راهنمای عملکرد بهینه بندری

در راستای اجراء صحیح و ایمن عملیات بندری، لزوم اجراء یک سامانه که تحت کد ایمنی بنادر تهیه شده باشد، احساس می‌گردد. مطالبی که در ذیل عنوان می‌گردد، به اصول متشکل این کد و چگونگی تنظیم آن می‌پردازد. این مقاله با در نظر گرفتن کد ایمنی بنادر که در انگلستان تدوین گردیده نوشته شده و مثال‌ها از راهنمائی‌های منتشر شده توسط مؤسسه هدفمندی بنادر ایمن (SAFER PORT INITIATIVE) استفاده شده است.
ایمنی در بنادر و لزوم سیستم منسجم که براساس سامانه ایمنی ساخته و پرداخته شده باشد، از اهم مسائل مربوط به بنادر است. ایمنی نه تنها به عملیات کم‌مخاطره بندری خواهد انجامید، بلکه به پیشرفت تجاری و عملکرد استاندارد و مطابق اصول بین‌المللی رهنمون خواهد شد. بدیهی است که سامانه ایمنی بندر باید براساس کد ایمنی مبتنی بر همین مضمون تهیه شود.
برای نگرش به چگونگی جنین کدی موارد زیر به‌طور خلاصه قابل ذکر می‌باشند:
الف - این کد باید مطابق با قوانین بین‌المللی و از لحاظ همسوئی با آن قوانین تدوین شده باشد و حاوی خلاصه‌ای از وظایف و اختیارات قانونی متولیان بندر در رابطه با ایمنی دریائی باشد و قرار نیست که وظایف جدید حقوقی ابداع کند.
آنچه به‌عنوان وظایف و اختیارات قانونی ذکر شده‌اند در صورت لحاظ استانداردهای متداول لازم مرتفع خواهد شد.
شاید ضروری باشد که گفته شود اگر چنین کدی تدوین شده و به تصویب دولت و مقامات ذی‌صلاح برسد بایستی لازم‌الاجراء بوده و متولیان بنادر موظف به به‌کارگیری آن باشند.
اگر کد به‌سوی بهبود عملکردها هدفمندی شود، می‌تواند به‌عنوان چارچوبی برای سیاستگذاری‌ها و برنامه‌ریزی‌های عملیات بندری به‌کار گرفته شود. در این راه بایستی از نظرات همه استفاده‌کنندگان و افراد آشنا استفاده شود. کد می‌تواند به‌عنوان راهنمای عملکرد بهینه بندری استفاده شود و استانداردهای شایستگی نیز می‌توانند برای حمایت و بهبود آن به‌کار گرفته شوند.
ب - کد اساساً می‌تواند دارای دو بخش اصلی باشد:
۱. اولین بخش وظایف و حدود اختیارات کلی متولیان بندر را در راستای عملیات ایمنی دریائی ترسیم خواهد کرد که شامل راهکارهای بازنگری نیز می‌باشد.
۲. بخش دیگر تمهیدات متولیان بنادر را برای اتخاذ شیوه‌های انجام وظایف محوله با رعایت قوانین و استانداردهای رایج و ملی موجود شامل می‌شود.
ج - وظایف سازمان بنادر در رابطه با کد اساساً ۳ نوع هستند:
۱. وظایف قانونی که یا از طریق قوانین محلی و یا قوانین بین‌المللی بر عهده ایشان گذاشته شده‌اند.
۲. وظایف دیگر که براساس قوانین مدنی عام محول شده‌اند.
۳. دسته سوم آن وظایفی هستند که اصولاً امانی یا تفویضی می‌باشند و ممکن است ساقط شده یا برحسب موارد باقی بمانند.
وظیفه نگهداری و تسهیل انجام ایمن عملیات در بندر و جلوگیری از ضرر و زیان‌ها همچنان باقی خواهد بود.
د - معنی عملیات بندری در کد به آن دسته از عملیاتی گفته می‌شوند که استفاده ایمن از تسهیلات بندر را شامل شوند. این شامل تدوین قوانین دریانوردی ایمن در داخل بندر و تهیه و نگهداری وسایل کمک ناوبری موجود در حوزه تحت نظارت نیز می‌شود.
کد نباید در جهت حرکت موازی غیرضروری با قوانین دیگر رایج به‌کار گرفته شود. بنابراین کد قصد جایگزینی قوانین ایمنی و بهداشت کار یا هم‌طراز آنها را ندارد و نمی‌بایست قوانین گارد ساحلی و ... را تحت‌الشعاع یا تحت‌تأثیر قرار دهد.
هـ ـ کد بایستی عملیات متولیان و مدیران بنادر و هیئت امنا و همه کسانی‌که در مدیریت بنادر به‌نحوی شرکت دارند را تحت شمول قرار دهد. بدیهی است که سازمان نگهداری و بازرسی علایم و چراغ‌های دریائی نیز در این مشمولیت واقع خواهند شد. در صورت وجود چنین کد مدونی، دیگر چندگانگی برخورد با مسائل مختلف را در بنادر شاهد نخواهیم بود و هم مشتریان و آنهائی‌که از بنادر استفاده می‌کنند و هم اداره‌کنندگان بنادر، راهکارهای ایمنی مشابه و مشخص و تأیید شده را اجراء خواهند کرد.
و - از آنجائی که شالوده اصلی این کد ایمنی است و در جهت صلاح و خیر عام است، باید اصول رعایت منافع عمومی و حفظ محیط‌زیست همواره در آن جاری باشد. این مسئله بسیار حائزاهمیت است چرا که همواره منافع عام دامنه و حوزه وسیع‌تری نسبت به منافع سازمانی یا گروهی دارند.
در اجراء کد ایمنی، سازمان‌های متولی بنادر بایستی قدرت اجرائی لازم و کافی را برای انجام کد داشته باشند و این اختیارات فقط می‌تواند از طرف دولت مرکزی ابلاغ شود.
در راستای حفاظت از منافع عام و رعایت کد ایمنی، سازمان‌های مربوطه پاسخگو و قابل بازخواست خواهند بود، این مورد نیز باید در تدوین کد ایمنی گنجانده شود. سازمان‌های متولی نیز فرد با افراد مسئول را که در موارد بازخواست، وظیفه نمایندگی و شرکت در جلسات را دارند، معرفی و مشخص می‌نمایند.
اجزاء زیر برای داشتن یک سیستم پاسخگوئی و مسئولیت‌پذیری قابل ذکر هستند:
۱. چارچوب شفاف در سطح ملی که استانداردهای بالا را طلب کند.
۲. وجود سامانه‌ها و راهکارهائی که در جهت رسیدن به استانداردهای اجراء شده باشند.
۳. گزارش‌های محلی و ملی زمان‌بندی شده که پیشرفت به‌سوی استانداردهای فوق را نشان دهند.
۴. نمایه‌های خاص برای آزمایش تطبیق و پیشرفت.
۵. واحد نظارت بر اجراء موارد
ز - عملیات پرخطر نباید در جهت اجراء کد انجام شوند مگر اینکه در حد قابل قبول در جهت کاهش ریسک‌ها به‌کار گرفته شوند. عملیات خاص بایستی توسط کارشناسان و افراد مجرب تحقق باشد و در این امر در صورت لزوم از وجود افراد خبره و نظرات تخصصی خارج از سازمان استفاده شود تا هدف غائی اجراء درست راهکارهای ایمنی حاصل گردد.
ح - وجود کمیته‌های ایمنی و مدیریت و التزام زمان‌بندی این کمیته‌ها باید مورد توجه واقع شده و در دستور کار و اجراء اصلی کد ایمنی گنجانده شوند. در اینجا است که می‌توان نقش مشاوره و استفاده از کمک‌های تخصصی را گنجاند. این به معنی دعوت از کارشناسان بومی و غیربومی، افراد خبره محلی که بسیاری از مسائل را با تجربه آموخته‌اند و برگزاری جلسات متولی برای درک مشکلات و روش‌های کارسازی است.
ط - آنچه مسلم است این واقعیت می‌باشد که ایمنی بنادر فقط مسئولیت سازمان بنادر نیست بلکه هر ارگان یا سازمانی که به هر نحوی از خدمات بندری استفاده می‌کند در این موضوع دخیل است. از نقش مالکان و مدیران شرکت‌های کشتیرانی گرفته تا دیگر مرتبطان مثل سازمان‌های حمل‌ونقل، مدیریت ترمینال‌های مختلف، شرکت‌های پیمانکاری تخلیه و بارگیری و خدماتی بنادر و حتی ادارات گمرک و ترخیص کالا و ...
وجود نظرات دریانوردان و راهنمایان در امور دریانوردی و همین‌طور سازمان‌های حفاظت محیط‌زیست دولتی و حتی بعضاً سازمان‌های غیردولتی مرتبط، همگی باید لحاظ شوند و در یک فراخوان عام در زمان تدوین یا بازنگری این کد، از آنها استفاده شود.
- در اجراء و تدوین کد ایمنی بنادر، یک سیستم مدیریت ایمنی و کیفیت به‌عنوان شالوده و ساختار ملی لازم است. در این راه قطعاً می‌توان از کد بین‌المللی مدیریت ایمنی ISM و راهکارهای موجود ISO و قوانین SOLAS,MARPOL و ILO و جلوگیری از تصادف کشتی‌ها، ارگان بین‌المللی چراغ‌های دریائی و ... استفاده خاص و عام کرد.
وجود راهنمائی‌‌نامه‌های مختلف موجود مثل کد روش‌های اجراء ایمن کارها (WORKING PRACTICES CODE OF SAFE) و (ACCIDENT PREVENTION CODE) قوانین بهداشت و ایمنی محیط کار می‌توانند از اجزاء اصلی هنگام تدارک این کد باشند.
- مؤسسه‌ای به‌نام SAFER PORTS INTIATIVE وجود دارد که اساسنامه آن بر پایه اهمیت ایمنی در صنایع بندری می‌باشد. این مؤسسه در ژانویه ۲۰۰۳ میلادی اساسنامه گزارشی خود را منتشر نمود. در این گزارش تأکید شده که در راستای بهبود و ارتقاء سطح ایمنی و کاهش سوانح و پیشبرد و هدفمندی توابع و ابتکارات در صنایع بندری، این مؤسسه تحقیقاتی به‌صورت کارگاه‌های گروهی و نشر شیوه‌نامه‌ها و راهنمائی‌نامه‌ها علاوه بر بولتن و گاهنامه‌ها انجام می‌دهد.
به‌طور نمونه می‌توان خلاصه‌هائی از راهنمائی‌نامه‌های صادره از طرف ایشان را ذکر نمود:
الف - راهنمائی‌نامه ممیزی‌های ایمنی و بهداشت از SAFER PORTS INITIATIVE: در این چند صفحه ابتدا بر لزوم ممیزی در بنادر در راستای مطابقت یا سامانه مدیریت ایمنی، تأکید شده و از ممیزی به‌عنوان یک ابزار اندازه‌گیری یاد شده است. بعضی از نکات آمده در نوشته مذکور، بدون شرح است:
ترکیب یک ممیزی مؤثر:
- ترتیب و سطوح مدیریت لحاظ شده
- وجود سیستم کارآمد کنترل مخاطره و همخوانی و هم‌راستائی آن با خطرات و سوابق مرتبط
- وجود احتیاط‌های مشخص حین انجام کارهای مختلف وجود دارند.
یک ممیز برای ابتکار روش نمونه سنجش، چنین باید عمل کند:
با افراد مختلف مصاحبه کرده، اسناد را بررسی و بازبینی و مداقه نماید. سازمان نیز بایستی بر روی سیستم ممیزی کنترل داشته باشد که این عمل مداوم و دقیق انجام شود و همچنین اطلاعات و بازخوردها دقیق و مستدل باشند. در این راه کنترل‌های زیر پیشنهاد می‌گردند:
۱. مطمئن شویم که ممیزی توسط مدیران در تمامی سطوح به‌عنوان ابزار مثبت و جدی تلقی شود.
۲. سیستم در جهت هدف اصلی اجراء شود و هرگونه استفاده دیگر محدود باشد. در این راه اگر لازم باشد جدیت و ثبات متناسبی اعمال شود.
۳. توانائی کارشناسانه ممیزان را تضمین کند.
۴. اثربخشی و ارجاع نتایج ممیزی را ضمانت و پشتیبانی نماید.
ب - راهنمائی‌نامه برای برقراری کمیته ارتباطی ایمنی و بهداشت توسط مؤسسه فوق (SAFER PORTS INTIATIVE) در این نوشته، نکات لازم برای ساختار چنین کمیته ارتباطی که قاعدتاً می‌بایست توسط کد ایمنی بنادر پیش‌بینی شده باشد، تدوین و پرداخته شده است.
اعضاء پیشنهادی این کمیته به قرار زیر هستند:
- نمایندگان سازمان بنادر
- مسئول عملیاتی اسکله‌ها و بنادر
- مدیران کشتیرانی، مالکان و نماینده‌ها
- شرکت‌های تخلیه و بارگیری و کارگران، انباردارها و مسئولان نگهداری و تعمیرات ترمینال‌ها
- نمایندگان قانونی سازمان‌هائی چون محیط‌زیست، بهداشت کار و گمرکات
- نمایندگان کاربران یدک‌کش‌ها و همچنین کشنده‌های بندر
- آژانس‌های کاریابی کارگری و دریانوردی
- استفاده‌کنندگان تفریحی از بندر و تسهیلات آن
حوزه موضوعی این کمیته‌ها همان هدفمندی ایمنی هستند و باید از آن ریشه‌ها نشأت گیرند.
ج - یکی دیگر از راهنمائی‌نامه‌ها درباره جلوگیری از سرخوردگی، لغزش و زمین خوردن در بنادر می‌باشد که تحقیقی جالب ولی هم چند کوتاه از موضوع است.
در این راهنمائی‌نامه آمده است:
دلایل اصلی سرخوردن و لغزیدن و متعاقب آن زمین خوردن در بنادر را می‌توان به موارد زیر دسته‌بندی کرد:
۱. تمیزکاری غلط سطوح
۲. نگهداری نادرست مواد و مصالح ضدلیز خوردن
۳. آزاد بودن زیرپائی‌ها و وجود لکه‌های لغزنده بر روی سطح
۴. استفاده از کفش و البسه نامناسب
۵. بالای بار کار کردن
۶. هوای نامناسب (باران، برف و یخ)
۷. سطوح ناهمطراز یا شکسته
۸. طناب یا سیم بکسل رها شده در محیط
۹. پالت‌ها و بسته‌بندی‌های شکسته و آزاد
۱۰. نور ناکافی
۱۱. موانع فیزیکی محیطی
۱۲. تغییر سطوح بدون علایم هشداردهنده
۱۳. مسیرهای نادرست حرکت و عدم وجود علایم هشداردهنده
۱۴. تعداد ناکافی سکوهای کار
۱۵. استفاده نادرست از نردبان‌های کار
۱۶. زمانی‌که طناب‌های حایل به‌طور غلط وصل شده‌اند
۱۷. شرایط محدود و راه‌یابی به محل کار نگهداری صحیح نشده‌اند.
۱۸. سکوهای نامتناسب و غیرمستحکم با توجه به نوع کار
اگر در حوادث رخ داده و علل آنها مداقه کنیم، پی خواهیم برد که موارد بالا تقریباً همگی را شامل می‌شوند و لذا لیست قابل استفاده‌ای می‌باشد.
شاید تذکره شناخت ریسک‌ها و رابطه آن با مدیریت ایمنی که می‌بایست پایه کد مورد لزوم باشد، در جهت نتیجه‌گیری قابل توجه باشد.
ارزیابی ریسک از سامانه‌ای پیروی می‌کند که در زیر به‌طوری اجمالی آمده است.
از طویل جمع‌آوری اطلاعات شناخت خطرات، آنالیز و کنترل مخاطرات، ارزیابی ریسک انجام شده و سپس با مقایسه با سیستم موجود، بازنگری لازم تحقق می‌پذیرد.
در تدوین استراتژی استفاده بهینه از منابع و آمارهای موجود بسیار مهم و اساسی می‌باشد.
لازم به ذکر است که تحقیقات میدانی بالاخص در مورد ارزیابی ریسک (RISK ASSESSMENT) از پایه‌های اصلی برای ساختار کد ایمنی بنادر می‌باشند و در این ارتباط پیشنهاد می‌گردد که از راهنمائی‌های موجود هر چند ساده و واضح استفاده شود.

کاپیتان شاهرخ خدایاری
منابع و مأخذ:
www.dft.gov.uk/stellent/groups/dft shipping -
- INTRODUCTION TO THE PORT SAFETY CODE BY DEPARTMENT OF ENVIRONMENT, TRANSPORT & THE REGIONS
SAFER PORTS INTIATIVE -

منبع : ماهنامه پیام دریا