت ۱ ساعت و یا استفاده از دی ان بوتیل اکسید قلع به میزان ۲۵۰ میلی گرم یه ازای هر کیلوگرم ماهی می باشد.
۲) کامالانوس: با کمی تحرک و تحلیل شکم و پریدگی رنگ و انحنا در قسمت قدامی ستون مهره ها همراه است و راه درمانی غوطه وری در محلول ۳ در ۱۰۰۰۰۰ از اسید پیکریک در مدت ۱ ساعت و یا استفاده از دی ان بوتیل اکسید قلع به میزان ۲۵۰ میلی گرم یه ازای هر کیلوگرم ماهی می باشد .
●آکانتوسفال(کرم سر خاردار)
که سبب کمی تحرک ماهی شده و در انتهای خلفی روده جایگزین شده و چشم ها هم بیرون زده می شود. و راه درمانی غوطه وری در محلول ۳ در ۱۰۰۰۰۰ از اسید پیکریک در مدت ۱ ساعت و یا استفاده از دی ان بوتیل اکسید قلع به میزان ۲۵۰ میلی گرم یه ازای هر کیلوگرم ماهی می باشد.
●هیرودینا (زالوی انگلی)
بدلیل تغذیه این انگل از خون میزبان، ماهی میزبان دچار تحرک غیر عادی می شود. بمنظور درمان از غوطه وری در حمام ۱ در ۱۰۰۰ از محلول اسید استیک استفاده می شود.
● سخت پوستان انگلی(کپه پودها)
۱) آرگولوس: جانوری خرچنگ مانند است که سبب ریزش فلس ها و ایجاد لکه های قرمز و آسیب به آبشش ها می شود و راه درمانی آن درمان نیم تا یک ساعته با محلول ۵۰۰ میلی گرم در لیتر از فرمالین و برداشتن مکانیکی این انگل ها توسط انبرکها و بعد قرار دادن ماهی ها در محلول پرمنگنات پتاسیم درمدت ۲ تا ۳ دقیقه می باشد همچنین برای درمان این انگل از حمام ۱ در ۱۰۰۰ اسید استیک در مدت ۵ دقیقه و یا محلول ۱ درصدی از نمک معمولی در مدت ۱ ساعت استفاده می شود و بمنظور استریل کردن استخر از لیندن به میزان ۸ میلی لیتر به ازای هر ۱۰۰۰ لیتر آب استفاده می شود.
۲) کرم قلابدار لرنه آ: در عضلات ماهی فرو رفته و از پوست ماهی آویزان می گردد و در ماهی های کوچک از پوست و عضلات رد شده و وارد اندام های داخلی مثل کبد می گردد. درمان مشابه آرگولوس می باشد.
●بیماری های ناشی از عوامل محیطی
۱) خفگی: در اثر کمبود اکسیژنی حاصل شده(زیر ۶ میلی گرم در لیتر) و ماهی به سطح آب آمده و تنفس سریع دارد و راه حل مناسب، افزایش میزان هوادهی و کاهش تراکم ماهی و کاهش درجه حرارت و در آکواریوم ها رعایت فاصله مناسب از منابع حرارتی می باشد.
۲) بیماری تغذیه ای: این بیماری که بدلیل نبود غذا و یا جیره غذائی نامتعادل ایجاد می شود که با فرورفتگی شکم و بی اشتهائی و ساییدگی باله ها و رشد ضعیف و سستی و بی حالی همراه است. راه حل مناسب استفاده از جیره متعادل و کافی و استفاده از غذای زنده در تغذیه و افزودن مولتی ویتامین و مواد کمکی به جیره غذائی می باشد.
۳) اسیدی شدن آب: در اثر کاهش پی اچ به زیر ۶.۵ حاصل می گردد. ماهی دارای شنای غیر طبیعی است بطوری که در مسیری کوتاه شنا کرده و سپس متوقف می شود و نیز ماهی به سطح آب آمده و هوا را می بلعد و موکوس زیاد در آبشش ترشح می شود و نقاط سفید و خاکستری در سر پدیدار شده و سستی و بی حالی و تنفس سریع و خونریزی های نقطه ای زیر جلدی حاصل می گردد. راه حل مناسب کنترل میزان پی اچ و بالا بردن آن از طریق افزودن محلول آهک به آب میباشد.
۴) قلیایی شدن آب: در اثر افزایش پی اچ به بالاتر از ۸.۴ حاصل می گردد که با خوردگی باله ها و تغییر رنگ قهوه ای در آبشش ها و نداشتن تعادل و بروز نقاط سفید خاکستری در اطراف سر و موکوس زیاد پوستی و نیز خونریزی نقطه ای زیر جلدی همراه است و راه حل مناسب تعویض قسمتی از آب می باشد و اگر پی اچ آب ‌مصرفی بالاست از آب ذخیره استفاده گردد.
۵) ضربه: در اثر استرس حمل و نقل و دستکاری ماهی و برخورد ماهی با اشیا و ... حاصل گردیده که با بی اشتهایی و از بین رفتن شعاع باله ها و تیرگی کامل باله ها و تیرگی قرنیه و جراحت روی بدن و خونریزی چشمی و سستی و بی حالی و ریزش فلس ها و ماندن در کف آب همراه است و درمان به نوع ضربه بستگی دارد اما می بایست معرفی ماهی جدید به مکان جدید، شب هنگام و هنگام حضور سایه باشد و کاهش میزان تراکم ماهی در یک آکواریوم یا مخزن هم یک اصل مهم است.
۶) مسمومیت آمونیاکی: بدلیل وجود لاشه های تجمع یافته در کف استخر و اختلال در کارکرد صافی های زیستی و غذادهی بیش از حد، این نوع مسمومیت ایجاد می شود که با شنای غیر طبیعی ماهی و تنفس در سطح آب و خوردگی باله و پرش ماهی و سستی و بی حالی و باز بودن دهان و سرپوش آبششی در ماهی و ترشح موکوس زیاد پوستی حاصل می شود. رفع این مسمومیت با کاهش میزان پی اچ و تعویض آب و استفاده از زئولیت در سیستم مدار بسته و آکواریوم ها برای اصلاح وضعیت آمونیاکی توصیه می گردد.
۷) مسمومیت با دی اکسید کربن: در پی اچ کمتر از ۶.۵ و اکسیژن کمتر از ۶ و دی اکسید کربن بیشتر از ۶۰ میلی گرم در لیتر این مسمومیت حاصل می گردد. بی اشتهائی و به پهلو افتادن ماهی و سستی و بی حالی و کندی تنفس در ماهیان دیده می شود و برای جلوگیری از این مسمومیت می توان در قلیائیت پایین آب از مواد بافری استفاده کرد.
۸) مسمومیت با کلر: در میزان کلر بیشتر از۵/۰ میلی گرم در لیتر حاصل می شود که ماهی برای تنفس به سطح آب آمده و با کمرنگی ماهی و نداشتن تعادل و رنگ پریدگی آبشش ها و تنفس آهسته و گود افتادگی چشم ها همراه است و می بایست از تعدیل کردن آب و مواد خنثی کننده کلر(تیوسولفات سدیم) استفاده گردد.پس به منظور جلوگیری از بروز بیماری های متنوع در ماهیان می بایست آب و غذای عاری از عوامل عفونی را فراهم ساخته و در همه زمینه ها بهداشت را رعایت کرده و اصول درست در جابجایی ماهیان را رعایت کرده و ماهیان را مورد بررسی های منظم قرار داده و از ایجاد استرس در ماهیان جلوگیری کرده تا بتوان از ایجاد این نوع از بیماری های عنوان شده و یا هر نوع از بیماری دیگر پیشگیری کنیم.

نویسنده: نسرین چوبکار – کارشناس ارشد رشته شیلات
منابع:
۱)شریف روحانی، م.۱۳۷۹. دامپزشکی آبزیان. شرکت سهامی شیلات ایران، تهران.
۲)Shammi, Q. L and S.Bhatnagar. ۲۰۰۲. Applied fisheries. Fish diseases and their control.
Agrobios, India.pp.۲۲۸-۲۴۶.