تصویر تازه از پیامبر خاتم

آگاهی ما از شخصیتی به نام محمد (ص) چقدر است؟ چه کسی می تواند بدین پرسش پاسخ دهد؟ مهمتر از این پرسش، ارزیابی واقعیت تلخی است که اکنون در جهان در قبال آخرین پیامبر خدا رخ داده است. ارزیابی این واقعیت، که به حتم، ناشی از چند مسأله اساسی (درونی و بیرونی) است ، فارغ از اینکه بخواهیم به جنبه های روان شناختی و سیاسی اش بپردازیم _می تواند راه گشای ما در یافتن ضعفها و خطاهایمان در شناخت ومعرفی اسلام باشد. در شناخت مکتبی مؤمن به آزادی، عدالت، برابری و احترام به شعور ودرک آدمیان. در این میان شناخت دقیق محمد(ص) پیش از شناساندن او- کاری بس بزرگ تر وسخت تر است.
شناخت محمد _یا هر پیامبر دیگری- جز از راه بررسی تاریخی و معرفتی او بدست نمی آید. اینک آنچه از تاریخ و شخصیت محمد می دانیم چیست؟ آنچه می توانیم گفت چقدر است؟ روشن اینکه پاسخ این پرسشها، تا کنون فرصتی ۱۴۰۰ ساله طلبیده است و هنوز مراد هیچ پرسشگری _فقیه، فیلسوف، مورخ یا روشنفکر و مستشرق- کاملاً برآورده نشده است.
شخصیت پیغمبر، آنچنان پیچیده و در عین حال دست یافتنی است که از سهل ممتنع فراتر رفته، او نماد یک دین است. اسلام را با خود به ما می شناساند. پس در شناخت او شک و تعلل نباید کرد که براستی می توان با او زندگی ها رنگ کرد و تمدن ها برپا ساخت و انسان ها خلق کرد. اینک اما ، باید به داشته های خویش بازگردیم. ما برای شناخت او، به بررسی تاریخ او و ارزیابی گفته هایش سخت نیازمندیم. چه کسی می تواند به اوج شخصیت او فکر کند، آنگاه که پس از ۲۳ سال تلاش، در هنگام فتح مکه، به آسودگی بخشایش ما بر یک کودک خطاکار، بزرگترین دشمنان خویش را که عزیزترین دوستان و یارانش را از او گرفتند و شکنجه شان دادند، بخشید و ندا در داد:
بروید که همگی آزادید. چه کسی چون او پیام آور رحمت بود و صلح، آنگاه که از تهمت زنندگان برخویش می گذشت و آزارهای وارد بر شخص خویش را می بخشید و به حساب تمام مسلمانان نمی گذاشت؟
کجاست آن یگانه پیشوایی که می توانست آزادانه سخن گفتن، شجاعت فکر کردن و پاسخ دادن وشخصیت داشتن یاران خویش را به ایشان بیاموزد و انسان آزاد بپرورد. با آگاهی کامل از اینکه این آزادی واین شجاعت تفکر می تواند روزی اهداف والای خود اورا نیز به مخاطره بیفکند؟
این تذکر را باردیگر باید گفت که تصور کنونی نا آشنایان با محمد(ص) -در قالبی که اکنون به شکل کاریکاتورهای اروپایی شهرت یافته _حاصل چند مسأله مهم است که کمتر به توجه ما می آید:
۱) مسأله تفاوت زبان
۲) خطاها و اشتباهات دولت ها و افراد که به پای اسلام و رسول خدا نوشته می شود
۳) شیطنتی آشکار که از پیوند بنیادگرایی و دسته ای از سکولارهای متنفر از دین، منافع خوبی نصیب می برد
۴) سستی متون تاریخی و اعتقادی اسلام
هیچکدام از این موارد نیاز به توضیح ندارد، مسأله ما امروز شناخت راههایی برای فهم این مسائل و راههای پیش رفتن در آن است. مثلاً یکی از موارد بسیار مهم این است که من مسلمان، نترسم از اینکه پیامبرم را بشناسم و نتایج حاصل از ایمان به مکتب او را در زندگی و جامعه خود، به وضوح دریابم و حس کنم که درک دین و ایمان به یک مکتب وشناخت یک انسان بزرگ به نام محمد(ص) ذهنی نیست. اما چگونه می توان و می باید این احساس و درک را عینی کرد ؟ جز با تعریفی دیگر بر پایه حقایق عینی و عملی که محمد(ص) خود در اختیار ما گذاشته است؟ جز از راه تعریف دوباره دین و هنجارهای انسانی و اجتماعی نهفته در دل آن و عمل بدان؟
در عین حال ، از آنجا که شناخت هر پدیده ای ، خواه علمی یا قدسی، نیازمند روش دقیق و منطبق با داشته ها و خصوصیات آن پدیده است، شناخت محمد (ص) نیز با شناخت اسلام پدید می آید. رابطه ای که البته به عکس نیز هست و در هر دو صورت نیازمند روش شناسی است. مسأله ای که علامه سید جعفر مرتضی عاملی در کتاب خویش (سیرت جاودانه) تا حدی به آن پرداخته است.
«سیرت جاودانه»، ترجمه وتلخیص کتاب «الصحیح من سیرهٔ النبی الاعظم(ص)» تألیف علامه سید جعفر مرتضی عاملی است که به سفارش پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی (پژوهشکده فرهنگ ومطالعات اجتماعی، گروه علمی تاریخ و تمدن) و ترجمه دکتر محمد سپهری منتشر شده است. تاکنون ۱۰ مجلد از این کتاب منتشر شده و حاصل سالها کار و تحقیق علامه عاملی است.
دکتر سپهری نیز که تاکنون ترجمه های دیگری از آثار علامه را بر عهده داشته و با سبک نوشتاری وی آشناست پس از کسب موافقت او، به ترجمه وتلخیص «الصحیح» در ۲ جلد دست زده و تأکید کرده که این ترجمه با حفظ «ستون فقرات نگارش و اصول نقد و ارزیابی حدیث و اخبار و متون تاریخی خاص و ابتکاری نویسنده» انجام می گیرد. مسأله ای که به شدت مورد توجه مؤلف نیز بوده است. او در تمام این کتاب همت خود را به عرضه نقل های فراوان و روایات متعدد در باب یک واقعه از منابع مختلف و نقد وبررسی آن معطوف داشته و عوامل مختلف سیاسی، اجتماعی دخیل در یک واقعه را به روشنی توصیح داده است.
جلد اول کتاب در ۶ بخش تدوین شده است:
علامه در بخش اول، تحت عنوان مباحث مقدماتی ، اصول روشی خویش را در بررسی و ارزیابی احادیث و روایات و نشان دادن راه صحیح نقد و دست یافتن به صحت و سقم اقوال مختلف، نشان داده است. او در این بخش، نخست به بررسی صفات پیغمبر در روایات مکتب خلافت پرداخته و سپس سیاست های ریشه کنی حدیث را در چندین فصل پی می گیرد. بحث «اسوه و قدوه، منع از تدوین حدیث در عصر رسول و پس از رحلت ایشان» در قالب بررسی شخصیت های جایگزین، مفتیان پس از خلفای نخستین، تشویق شعر و شاعران، آموزش انساب، جایگزینی اهل کتاب و ترویج علم آموزی از ایشان ، تورات خوانی، معرفی کعب الاحبار، نقش قصه گویان و قصه گویی به عنوان یک منصب رسمی در خلافت و موضع ائمه در قبال ایشان و... پیش رفته و به آثار و نتایج، معیارهای حفظ انحراف و سرانجام معیارها و ضوابط پژوهش علمی پرداخته است.
بخش اول در حقیقت روشن کننده روش علامه وقلب کتاب اوست. اگر قرار است این کتاب بدون پیش داوری و با آگاهی کامل از کار نویسنده خوانده و فهمیده شود، باید با بخش نخست خوانده شود. از آنجا که بخش های پسین نیز به بررسی های تاریخی تحولات و وقایع صورت گرفته، بر سیاق این روش اختصاص دارد.
همچنین اگر بنا به وارد ساختن نقدی باشد، باید گفت: انگیزه ضد یهودی در تمام طول تحقیق نویسنده نقش پررنگی دارد. از اعطای لقب فاروق به عمر، تا قدرت مند شدن کسانی چون کعب الاحبار و ابوهریره ، سیاست منع حدیث و سوزاندن احادیث و تغییر قبله و انحراف در دین و... که همه به یهودیان نسبت داده می شود.
از طرف دیگر بررسی های اسنادی نیز نقش پررنگی از شیعی گری را بر پیشانی دارد. اینگونه نیست که بتوان مؤلف را متهم به بی انصافی و زیاده روی کرد، اما در نگاه یک خواننده کاملاً بی تفاوت (اصلاً فرض کنید لائیک) چنین می نمایاند که کتاب با تعلق خاطر فراوان شیعی نوشته شده است. با اینهمه نقد و ارزیابی علامه نسبتاً از صحت و دقت برخوردار است. این را بررسی های چند باره و چند منبعی او در ارزیابی احادیث نشان می دهد که نکته ای در خور توجه است. علامه در بخش های بعدی جلد اول به
۱) دوران پیش از بعثت (پیش از ولادت پیامبر، کودکی و نوجوانی او، ازدواج با خدیجه و از ازدواج تا بعثت)
۲) از بعثت تا هجرت به حبشه (بعثت، روایات آغاز وحی، دعوت پنهانی، اسراء و معراج، انذار خویشاوندان و دعوت علنی و حوادث پس از آن)
۳) از مسلمانی حمزه تا بیعت عقبه (مسلمانی حمزه و عمر، شعب ابوطالب، ابوطالب مؤمن قریش، هجرت به طائف، دعوت قبایل و بیعت عقبه)
۴) از مکه تا مدینه (مقدمات هجرت، هجرت رسول خدا(ص)، از قباء تا مدینه و پیش از استقرار در مدینه)
۵) از ورود به مدینه تا پایان جنگ بدر (اقدامات زیربنایی در مدینه، دوره تشریع احکام، غزوه ها و سریه های پیش از بدر، جنگ بدر و داستان آن) پرداخته و تقریباً این دوره را با حواشی و حوادث آن توضیح داده است.
جلد دوم کتاب اما در ۷ بخش گردآوری شده است:
علامه عاملی در این بخش از کتاب، وقایع پیش آمده از جنگ بدر تا جنگ خندق را توضیح داده و در خلال آن به مباحث دیگری نیز پرداخته و نظر خویش را بیان کرده است. از جمله او به موضوعاتی چون راز ازدواج های رسول خدا، چگونگی تحریم شراب، تغییر قبله، پیوند علی وفاطمه، بررسی سریه ها وغزوه ها، پیمان شکنی یهودیان و ترورهای منظم، آغاز جنگ ها با یهود، جنگ احد، اهداف پیامبر از مشورت، شهادت حمزه و پایداری علی، پرداخته است.
بخش نهم اما به شخصیت شناسی و ارزیابی حوادث اختصاص یافته و توضیحات بیشتری را در خصوص شخصیتهای تاریخ اسلام در اختیار مخاطب می نهد. از جمله این شخصیتها، زید بن ثابت، سلمان فارسی، امام حسین (ع) ، عبدالله بن عثمان، زینب دختر خزیمه، فاطمه بنت اسد، ابو سلمه و... هستند. از دیگر مباحثی که در کتاب مورد بررسی قرار گرفته جنگ بنی نظیر، از اخراج بنی نظیر تا جنگ خندق، جنگ خندق، پیمان شکنی بنی قریظه و نبرد علی و عمروبن عبدود است. کتاب «سیرت جاودانه» اما در این روزگار بیشتر به کار مورخان دقیق و اسلام پژوهان می آید تا هم به نقدش بپردازند و هم صحت روایات را بررسی کنند. کتابی که با بیش از ۷۴۰ منبع علمی پرداخته شده و تاریخ صدر اسلام را در شناخت محمد(ص) رسول خدا پی گرفته است.

علامه سید جعفر مرتضی عاملی

منبع : بانک اطلاعات اخبار مجمع جهانی اهل بیت