۱۵ خرداد نقطه عطف انتخاب راه جدید

پژوهش تاریخی درباره چیست؟ ظاهرا پژوهش تاریخی درباره گذشته است به بیان مشخص تر درباره گذشته انسان است. البته هر چند تاریخ با افعال انسانی سر وکار دارد ولی فی نفسه به آنها اهتمام ندارد. یک عمل موضوع مطالعه تاریخی قرار نمی گیرد مگر این که معنا و اهمیت اجتماعی داشته باشد. اگر تاریخ به آن دسته از افعال گذشته انسان دل مشغول است که معنا و اهمیت اجتماعی دارند ماهیت این دل مشغولی چیست؟ یک جواب واضح این است: پی بردن به این که آن افعال چه بوده اند یعنی احراز واقعیات، اما مطمئنا وظیفه مورخ تنها این نیست که واقعیات را احراز کند بلکه آنها را قابل فهم نیز بگرداند و این گاهی اوقات ایجاب می کند که واقعیات تبیین شوند.
هدف تبیین تاریخی نیز این است که نشان دهد رویداد مورد نظر، امری اتفاقی نبوده بلکه بادر نظر گرفتن برخی شرایط پیشین یا هم زمان، باید رخ می داده است. توقع مورد اشاره در این جا،پیش گویی یا غیب گویی نیست بلکه پیش بینی علمی، عقلا نی است.
در گذشته، پیشرفت های غرب در آن دیار چشم ها را خیره کرده بود و موج اقبال به این اندیشه به نحو فزاینده ای سنگرها را فتح می نمود ولی این موضوع دیری نپایید و تجددگرایی به تدریج جاذبه خود را از دست داد. اولین عامل ضعف ها و کاستی هایی بود که این اندیشه در زادگاه خود یعنی غرب با آن مواجه شد و آن ظهور مقوله بی عدالتی و استثمار حاصل از نظام های اقتصادی لیبرال در جوامع سرمایه داری غرب بود.
از همین جا بود که در بطن نظام سرمایه داری غرب و علیه آن، اندیشه های سوسیالیستی برای مقابله با استثمار موجود در نظام های لیبرال جوانه زد. علا وه بر استثمار تمدن بورژوازی غرب در ارتباط با سایر نقاط جهان نیز یکی از ناخوشایندترین تجارب تاریخ بشری را به عرصه نمایش گذاشت، استعمار، غارت منابع مالی، طبیعی و انسانی، تصویر رسواگر از ماهیت درونی و پیامدهای خسارت بار تمدن بورژوازی را به نمایش گذاشت.
ایرانیان علا وه بر دو عامل مذکور واقعیت ملموس دیگری را نیز در برابر چشم خود داشتند و آن عملکرد مدافعان تجدد در دفاع از حاکمیت های پهلوی اول و دوم که هر دو از طریق کودتا بر جامعه مسلط شده بودند جایی برای خوش بینی و تداوم جلوه های اولیه این اندیشه باقی نگذاشت.
امام خمینی (ره) که اولین اثر مبارزاتی خود در دفاع از حاکمیت اسلا م را در سال ۱۳۲۳ و در مقابل هتاکی به معارف دینی نگاشته بود طی حدود دو دهه بعد از آن همچون آتشفشانی خاموش از فعالیت آشکار سیاسی، مبارزاتی بر کنار ماند. بعد از وفات مرحوم آیت الله بروجردی در اواخر دهه ۳۰، ایشان به سرعت به ارایه الگوی عملی اسلا م مبارز پرداخت و در نقش ایدئولوگ مجسم ظاهر شد. مشخصه های اساسی اسلا م امام که به عنوان ایدئولوژی انقلا ب شناخته شده بود به اختصار عبارتند از:
۱) آزادی یا به رسمیت شناختن حق حاکمیت انسان بر سرنوشت خویش و اعمال این حق از طریق مراجعه به آرای عمومی
۲) عدالت یا نفی نابرابری های اجتماعی واقتصادی و دفاع از محرومین
۳) استقلا ل یا نفی روابط ظالمانه و استعماری
۴) عقل گرایی یا اعتنا به عقل و دستاوردهای علوم بشری
۵) معنویت گرایی یا عنایت به مقصد نهایی در جهت تقرب الی الله و کمالا ت معنوی در مقابله با اصلا حات ارضی شاه، تعداد دیگری از مراجع و روحانیون نیز کما بیش مخالفت هایی ابراز کرده بودند. اما مخالفت آنان عمدتا به نوعی مخالفت با غصب اراضی خان ها توسط رژیم محسوب می شد. اما حضرت امام (ره) از این زاویه با مسئله برخورد نکرد بلکه ایشان با طرح انقلا ب سفید از سوی شاه به عنوان راهی برای فریب افکار عمومی و بسط حاکمیت آمریکا و بیگانگان و نابودی کشاورزی ایران، به مقابله برخاست و بعدها نیز هیچگاه از برگرداندن اراضی و اموال به خان هاو سرمایه داران دفاع نکرد.
با حضور امام(ره) در مسند مرجعیت در برخورد روحانیت با رژیم هم تحولی اساسی حادث شد و رژیم شاه کاملا مطمئن شد که هیچ امیدی به مصالحه با ایشان وجود ندارد و بدین لحاظ کم کم ماهیت اصلی خود را آشکار کرد و به گستاخی علیه مذهب و روحانیت پرداخت و آنها را مرتجع و هم دست کمونیست ها معرفی کرد آمریکایی ها هم در دفاع از شاه، اصلا حات شاه را یک انقلا ب بزرگ اجتماعی شمردند که مرتجعین و محافظه کاران و سنت گرایان را از صحنه بیرون کرده و شاه را مستقیما در ارتباط با مردم قرار داده است. امام، شاه و دربار را عامل اصلی مشکلا ت می دانست و همین عامل باعث برخورد قاطع شاه با ایشان بود. بلا فاصله پس از سخنرانی عاشورای ۱۳۴۲ امام(ره) را دستگیر کرده و به تهران بردند مردم نیز در اعتراض به این دستگیری در قم، تهران وشهرهای بزرگ تظاهراتی بر پا کردند. عکس العمل رژیم هم سرکوب شدید بود و کشتار و قتل عام بی رحمانه.
۱۵ خرداد ۱۳۴۲ حکایت از تصمیم قاطعانه رژیم برای سرکوبی به هر نوع مخالفتی داشت. این نحوه برخورد رژیم شاه (سرکوب) از یک طرف و تحولا ت بینشی و روشی از سوی رهبران فکری جامعه، همگان را به یک جمع بندی و ارزیابی جدید رسانید که همانا «نفی سلطنت و تاسیس یک نظام جانشین بود».

منبع : روزنامه مردم‌سالاری