گیاهان دارویی درمانگر یا مکمل درمان؟

انسان از ابتدای خلقت در جستجوی راهی بوده که خود را از گزند درد و رنج بیماری برهاند. از همین رو، گیاهان و موادی که به صورت اتفاقی یا در اثر تجربه و آزمایش از منابع گوناگون تهیه می شد، یکی از مهمترین دستاوردهای انسان برای درمان بیماریها بوده است.
اما در قرنی که گذشت در زمینه درمان بیماریها، با استفاده از داروهای نسل جدید انقلابی به وجود آمد که تا حدودی به ظاهر استفاده از طب سنتی را کم رنگ تر کرد، اما تاکنون هیچ استدلال محکمی مبنی بر اینکه داروهای گیاهی را نفی کند، به دست نیامده است.
اغلب داروهای مدرن یا شیمیایی که امروزه تهیه می شود منشأ طبیعی دارد. به همین دلیل، طی سالهای اخیر دوباره توجه پزشکان و پژوهشگران به داروهای گیاهی جلب شده است، اما با توجه به اینکه هم اکنون بیش از هشت هزار نوع گیاه مختلف با گونه های متفاوت شناخته شده، استفاده و تجویز داروهای گیاهی دقت ویژه ای را می طلبد.
از سوی دیگر، تجویز داروهای گیاهی باید توسط افراد متخصص در طب سنتی انجام شود، چون علاوه بر شناخت گیاهان و تفاوت بین گونه های مختلف آن، به تأثیر، خواص و مضرات آن در رابطه با بیماریهای گوناگون اشراف دارند. در حالی که خیلی از خانواده ها به توصیه اطرافیان و خودسرانه به مصرف انواع این گیاهان روی می آورند.
● طبیب شهر
یکی از اطبای سنتی در خصوص طب گیاهی می گوید: در این طب معالجه بیماران براساس مزاج آنها صورت می گیرد که باید در مرحله اول نسبت به گیاه، درمان و نوع بیماری شناخت کافی داشت و سپس برای بیمار داروی مناسب تجویز کرد.
به اعتقاد این کارشناس علوم آزمایشگاهی که ۳۰ سال تجربه کاری دارد، بیماری علایم و نشانه هایی دارد که باید نشانه های کلینیکی به طور کامل بررسی و در صورت لزوم دارو تجویز شود.
ایوب صفری تأکید می کند: اطبا باید این شهامت را داشته باشند و بپذیرند که در برخی موارد تنها راه درمان بیماری، پزشکی مدرن است. پس هرگونه تأخیر در ارجاع بیمار به پزشک ممکن است حیات وی را به خطر اندازد.
صفری اظهار می دارد: تجویز داروهای گیاهی توسط افراد غیرمتخصص به هیچ عنوان مجاز نیست.
وی خاطرنشان می کند: عطاریهایی که در جامعه گیاه درمانی عضویت ندارند، تنها اجازه فروش دارو به آنان داده شده است و حق تجویز دارو ندارند.
این بازرس اتحادیه گیاهان دارویی در ادامه می افزاید: تجویز داروهای گیاهی توسط پزشکان خوب است، اما باید توسط پزشکانی باشد که گیاه شناس باشند و با اطلاع از گونه های مختلف گیاهی و خواص آن تجویز نمایند و نسبت به منطقه جغرافیایی رویش گیاه، با توجه به اقلیم آب و هوایی آن منطقه و تأثیرهای متفاوت آن بر بدن آگاهی داشته باشند.
مسؤول واحد گیاهان دارویی داروخانه امام رضا(ع) در خصوص تهیه داروهای گیاهی که زیرنظر وزارت بهداشت و درمان تهیه می شود، می گوید: ابتدا گیاه موردنظر به لحاظ کیفیت کنترل، سپس گونه گیاهی در دانشکده داروسازی شناسایی و در صورت تأیید بسته بندی می شود. همچنین یک بروشور راهنما برای استفاده مناسب برای بیمار، داخل بسته بندی گذاشته می شود که اطلاعات کامل را در بردارد.
دکتر بهاره امانی می افزاید: این اطلاعات شامل نام گیاه، گونه گیاه، مواد مؤثره، مقدار و نحوه مصرف، عوارض جانبی و استفاده یا عدم استفاده در بارداری یا شیردهی و سایر توصیه هاست.
● طب سنتی یا مدرن؟
وی با بیان اینکه برخی از بیماریها حاد هستند و داروهای گیاهی برای درمان آنها چندان اثربخش نیست، ادامه می دهد: در برخی مواقع طب شیمیایی، تنها راه درمان بیماری است.
به عنوان مثال آنتی بیوتیکها تنها داروی ریشه کنی بیماریهای عفونی است و تقریباً جایگزین بهتری ندارند، از طرفی دیگر برخی از بیماریها به داروهای شیمیایی نیاز ندارند و می توان از داروهای گیاهی برای درمان آن استفاده کرد. مثلاً برای درمان سرماخوردگیهای ویروسی داروهای گیاهی، از جمله گیاه سرخار گل که محرک ایمنی بدن است و قدرت دفاعی بدن را در برابر عفونتهای گوناگون افزایش می دهد، بهتر از گیاهان مدرن جواب می دهد.
به گفته وی، طب سنتی و طب مدرن باید به صورت مکمل یکدیگر استفاده شوند و هیچ کدام را نمی توان نفی کرد. البته این در صورتی است که این داروها توسط افراد متخصص تجویز شود تا حیات بیمار به خطر نیفتد.
دکتر امانی با بیان اینکه گیاهان دارویی به دو دسته کم خطر و پرخطر تقسیم می شوند، خاطرنشان می کند: «ریشه سرنجان» به عنوان یکی از گیاهان پرخطر است که دارای ماده سمی «کلشیسن» می باشد و عوارض و خطرات زیادی دارد، به طوری که ممکن است در صورت استفاده نادرست منجر به سرطان شود.
وی همچنین در مورد برخی از گیاهان نظیر چای سبز، زیره و آویشن گفت: این داروها علاوه بر خواص درمانی به عنوان ماده غذایی مورد استفاده قرار می گیرند و هیچ گونه خطر یا عوارضی ندارند.
● خواص درمانی متفاوت
این داروساز می گوید: گونه های مختلف یک گیاه خواص متفاوتی دارد. به عنوان نمونه، گیاه بابونه از جمله گیاهانی است که گونه های متفاوتی دارد. به طوری که تنها یکی از گونه های آن خاصیت ضد التهابی دارد و گونه های دیگر آن ممکن است حساسیت ایجاد کند.
از همین رو، اگر تجویز این گیاهان توسط افراد غیرمتخصص صورت پذیرد، نه تنها مشکلی رفع نمی شود، بلکه مشکلاتی هم به وجود می آورد.
● تداخل دارویی!
وی یادآور شد: در برخی موارد گیاهان دارویی و داروهای شیمیایی تداخل ایجاد می کنند، اما اینکه عطاریها می گویند «گیاهان شیمیایی را قطع کنید و تنها از داروهای گیاهی استفاده کنید»، یک شگرد برای جلب مشتری است که در اغلب مواقع نه تنها تداخل ایجاد نمی کنند، بلکه ممکن است استفاده این داروها مکمل یکدیگر نیز باشند.
● درمان چاقی، لاغری، ترک اعتیاد و...
دکتر امانی در پاسخ به این سؤال که آیا تجویز داروی گیاهی برای چاقی، لاغری، ترک اعتیاد و... مناسب است، می گوید: داروهای گیاهی برای تمام این موارد موجود است، که البته به عنوان مکمل درمانی استفاده می شوند. اما نکته حایز اهمیت در این زمینه آن است که در برخی موارد این قبیل داروها، چه در حیطه داروهای مدرن و چه در حیطه داروهای گیاهی عوارض خیلی شدیدی دارند، به گونه ای که حتی اداره دارو و غذای آمریکا (FDA) مجوز تجویز این قبیل داروها را فقط به پزشکان متخصص داده است. ضمن اینکه گیاهان دارویی در این زمینه نیز باید توسط متخصص تجویز شود.
● وقتی داروخانه، عطاری می شود
مسؤول واحد گیاهان دارویی داروخانه امام رضا(ع) به بخش دیگری از داروها اشاره می کند و می گوید: این داروها فرآورده های گیاهی هستند که به صورت دارو و با تأیید وزارت بهداشت و درمان به ثبت رسیده است، از همین رو، این داروها را می توان هم از عطاریها و هم از داروخانه ها تهیه کرد.
● تقلب دارویی
یکی دیگر از مواردی که وی به آن اشاره کرد؛ تقلب داروهای شیمیایی در داروهای گیاهی است. به گونه ای که برخی افراد غیرمتخصص، قرصهای شیمیایی را پودر کرده و درون پودرها یا کپسولهای گیاهی می ریزند، غافل از اینکه عوارض بسیار بالایی دارد.
وی در مورد برخی از داروهای ساختنی برای افزایش وزن می گوید: بعضی از این داروها سبب ماندگاری آب در بدن می شود که به ظاهر افزایش وزن تلقی خواهد شد، اما در درازمدت به عوارض شدیدی از قبیل پوکی استخوان منجر می شود.
● دستورالعمل غیرموجه
به اعتقاد دکتر امانی، اینکه بگوییم از عطاریها دارو تهیه نکنید، دستورالعملی غیرموجه است، چون در اغلب موارد محل تهیه گیاهان دارویی، عطاریها هستند. اما توصیه می کنم، از عطاریها داروهایی تهیه شود که بسته بندی شده و مورد تأیید وزارت بهداشت و درمان است.
همچنین وی در خصوص داروهای ساختنی می گوید: بهتر است در صورت لزوم این داروها از مکانهایی تهیه شود که توسط افراد متخصص تجویز می شود.
این در حالی است که امروزه در مشهد پزشکانی هستند که در خصوص گیاه درمانی فعالیت و در همین زمینه بیماران را درمان می کنند.
بنابراین چون این پزشکان بیماری را می شناسند، راههای درمان آن را می دانند و به راحتی به کتابخانه، آزمایشگاه و مقالات علمی در زمینه گیاهان دارویی دسترسی دارند، می توانند چنین داروهایی را تجویز کنند تا بیماران از مراکز معتبر، گیاهان دارویی را تهیه و استفاده نمایند. از همین رو بیماران می توانند در صورت عدم دسترسی به اطبای مطرح در سطح مشهد، برای درمان بیماری خود به این پزشکان نیز مراجعه کنند.
● عطاریها، به چه صنفی وابسته هستند؟
رئیس اتحادیه گیاهان دارویی در پاسخ به این سؤال می گوید: از سال ۱۳۸۰ اتحادیه گیاهان دارویی از صنف خواروبارفروشی ها جدا شده است.
به گفته وی در حال حاضر این اتحادیه تنها اتحادیه مستقل گیاهان دارویی در سطح کشور است که از زمان تشکیل این اتحادیه صنف ساماندهی شده و کلاسهای آموزشی متعددی برای اعضای آن برگزار شده است، ضمن اینکه ۱۰ بازرس در سطح مشهد بر کار عطاریها نظارت می کنند.
سیدحسن بخارایی در ادامه می افزاید: یکی دیگر از کارهای اتحادیه این است که تمام افراد تحت پوشش خود، که حدود ۲۵۰ نفر می باشند را بیمه مسؤولیت شغلی کرده است، گرچه خوشبختانه تاکنون طی این سالها هیچ شکایت و تخلفی علیه و یا از سوی آنان صورت نگرفته است.
به گفته همین کارشناس مبارزه با بیماریها؛ اتحادیه مذکور ۶ کمیسیون دارد که یکی از این کمیسیونها، مربوط به رسیدگی شکایتهای مردمی است.
● شورای حکما
وی در ادامه می افزاید: در این اتحادیه هر هفته شورایی با عنوان «شورای حکما» تشکیل می شود که ۲۲ عضو دارد و تمام اعضای آن عضو جامعه گیاه درمانی ایران (وابسته به بنیاد گیاه درمانی امام رضا(ع)) هستند و پس از گذراندن دوره تخصصی پنج ساله، عضویت جامعه گیاه درمانی را گرفته اند.
به گفته وی این اعضا هفته ای یک بار جمع می شوند و درباره درمان بیمارانی که بیماریهای خاص دارند مشورت می کنند. در این شورا علاوه بر حکمای شهر دو پزشک محقق در طب گیاه درمانی و یک کارشناس ارشد پرستاری، همچنین کارشناس علوم آزمایشگاهی نیز حضور دارند.
وی با بیان اینکه برای تمام اعضای اتحادیه دوره های آموزشی گذاشته شده است، می گوید: در این دوره ها از مرحله گیاه شناسی گرفته تا طریقه کشت و برداشت و حتی خواص و مضرات گیاه آموزش داده می شود.
وی می افزاید: همچنین تدریس بیماری شناسی یکی از کارهای دیگر این اتحادیه است.
● عطاری، فروشگاه گیاهان دارویی
به گفته بخارایی، عطاریها فقط مجوز فروش گیاهان دارویی را دارند و به هیچ عنوان حق تجویز دارو بخصوص داروهای ساختنی را ندارند.
وی توصیه می کند: گیاهان ساختنی به هیچ عنوان استاندارد نیستند و تنها گیاهانی که مورد تأیید بهداشت استان می باشد، برای استفاده مناسب است. بدین ترتیب داروهای گیاهی غیراستاندارد که برای درمان چاقی، لاغری، اعتیاد و... در سطح عطاریهای شهر موجود است، توسط بازرسان جمع آوری می شود، چون عطاریها به هیچ عنوان حق فروش پودرها و کپسولهای غیراستاندارد را ندارند.
به گفته وی اگر فروش این قبیل داروها در هر یک از عطاریها توسط مردم یا بازرسان گزارش شود، از سوی اتحادیه با فروشنده برخورد و در صورت لزوم پروانه کسب واحد صنفی باطل خواهد شد.
● و اما...
با این حال اتحادیه گیاهان دارویی تخلفها را انکار نمی کند و معتقد است در این صنف متخلفانی وجود دارد، اما تعداد آنان بسیار کم است، به گونه ای که در کوچه، پس کوچه های شهر مشغول هستند و چون پروانه ندارند، آدرس محل کسب آنان نیز مشخص نیست، به همین دلیل تاکنون از چشم بازرسان ما دور مانده اند.
رئیس اتحادیه گیاهان دارویی مشهد می گوید: اتحادیه این آمادگی را دارد که بلافاصله به تخلفات رسیدگی نماید، البته در صورتی که مردم نیز همکاری کنند و در خصوص تخلفات گزارش دهند.
بنابراین با توجه به اینکه تاریخچه طب سنتی به حدود هشت هزار سال پیش برمی گردد، که از ارسطو به جا مانده و کار آن بر مبنای احیای طب معصومین(ع) و ادامه راه ابوعلی سینا و زکریای رازی است، ضمن اینکه به نظر می رسد داروهای سنتی نسبت به گیاهان شیمیایی عوارض کمتری دارند و نباید آن را به تاریخ سپرد.

اعظم طیرانی

منبع : روزنامه قدس