بررسی روند استفاده از مهندسی ژنتیک در محصولات زراعی بحران زیستی

اگر روزی تصور مرغ بدون پر در فیلم های كمدی، آرزوی همیشگی كارخانه داران و سرمایه داران صنایع غذایی بود، این روزها مهندسی ژنتیك این آرزوی محال را دست یافتنی كرده است. هر آنچه كه بیشتر عجیب می نمود امروزه با استفاده از فن آوری های اصلاح ژنتیك، معمولی و پیش پا افتاده است، حتی دیگر عامه مردم هم خوردن لوبیای سحرآمیزی را كه به كمك مهندسی ژنتیك در عملكرد كلیه های آنها موثر است عادی می دادند، اما مهندسی ژنتیك هم همانند هر فن آوری نوین دیگری با مخالفت های گسترده ای مواجه است و مسئله این بار كاملا متفاوت است، چون جان تك تك انسان ها در خطر است. از همین رو استفاده یا عدم استفاده از مهندسی ژنتیك برای اصلاح محصولات واكنش های متفاوتی را برانگیخته است.
تاكنون عمومی ترین ارگانیزم هایی كه به صورت ژنتیكی اصلاح شده اند محصولات زراعی هستند، اما اكنون این فن آوری در تمام زمینه های زیستی كاربری پیدا كرده است. از حیوانات خانگی كه زیر نور مادون بنفش رشد پیدا می كنند و باكتری هایی كه می توان با آنها اچ آی وی مبارزه كرد گرفته تا خوك هایی كه ژن اسفناج در ساختار ژنتیكی آنها گنجانده شده است، همگی نتیجه پیشرفت انقلابی بشر در زمینه ژنتیك هستند.
اولین محصول اصلاح شده ژنتیكی كه به صورت عمومی درجهان عرضه شد نوعی گوجه فرنگی بود كه در سال ۱۹۹۶ در فروشگاه های سراسر انگلیس عرضه شد. نوع دیگری از گوجه فرنگی های اصلاح شده ژنتیكی پیش تر در سال ۱۹۹۴ در ایالات متحده آمریكا عرضه شده بود اما نحوه و دامنه عرضه آن همانند گوجه هایی كه در انگلیس به بازار راه یافته بودند، نبود. اوایل مخالفت های زیادی با این محصول ژنتیكی وجود نداشت اما در سال ۱۹۹۹ خشم مردم از این نوع محصولات یكباره فوران كرد. در این سال نتایج یك تحقیق بحث انگیز مشخص كرد كه چند نوع از سیب زمینی های اصلاح شده ژنتیكی، روی موش های آزمایشگاهی نتایجی سوئی داشته است و این احتمال می رود كه این محصولات ژنتیكی، سمی باشند. این تحقیق كه مورد انتقاد محققان زیادی واقع شد، توسط بیوشیمیدانی با نام آرپاد پوستازی در اسكاتلند انجام شده بود. پس از آن، یك رشته مخالفت های پیوسته در اروپا با این نوع محصولات به وجود آمد كه حاصل احساسات مذهبی اروپاییان بود اما احتمال دارد این مخالفت ها كه در انگلیس توسط گروه های حفاظت محیط زیست و روزنامه ها رهبری می شد تا چندین سال آینده به نتیجه نرسند. این مخالفت ها هنگامی به اوج خود رسید كه در اروپا مهلت قانونی غیررسمی برای گسترش و واردات محصولات اصلاح شده ژنتیكی اعمال شد. شدت مخالفت ها به قدری بود كه باعث ایجاد منازعه تجاری بین آمریكا و اروپا شد.
امروزه محصولات زراعی اصلاح شده ژنتیكی در اروپا بسیار كم هستند، قوانین و مقررات سختی در مورد این نوع محصولات وجود دارد و از آن مهمتر، نظر اكثر مردم نسبت به آنها منفی است. چندین گزارش دولتی در انگلیس خواستار حمایت های دولت از تولید و استفاده از این محصولات شده اند اما همین گزارشات بر پایین بودن سود اقتصادی این محصولات تاكید داشته اند. نگرش منفی نسبت به محصولات اصلاح شده ژنتیكی در سایر دولت ها هم مشاهده می شود. چندین دولت آفریقایی مخالفت خود را با محصولات زراعی مهندسی شده اعلام كرده اند، حتی كار به جایی رسیده است كه كشورهای آفریقایی، كمك های غذایی جوامع بین المللی را به شرطی قبول می كنند كه در میان آنها محصولات اصلاح شده ژنتیك وجود نداشته باشد. اما تولید محصولات اصلاح شده ژنتیك در آمریكا(جایی كه همانند اروپا قوانین سختی در مورد برچسب اطمینان دی ان ای موادغذایی در آن وجود ندارد) هند، چین، كانادا، آرژانتین و چند كشور دیگر با هیاهوی مشابه اروپا مواجه شده است، با این حال در آمریكا تولید نوعی ذرت اصلاح شده ژنتیك كه به عنوان غذای حیوانات مورد استفاده قرار می گرفت و نگرانی هایی در مورد سلامت عمومی جامعه ایجاد كرده بود، باعث بروز مخالفت هایی با تولید محصولات زراعی اصلاح شده ژنتیك شد.
● انقلاب بیوتكنولوژیك
شرط هزاران سال گیاهان زراعی را به روش های مشخص پرورش داده است، اما مهندسی ژنتیك به او این امكان را می دهد كه روند طولانی رشد گیاهان را تسریع بخشد و ویژگی های نامعمولی به آن ببخشد. اما همه روی این نحوه رفتار با گیاهان و به صورت عام تر، سازمان های زیستی هم عقیده نیستند.
در روند بررسی نتایج مهندسی ژنتیك، سال ۱۹۷۷ نقطه شروع به حساب می آید. در این سال محققان متوجه شدند، می توانند از میكروب یك نوع ساس خاكی به نام Agrobacterium tumefaciens به عنوان ابزاری برای تزریق ژن های خارجی مفید به گیاهان استفاده كنند. با كمك این میكروب و دیگر روش های كاشت ژن همانند تفنگ های ژنی متخصصان می توانند انواع جدیدی از گیاهان را پرورش دهند. اكثر این گیاهان به گونه ای اصلاح می شوند كه در برابر آفات و بیماری ها مقاوم شوند. از میان محصولاتی كه تا به حال به صورت ژنتیك اصلاح شده اند، می توان سویا، گندم، ذرت، پنبه، نیشكر، كشمش، سیب زمینی، گوجه، تنباكو، فلفل شیرین، كاهو و پیاز را نام برد. ژن باكتریایی Bt یكی از عمومی ترین موارد اصلاح ژنتیك است. این باكتری خاصیت ضد حشره ای دارد و سمی كه تولید می كند فقط روی حشرات موثر است و تاثیری بر انسان ندارد.
موافقان استفاده از محصولات اصلاح شده ژنتیك در دفاع از استفاده گسترده از این نوع محصولات دلایل و قرائن زیادی دارند، مثلا آنها استفاده از مواد اصلاح شده مانند سیب زمینی هایی كه با پروتئین غنی شده اند یا برنج هایی كه با ویتامین ای تقویت شد ه اند را باعث بالا بردن كیفیت تغذیه انسان و استفاده از گیاهانی كه در شرایط خشك و سخت رشد می كنند را یكی از راهكارهای مقابله با گرسنگی در جهان می دانند. آنها همچنین بر این باورند استفاده از گیاهانی كه در برابر حشرات مقاوم اند در دراز مدت باعث از رده خارج شدن آفت كش ها خواهد شد و محیط زیست دیگر از ضررهای بی شمار این مواد كه معمولا شیمیایی هستند آسیب نخواهد دید.
علاوه بر این موارد، گیاهانی هم تولید شده اند كه با استفاده از مهندسی ژنتیك مزه بهتری دارند، بیشتر عمر می كنند و حتی باعث ایجاد آلرژی و حساسیت نمی شوند. مهندسان ژنتیك حتی نوعی پیاز پرورش داده اند كه باعث ریزش اشك انسان نمی شود یا قهوه ای تولید كرده اند كه كافئین ندارد.
اما منتقدان از این نگران هستند كه محصولات اصلاح شده اثرات نامطلوب و مخربی بر مصرف كنندگان داشته باشند كه فعلا اثبات نشده است. این اثرات می توانند تولید پروتئین های سمی در بدن انسان، یا انتقال باكتری های مقاوم در برابر آنتی بیوتیك ها به بدن او باشد، البته تاكنون مدارك بسیار زیادی برای اثبات چنین مواردی به دست نیامده است.
در حال حاضر نگرانی های اصلی در مورد محصولات گیاهی اصلاح شده ژنتیك این است كه مبادا آنها به علف های هرزه مقاومی تبدیل شوند یا به صورت تصادفی با گیاهان دیگر پرورش یابند و باعث ایجاد آلودگی ژنتیك شوند. بزرگترین خطری كه در این زمینه وجود دارد این است كه گیاهان دارویی كه برای تولید داروهای خاص اصلاح ژنتیك شده اند تصادفا با دیگر گونه گیاهان مخلوط شوند. تا به حال چندین مورد از انتقال دانه های گیاهان اصلاح ژنتیك شده توسط منابع دولتی و غیردولتی گزارش شده است. در سال ۲۰۰۲ مشخص شد كه گونه ای از ژن های اصلاح شده به مكزیك انتقال یافته و به گونه های مختلف ذرت در این كشور آسیب وارد كرده است. طی تحقیق دیگری هم مشخص شده كه گرده گیاهان اصلاح شده ژنتیك می تواند ده ها كیلومتر در محیط پیرامون خود توسط باد پخش شود.
علاوه بر اینها بسیاری از محققان بر این باورند گیاهانی كه در برابر آفت ها مقاوم سازی شده اند به تكامل آفت هایی كه در برابر آفت كش ها مقاوم می شوند، سرعت می بخشد. گروه های دوست دار محیط زیست هم بر این باورند كه گسترش محصولات اصلاح شده ژنتیك بر تنوع زیستی زمین های كشاورزی اثر می گذارد.
با این همه اصلاح ژنتیك محصولات زراعی به صورت بالقوه دارای فوائد بسیار زیادی برای كشورهای در حال توسعه است اما گسترش جهانی سازی كشاورزی نتیجه استفاده گسترده از مهندسی ژنتیك است كه باعث از بین رفتن اتكای كشاورزان بومی به محصولات خود می شود.
باتوجه به انتقادات زیادی كه به مهندسی ژنتیك می شود، به نظر می رسد این شاخه علمی آینده روشنی نخواهد داشت. البته این نظر عامه مردم و گروه های فعال در زمینه حفاظت از محیط زیست است چون متخصصان و مهندسان ژنتیك براحتی از پیشرفت های چشمگیری كه در سه دهه گذشته داشتند نخواهند گذشت.

منبع : سازمان آموزش و پرورش استان خراسان