تحلیلی بر نهضت های ترجمه در ایران

● سخنی کوتاه
اهمیت روزافزون نهضت ترجمه وتولید و گسترش مبانی علم و جنبش نرم افزاری در تمامی زمینه ها که علم در آن حرف اول را می زند بویژه در حوزه های علمیه و دانشگاه ها و تاکیدات مقام معظم رهبری بر بسیج تمامی نیروهای علمی جهت گسترش علم ورزی و خرد ورزی برای اهداف و عملیاتی نمودن راهکارها برآنیم تا در این راه با نگاهی کنکاشی به پیشینه درخشان تمدن اسلامی ، جایگاه علم و پژوهش ، برخی دلایل خاموشی این نهضت را مورد مطالعه قرارداده و نقش انقلاب اسلامی در احیاء مجدد این نهضت وتمدن فراموش شده با بهره گیری از نهضت تولید علم و جنبش نرم افزاری مورد بررسی و برای خوانندگان و مخاطبین خاص تبیین شود.
● مقدمه ای بر حرکت علمی مسلمانان برای نهضت های ترجمه
فرایند عصر فتوحات اسلامی، رویارویی فرهنگ ها و تمدن های مختلف و کهنی بود که در سایه آمیختگی آن ها، فرهنگ و تمدن اسلامی با همه ویژگی های بارز خود شکل گرفت. هرچند در مراحل نخستین خلافت اسلامی و تا اواسط حکومت امویان، هنوز اعتقاد به عدم پذیرش هر چیز غیر از قرآن و تاکید برقوه حافظه و اجتناب از نگارش، بی اقبالی بسیاری از علوم را فراهم آورده بود، اما با گذشت زمان و در پی رشد معرفتی مسلمانان و نیاز مبرم تمدن نوخاسته اسلامی به آموختن و رسیدن به سرچشمه های اصلی معرفت و علم، مسلمانان ناگزیر به روی آوردن به ترجمه و نقل متون گردیدند.
با استقرار خلافت امویان در شام و نزدیکی آنان به رومیان و تسلط بر مدارس علمی رها (ادسا)، نصیبین، حران و انطاکیه، رفته رفته زمینه های آغاز حرکت علمی مهیا گردید. خلفای نخستین اموی با خواندن و شنیدن سرگذشت پر عظمت پیشینیان، به تاریخ علاقمند شدند. دوران عباسیان یکی از طلائی ترین دوره ها از لحاظ جنبش نهضت ترجمه و گستردگی آن در مناطق عربی ، آسیایی ، اروپایی و آفریقایی بود.
● جهان اسلام و نهضت تولید علم
جهان اسلام با گسترش مراکز علمی و برقراری روابط فرهنگی و علمی با سایر ملل در اندک زمانی چنان انقلابی بوجود آورد که دانشمندان و محققین تاریخ علم از آن بعنوان "معجزه مسلمانان" تعبیر می کنند و اذعان دارند که قدرت خلاقه این نهضت از تمامی جنبش های علمی دیگر تا قرن سیزدهم میلادی بیشتر بوده است .
نبوت با خواندن آغاز گردید. معجزه پیامبر امی کتابی بود که "هیچ کس مثل آن را نمی تواند بیاورد." دعوت به دین با تشکیل جمع مشورتی از نزدیکان وبا انجام سخنرانی و خطابه دینی و جدلهای مذهبی صورت گرفت. راه آزادی اسراء، سواد آموزی و آموزش مسلمانان بود. یاد دادن و یادگرفتن از برترین فریضه ها شد. گردش در جهان و توجه به تاریخ گذشتگان ، ترجمه آثار، یادگیری زبان هایی بجز زبان عربی از وظایف اصحاب خاصه قرار گرفت . مساجد هم محل عبادت بودند وهم محل تحصیل و فراگیری و دانش اندوزی .کنگره علمی حج برپا شد تا تمامی مسلمانان از تمام نقاط جهان دور هم جمع آیند و علاوه بر عبادت به کسب فیض و تحصیل علوم و تبادل نظر بپردازند.از شرایط اصلی صلح مسلمین با کفار در اختیار گرفتن نسخه ای از کتب علمی آن زمان بود. نهضت ترجمه، نقل و حدیث ، قرآن آموزی و حفظ قرآن ، نهضت تحقیق و تالیف احیا شد و در این راستا بیت الحکمه یا آکادمی علمی بغداد تاسیس گردید.
انجمن ها و مراکز دانشگاهی پر افتخاری همانند نظامیه بغداد شکل گرفتند. مجالس برخی از خلفا و پادشاهان ممالک اسلامی به محفل ادب ، هنر، مباحث و مناظرات علمی تبدیل گردید. از محضر و مکتب ائمه اطهار(ع) دانشمندان و مفاخری تقدیم جامعه بشری شدند که خود سردمدار و پدر بعضی ازعلوم امروزی هستند . افرادی همچون جابربن حیان ، فارابی ، ابن سینا ، ابن رشد ، زکریای رازی، حسن بن هیثم ، خوارزمی، ابوالوفا، زهراوی، ابن یونس و صدها نفر نظیر آنها که از بین مسلمین طلوع و در قلمرو حکومت اسلام رشد و تمدن مترقی اسلامی را بوجود آوردند و علم ، هنر و ادبیات اسلامی را ازفراسوی هندوستان تا آنسوی اروپا (اسپانیا و جزایر سیسیل) رواج و گسترش دادند. درحالیکه در برابر خود جمعی مردمان نیمه وحشی و متعصب که از افتخارات آنها بی سوادی بود، می دیدند . اما چه پیش آمد که این چنین مردمانی پس از دوره رنسانس سریعا از ما پیشی گرفته و علاوه بر کسب علوم حاصل از تلاش بزرگ مردان علمی جهان اسلام قرنها با ما فاصله و در تقابل فرهنگی و تمدنی با مایی که بزرگترین تمدن را بوجود آورده بودیم قرارگرفتند.
گرچه بعضی از صاحب نظران دلایلی همچون حمله مغول، از بین رفتن روح عدالت خواهی و رعایت حقوق مردم ، اشرافی گرایی، سود جویی و جمع آوری ثروتها و عیاشی و اسراف گری حکام و برخی دیگر تغییر قیافه بعضی از اصول و مبانی اخلاق اسلامی همچون صبر ، توکل،زهد را به تحمل ظلم ، رکود و بی تدبیری ، گوشه گیری و انزوا طلبی را دلیل عقب افتادگی می دانند، اما باید با تدبیر و تحقیق بیشتر ریشه های اصلی و واقعی را در درون خود جوامع و انسانهای آن جستجو کرد.
● نگاه منصفانه نویسندگان بزرگ جهان به مسلمانان و آموزه های قرآنی علم ورزی
در زمانی که استعمارگران و ابرقدرتها اصول فکری و مبانی دینی ، اجتماعی و اخلاقی مردم مسلمان را تاآنجائیکه به آنان روح استقلال و تحرک می داد از آنها گرفته بودند و برای القائات خود ارزشهای اسلامی را سست کردند . انقلاب اسلامی با شعار عدالتخواهی ، استقلال طلبی ، آزادی خواهی و مردم سالاری بعنوان عصاره تمدن مترقی اسلامی پس از قرنها بعنوان یک فرهنگ بوجود آمد. مسلمانان و مستضعفین عالم که عزت و افتخار را در طول دوران پر فراز و نشیب ۲۹ ساله با چشم خود دیدند، چشم امید به پیشرفت های جمهوری اسلامی دوخته اند و امیددارند وبا کوشش و جوشش انقلابی نهضت غنی علمی را نیز بنا نهد تا بتوان در سایه آن استقلال خود را در تمامی ابعاد فرهنگی ، اقتصادی ، سیاسی ، اجتماعی و صنعتی بازیافت و همان شکوه و عظمت از دست رفته را دوباره احیا نمود. ولی این راه بس دشوار و مرد و همراه می خواهد.
علم و عالم در اسلام از جایگاه رفیعی برخوردار است و این واقعیتی است که بر هیچ طالب حقیقی پوشیده نیست چرا که با کمترین تتبع در متون اسلامی می توانیم به فضیلت و جایگاه علم از نظر اسلام پی ببریم.
کتاب و سنت مملو از آیات و روایات در این زمینه است، به عنوان نمونه؛ ماده علم با اشکال مختلف بیش از ۸۵۰ بار در قرآن تکرار شده است.
اولین سوره ای که بر پیامبر(ص) نازل شده نیز بیانگر فضیلت علم نزد پروردگار است. چرا که خداوند مطلع ،سخن خود را بیان عظمت علم قرار داده است و این بیانگر شرافت علم خصوصاً علم توحید که مدار هر علمی است- می باشد.
شهید ثانی(ره) با تعبیر زیبایی در این باره می فرماید: "خداوند کتابش را با بیان نعمت ایجاد انسان آغاز نموده و بلافاصله نعمت علم و بینش را تذکر داد یعنی به اولین مرحله شکل گیری انسان و سپس به کمال او که عالم شدن است، اشاره می کند.
به تعبیر شهید ثانی(ره) خداوند در این سوره به این نکته اشاره می کند که: ارتقای انسان از پایین ترین مراتب وجودی به عالی ترین مراتب تعالی، بواسطه علم و دانش است.
چرا که اگر غیر از علم چیز دیگری ملاک برتری به شمار می رفت باید بلافاصله پس از خلقت انسان به آن اشاره می کرد لذا این آیه موقعیت علم را از دیدگاه اسلام شفاف می کند.
در برخی آیات دیگر خداوند در راستای ترغیب بندگان به تحصیل علم، طرق تحصیل آن را به بنده نشان می دهد. "ا... اخرجکم من بطون امهاتکم لا تعلمون شیئاً و جعل لکم اسمع و الابصار والا فئده لعکم تشکرون".
خداوند در این آیه به وسایل طریق کسب علم و معرفت و به علاقه انسان به تحصیل علم جهت خروج از جهل و نادانی اشاره می کند.
روایات بسیاری در باب تمجیدعلم آمده است که معروفترین آنها روایت "طلب العلم فریضه علی کل مسلم و المسلمه" می باشد، از حضرت علی(ع) نقل شده است که: مردم بدانید کمال دینداری و نقطه اوج آن دانش آموختن و عمل به آن است.
توجه قرآن و اهل بیت(ع) به علم آموزی، توجه بسیاری از متفکران غیر اسلامی را به خودش جلب کرده است.
"جان دیون پورس" در این باره می گوید: شاید هیچ ملتی قبل از مسلمانان وجود نداشته اند که برای کسب دانش از آغاز تا انجام آن به این اندازه ارزش قائل شده باشد.هم قوانین مکتوب و هم آداب و سنن مسلمانان به این فکر پسندیده کمک کرد.
وی با استناد به یکسری احادیث نبوی به این نکته اشاره می کند که در خصوص توجه به علم کسی به پای مسلمانان نمی رسد.
"گوستاولوبون فرانسوی" نیز درباره جایگاه علم در اسلام معتقد است:اسلام از هر دینی برای اکتشافات و اختراعات ارزش بیشتری قایل شده است.
"پروفسور گرام بان" نیز می گوید: تمدن اسلامی در عین اینکه بسیار انتخابگر است و مشارکتهای خارجی را پذیرفته و حتی در جستجوی آن بوده است اما هویت خود را حفظ کرده است.
رهبران اسلام، علمای بیگانه را برای تعلیم به مسلمانان دعوت کردند و از علم آنان علماء و فضلای بزرگی تربیت نمودند. موفقیت و شکوفایی تمدن اسلامی به شریعت اسلام وابسته است.
نقش حضرت امام رضا(ع) درایجاد نهضت های علمی و ترجمه
آثار و تألیفات امام رضا (ع) در امور مختلف مثل توحید، پیدایش زمین، پزشکی، فقه، حدیث، فلسفه احکام و مباحث اخلاقی، حاکی از گستردگی معلومات ایشان بوده است.
مسلماً شخصی با این گستردگی در علم و بینش، تأثیر شگرفی بر توسعه علمی جامعه خود خواهد گذاشت، به خصوص اینکه امام (ع) به لحاظ اجتماعی بسیار فعال عمل کردند و خود شخصاً به ارایه راهکار و نظرات خود پرداختند. احاطه ایشان به علوم پزشکی، بهداشت عمومی و میکروبیولوژی نمونه بارز این مسأله است که تأثیر بسزایی در علم پزشکی و بهداشت عمومی آن عصر گذاشت. چرا که تا آن زمان دانش پزشکی صورت علمی نداشت و این حرکت عظیم علمی امام(ع) در ۱۲۰۰ سال پیش نقطه جهشی برای توجه اندیشمندان به علم در حوزه های مختلف شد. خصوصاً وقتی این قواعد با کشفیات علمی منطبق شد.
استفاده بهینه از فرصتهای موجود در تبیین معارف و تبلیغ دین و ترویج مسایل علمی از عمده فعالیتهای امام رضا(ع) در تولید علم به شمار می رود.
حضرت رضا(ع) نیز با توجه به تصریحات و تأکیدات کتاب و سنت درباره توسعه علم و دانش وعقلانی بودن لزوم تحصیل علم به این مهم پرداختند.
استفاده ایشان از این پیش زمینه ها در هدایت فکری و توسعه علمی و تولید علم کمک بسزایی کرد. یکی دیگر از این پیش زمینه ها توجه به اصول علمی و معارف کلیدی در جریان تولید علم است. امام رضا(ع) با تکیه بر همین اصول، نهضت علمی را به اوج خود رسانید اعتقاد آن حضرت به لزوم ارتقای علمی مسلمانان در سطح بین المللی و یافتن جایگاه مناسب علمی دیگر مؤلفه ای بود که حضرت رضا(ع) از آن در تولید علم بهره جست. {۲}
نتایج و پیامدهای نهضت ترجمه - چرا نهضت های ترجمه باید تشکیل و احیاء شود و هدف آن چیست؟
اصولا ارتباط مجامع فرهنگی و علمی در سرتاسر دنیا و گسترش علم و خرد ورزی تنها از طریق ارتباط دو جانبه صورت می گیرد. هرچه ارتباطا ت بیشتر ، مداوم ، به روز و در نهایت گسترده باشد کنکاش در طلب و جستجوی علمی برای علم ورزی بیشتر و میدان عمل و کارایی بیشتری خواهد داشت. تاسیس و گسترش نهضت های ترجمه در ارتباط و تعامل باکشورهای دیگر موجب شناخت و آگاهی بهتر و بیشتر علم پژوهان از دستاوردهای علمی و تحقیقی دیگر کشورها و بلعکس است.ترجمه آثار دانشمندان ، عالمان و محققان بزرگ ایرانی توسط کشورهای دیگر به زبان آن کشور موجبات شناخت و آگاهی را برای دولت و مردم آن کشور به همراه دارد.
در سایه این تعاملات و ترجمه ها ،علم و دانش در حوزه وسیعی گسترش می یابد و شناخت مردمان از یکدیگر در حوزه های گوناگون فکری بیشتر و تفاهمات جدیدی بوجود می آید . در نتیجه دسترسی به عقاید و اندیشه ها و چگونگی برخورد و تبادل عقلانی بهتر و مفاهیم کاربردی تر می شود.
در قرون گذشته(۱۴۲۰سال پیش) که منابع علمی و اعتقادی در تمام امور خیلی کمیاب بود محققان و دانشجویان جهت کسب علم به مراکز علمی دنیا مسافرت می کردندو برای حکومت و جامعه خود کسب فیض می کردند.نمونه بارز و عینی آن ، می توان به کلاس های علمی و دینی امام محمد باقر(ع) اشاره داشت. دانشجویانی که از محضر مبارک این امام همام کسب دانش می کردند بیش از ۴۰۰۰نفر بود. از جمله از شاگردان امام محمد باقر(ع) می توان به جابربن حیان از دانشمندان بزرگ ایرانی اشاره کرد که در مکتب این امام بزرگوار کسب فیض می کرده و علم خود را در اختیار مردم جامعه خود می گذاشت.
این دانشجویان که اغلب از کشورها و نژادهای گوناگون بودند مجبور بودند زبان عربی را بیاموزند و سپس علوم تخصصی خود را که از محضر امام محمد باقر(ع) می آموختند به زبان مادری خود ترجمه می کردند.و بدین منوال از حفظ علم و گسترش آن در جامعه خود نهایت بهره برداری را می نمودند.
گستردگی در علم و بینش، تأثیر شگرفی بر توسعه علمی جامعه بهمراه دارد. پس نهضت های ترجمه در ایجاد و گسترش مبانی علمی نقش مهمی در هر جامعه دارد . جامعه ای که مشارکتهای خارجی و تعاملات و مراودات علمی و پژوهشی را در امر ترجمه حفظ وگسترش دهد، نقطه جهشی برای توجه اندیشمندان کشورهای گوناگون به علم خواهد یافت.
اکنون در سرتاسر دنیا مردمانی هستند که برای دستیابی و حصول به علم مورد نظر مهاجرت کردند . و برای موفق بودن در هرجا زبان آن مملکت را فراگرفتند واین زبان موجب ترقی و درنهایت انتشار و تولید علم شده است. این افراد دانش های گوناگون را با علم ترجمه به هم می آمیختند و در تسریع آن علم به جامعه خور کوشا بودند .در نتیجه علوم از جامعه ای به جامعه دیگر و از کشوری به کشور دیگر منتقل و مورد استفاده قرار می گرفت. پس نهضت ترجمه برای هر جامعه ای مثل نقش آب است برای کویر . اگر نهضت های ترجمه موفق باشند و مسولین فرهنگی بیشتر به این مسئله بسیار مهم توجه نمایند ، موجبات شکوفایی و علم ورزی و خرد ورزی را بیشتر شاهد خواهیم بود. نهضت ترجمه یعنی تکیه بر دانش امروز و دیروز و جستجوی دانش فردا برای فرمانروایی کردن بر دنیای آینده . این شعاری است که مسؤلین فرهنگی و علمی ما درحال فراموش کردن آن هستند.
● توصیه مقام معظم رهبری به دانشجویان و طلبه های حوزه در مورد نوآوری علمی وتکیه کردن به گذشته برای بنای آینده
"حضرت آیت الله خامنه ای دردیدار با دانشجویان و طلبه های حوزه در شهر قزوین باابراز خرسندی فراوان از توجه دانشجویان و استادان به مسائلی همچون تولید علم و نهضت نرم افزاری افزودند: مسائلی که دراین گونه اجتماعات مطرح می شود آرزوها وآرمانهای ماست و هرجا جوانان مومن و پرشور اجتماع کنند به یقین خداوندرحمت و هدایت خود را ارزانی آنان می سازد.
ایشان با اشاره به تأکید فراوان دین اسلام ، پیامبر خاتم و ائمه هدی (علیهم السلام ) بر خردورزی و دانش افزودند: اتکاء به علم و فکر و اقتصادو سیاست ترجمه ای برای هر ملتی ننگ است و براساس مبانی اسلام ، ملتها بایدضمن تعامل فرهنگی و استفاده از نکات مثبت فرهنگ دیگر ملتها، برای اداره زندگی اجتماعی - سیاسی و اقتصادی خود بر فکر و تحلیل و اندیشه و خرد خویش تکیه کنند و از تسلیم در مقابل تهاجم فرهنگی و افکار و ایده های دشمنان بپرهیزند. }۱{
همچنین در این ارتباط ،حضرت آیت الله خامنه ای در دیداری دیگر با نخبگان و فرهیختگان استان فارس با تاکید بر علم محوری و خرد ورزی وتکیه کردن به گذشته برای بنای آینده و آنچه میتواند برای آینده‏ی ما امیدبخش باشد گفت، همین است که بحمداللَّه شعار نوآوری که لازمه‏ی نوآوری هم همین شکوفائی استعدادها و ثمربخشی سرمایه‏گذاری‏های قبلی است - یک شعار حقیقی است - شعار زمان و نیاز روز ماست. همه‏ی قرائن هم این را نشان میدهد. نوآوری یک نیاز کنونیِ حرکت کشور است. نوآوری به معنای خط بطلان کشیدن بر گذشته نیست؛ بلکه به معنای تکیه کردن به گذشته برای بنای آینده است. و این احتیاج دارد به اینکه همه‏ی همت ما، همه‏ی تلاش ما متوجه به این باشد که ما باید این کشور و این تاریخ را بسازیم.
عقب‏ماندگیِ یک ملت، درد بزرگی است، بیماری سختی است. این بیماری را با همت بلند و با تلاش پیگیر باید علاج کرد و درمان بخشید. مهم این بود که ما به خود بیائیم و این بیماری را تصدیق کنیم، و پس از آن برای علاج این بیماری همت بگماریم؛ اینها حاصل شده است. ملت ایران به خود آمده، احساس کرده است که بایستی جایگاه خودش را پیدا کند و احساس کرده که در گذشته - سالهای طولانی - ده‏ها سال دچار عقب‏ماندگی و غفلت بوده؛ ملت ایران این را احساس کرده. در خواب خوش - آن‏جوری که سعی میشد در دوران طاغوت، برای ما تدارک ببینند - باقی نماند. آن روز چشمهای ما را مثل انسانهای مست، تخدیر شده بسته بودند؛ با تکرار دروازه‏ی تمدن بزرگ و از این حرفها، بدون اینکه یک قدم بر داریم، ما را در عالم توهّم نگه داشته بودند و متوقف بودیم. توقف هم به معنای عقب‏ماندن است؛ چون دنیا که منتظرِ ما نمیماند؛ دنیا به سرعت پیش میرفت، ما متوقف بودیم.
این حالت تخدیرزدگی و مستی، بحمداللَّه تمام شد؛ ملت ما به خود آمد؛ حرکت عظیم انقلاب، ما را به هوش آورد. جوانان ما، امروز احساس میکنند که بایستی در این راه شتابان پیش بروند؛ باید بدوند. هم نیروی دویدن در آنها هست، هم همت هست، هم راه روشن است؛ بنابراین بایستی پیش برویم. دانشگاه‏ها، حوزه‏های علمیه، مراکز تحقیقاتی، مسئولان ذی ربط، همه‏ی اینها، هر کدام مسئولیتهای سنگینی بر دوش دارند؛ این مسئولیتها مشخص هم هست. و بحمداللَّه می‏بینیم که حرکت آغاز شده و روزبه‏روز ان‏شاءاللَّه پیش خواهیم رفت.
آن روزی که ملتهای دنیا، دانشمندان و اندیشمندان عالم احساس کنند به ایران، به زبان ایران، به فرهنگ ایران نیاز دارند برای اینکه گامهای نوئی را در مسائل علمی بردارند، این روز شدنی است؛ امکان‏پذیر است. همچنانی که امروز برای فرا گرفتن بسیاری از فنون مورد نیاز بشری، انسان احتیاج دارد زبان فلان کشور و فلان ملت را فرا بگیرد؛ آن روز مردم دنیا احساس کنند که نیاز دارند زبان شما را بیاموزند؛ فرهنگ شما را بیاموزند. آن روز خواهد آمد و شدنی است. اگر ما همت کنیم و همین تلاشی که امروز مشاهده میشود، و همین انگیزه‏ای که امروز بحمداللَّه دلهای جوانان ما، اندیشمندان ما، مردم ما مالامال از آن هست، ان‏شاءاللَّه ادامه پیدا کند - که پیدا هم خواهد کرد - آن روز خیلی دور نخواهد بود.}۲{
از این رو لزوم همت بلند در باب تولید علم ، و احیاء نهضت های ترجمه در داخل و خارج از کشور می تواند دسترسی به علم گرایی را پر شتاب نماید . ترجمه و نشر آثار دانشمندان ، عالمان وپژوهشگران بزرگ ایرانی و خارجی و چگونگی تبادل نظر و گفتگو بین آنها برای این امر مهم به عهده کیست؟ مجری و متولیان این امر فرهنگی در دست کیست ؟ آیا آماری از نهضت های ترجمه و تعداد آن دردست هست ؟ آیا تعداد کتابهای دانشمندان ، عالمان وپژوهشگران ایرانی به زبانهای بیگانه ترجمه و منتشر شده است؟ به هر حال مشخص شدن و پیگیری در این موضوع شاید مشکلات خاص خودش را داشته باشد. در جامعه اسلامی ما که مدعی تولید علم است، باید علاوه در زمینه آزادی بیان و اندیشه به سیره امامان معصوم و فرمایشات بزرگان دین التزام عملی پیدا کرد تا زمینه ارایه نظرات مخالف ما هم نقد و بررسی آن در جامعه فراهم شود در این صورت است که شاهد حرکتی ثمربخش در باب تولید علم خواهیم بود.● ناشران بین المللی موفق در زمره احیاء نهضت ترجمه در داخل و خارج از کشور
از جمله مهمترین موسسات مختلف انتشاراتی و بین المللی که در این زمینه پیشرو می باشند عبارتند از:
▪ موسسه انتشارات بین المللی الهدی
موسسه انتشارات بین المللی الهدی وابسته به سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با دارا بودن بیش از ۳۴مترجم در زمینه ترجمه آثار بزرگان، دانشمندان ،فرهیختگان در ترجمه ، نشر و توزیع کتابهای علمی و فرهنگی دانشمندان ، عالمان وپژوهشگران بزرگ ایرانی در خارج از کشور و ترجمه آثار دانشمندان ، عالمان وپژوهشگران خارجی در جمهوری اسلامی ایران با موضوعات سیاسی ، فرهنگی ، اجتماعی و... نمونه ای موفق در احیای نهضت ترجمه می باشد .
طبق آمار معتبر از نهادهای مهم انتشاراتی ونهادهای فرهنگی و دولتی ،انتشارات این موسسه به ۳۴زبان زنده دنیا ترجمه و منتشر می شود.
حضور در نمایشگاههای بین­المللی کتاب یکی از اولویت­های این موسسه است که هدف آن معرفی کتاب های منتشر شده در این موسسه یا به عبارتی خارج کردن ایران از کهنگی حوزه کتاب و تبادل ترجمه و کتب در احیای نهضت ترجمه می باشد.در همین خصوص می‌توان به آخرین موفقیت این موسسه در نوزدهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران که در سال ۱۳۸۵ به عنوان "ناشر برگزیده بخش ناشران بین‌المللی" اشاره کرد. در همین سال نیز یکی از کتاب‌های این انتشاراتی با عنوان "ترجمه دیوان مثنوی معنوی به ازبکی" برنده جایزه جهانی کتاب سال جمهوری اسلامی ایران شد، از نمونه های احیاء و گسترش نهضت ترجمه در فراسوی مرزهای جمهوری اسلامی ایران است که می توان بشمار آورد.
این مؤسسه انتشاراتی در ابتدای سال ۸۷با ترجمه و انتشار سه جلد کتاب (خداوند در کتب مقدس، خدمات متقابل اسلام و ایران-فارس ،مویه های پامیر "شعر فارسی در افغانستان امروز") به زبانهای فارسی و روسی به ترتیب در تیراژ۲۰۰۰،۱۰۰۰،۲۰۰۰به بازار کتاب در داخل کشور و در کشورهای قزاقستان ، افغانستان ، روسیه و آسیای میانه از کارهای مهم این موسسه انتشاراتی بوده است.
همچنین این مؤسسه باگروه مترجمین خود در سال ۸۶ با انتشار ۸۰جلد کتاب به زبانهای آلبانیائی، عربی ،روسی ، انگلیسی ، ترکی آذری ، روسی - چینی، سه زبانه، ترکی استانبولی،اردو ، فرانسه ، فارسی - ملایو، ترکمنی، ازبکی، هوسائی، یونانی از شخصیتهای چون آیت‌ا... خامنه‌ای رهبر معظم انقلاب، ، آیت ا.. شهید مرتضی مطهری ، آیت ا... امینی ،غلامعلی حداد عادل ، شیخ عباس قمی ، محمد تقی جعفری، اوانگلوس فریتس، محمداول‌بوچی،دکتر غلامعلی‌رجائی، ، نوید رسولی، مرتضی نجفی اسفاد ، کوامی جیکی، ، رشیدیه حنیف، سیدهاشم‌رسولی‌محلاتی، محسن پاک آئین(سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در تایلند) ، آندری گریشن ، سید فند الحکیم و... با مجموع تیراژ۹۵۰۰۰۰جلد کتاب از جلدهای گوناگون صاحب بهترین رکورد در مجموع ترجمه و انتشار به زبانهای غیر فارسی می باشد.
▪ مؤسسه فرهنگی ترجمان وحی(مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان های خارجی )
مؤسسه فرهنگی ترجمان وحی یا مرکز ترجمه قرآن مجید به زبان های خارجی در سال ۱۳۷۳ به وسیله سازمان اوقاف وامور خیریه و با همکاری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تأسیس گردید. هدف از تأسیس این مرکز ارائه ترجمه هایی گویا و به دور از تحریف قرآن مجید به زبان های زنده دنیاست.
مرکز ترجمه قرآن مجید بالغ بر ۸۰۰ مقاله به زبان های : انگلیسی ، آلمانی ، ایتالیایی ، اردو ، ترکی استانبولی ، ترکی آذری ، عربی ، چینی و فارسی منتشر کرده است.این مرکز در کنار گنجینه قرآن های ترجمه دار ، کتابخانه ای تخصصی تشکیل شده است که بیش از ۳۵۰۰ جلد اثر را در زمینه فرهنگ های زبان شناسی ، دائره المعارف ها ، فهرست های کتاب شناسی ، تاریخ و جغرافیای کشورهای مختلف در ۵۵ زبان در خود جای داده است. آمار اجمالی قرآن های مترجم به زبان های خارجی موجود در مرکز ترجمه قرآن مجید تا آبان ماه ۱۳۸۰به ۹۳زبان زنده دنیا می باشد.
این زبان ها عبارتند از : آلبانیایی ، آلمانی ، اردو، ارمنی، ازبکی، اسپانیایی، اسپرانتو، انگلیسی ، ایتالیایی، ایرلندی ، بلغارستانی، پالی، پرتغالی، تامیلی، ترکی آذری، ترکی استانبولی، تلوگو، بنگالی، تیبیتان، چک ، چینی، دانمارکی ، دری، روسی، رومانیایی، ژاپنی ، سانسکریت، سریانی ، سوئدی، سواحلی، سومالی، عبرانی، عبری، عربی، فارسی، فرانسه، فنلاندی، قرقیزی، قزاقی، کردی، کرواتی ، کره ای، کنری، کونکانی، گیلکی ، لاتین، لهستانی، مالایالام ، مجاری، مراتی ، نروژی ، هلندی، هندی و یونانی.
مرکز ترجمان وحی وابسته به سازمان اوقاف و امور خیریه در جمهوری اسلامی ایران جایگاه ویژه ای دربین کشورهای ترجمه کننده قرآن کریم دارد.و این مرکز برای ترجمه کلام وحی به زبانهای زنده دنیا تلاش می کند.اما متاسفانه تیراژهای انتشار قرآن را به زبانهای گوناگون اعلام نشده است .
همچنین فعالیت های مرکز ترجمان وحی در ترجمه وانتشار"ترجمه قرآن کریم به زبانهای اسپانیولی و ترکی آذری برگ زرین دیگری بر ادامه حیات نهضت ترجمه در ایران است. مرکز ترجمان وحی وابسته به سازمان اوقاف و امور خیریه به زبانهای انگلیسی ، فرانسه ، چینی ، ترکی استانبولی و ترکی آذری ترجمه های را از زبان فارسی به زبانهای فوق ارایه داده است و ترجمه به زبانهای زنده دیگر دنیا را نیز در آینده ای نزدیک در دستور کار خود دارد.
ترجمه قرآن توسط مترجمان مسلط به زبان اسپانیولی و ترکی به عنوان زبان مادری آنان و مقتضای زمان بودن این ترجمه‌ها دو ویژگی مهم و منحصربه‌فرد این آثار قرآنی است. با وقوع انقلاب اسلامی ایران در میان غیرمسلمانان تمایل زیادی برای شناخت قرآن کریم ایجاد‌شد و این حادثه در واقع تحولی عظیم در راستای آشنایی با آموزه‌های این کتاب مقدس‌ بودتاکنون ۲۰ ترجمه قرآن به زبان اسپانیولی توسط یهودیان و مسیحیان ارایه‌شده است . قرآن به زبان اسپانیایی ۲۰ بار مورد ترجمه قرار گرفته که بیشتر مترجمان آن یهودیان و مسیحیان هستند .
مؤسسه فرهنگی ترجمان وحی تا کنون توانسته است بیش از ۵۰۰۰۰ نسخه از قرآن کریم به یکصد و شش زبان زنده دنیا ترجمه نماید که با تشکیل گروه های کارشناسی همه آنها بررسی شده است.
▪ مرکز فرهنگ و معارف قرآن در قم
"مرکز فرهنگ و معارف قرآن" دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم در سال ۱۳۶۶ با هدف گسترش فرهنگ و معارف قرآن و دفاع ازحقانیت آموزه‌های آن شکل گرفت و با نگاهی کاملاً نو به عرصه‌های تفسیر، ترجمه و موضوعات قرآنی، به جهت‌دهی فعالیت‌های قرآنی در حوزه علمیه قم، بسیاری یاری رساند. این مرکز وظایفی همچون: تأمین منابع و اسناد قرآنی، طبقه‌بندی و سازماندهی معارف قرآنی، تدوین فرهنگ‌نامه‌ها و دائرة المعارف‌های متنوع قرآنی، پدیدآوردن تفاسیر گوناگون، پاسخگویی به سؤالات و شبهات و شناسایی خلأها و نیازها در عرصه فرهنگ قرآنی را به عهده گرفته است.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و گرایش وسیع به مسائل اسلامی، نیاز به پژوهش‌های جدی و گسترده در همه زمینه‌ها به وجود آمد و در بخش قرآن به سبب کاستیها که در تحقیقات قرآنی در حوزه‌های علمیه احساس می‌شد، ضرورت‌های جدیدی رخ نمود و تلاش‌های گسترده‌ای صورت گرفت. از جمله: تحقیقات و نوشته‌های اندیشمند فرزانه آیت الله هاشمی رفسنجانی تحت عنوان کلید قرآن، بود، این پژوهش انگیزه بسیار نیرومندی را فراهم نمود تا گروهی گرد هم آیند و دستنوشته‌های دوران زندان ستمشاهی ایشان را تکمیل و آماده ارائه کنند.
از سال ۱۳۶۶ تهیه تفسیر راهنما با استفاده از دست‌نوشته‌های آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در دستور کار مرکز قرار گرفت. دهها نفر از محققان و قرآن‌پژوهان این مرکز طی ۱۵ سال کار مستمر و پژوهش دقیق موفق شدن سبک جدیدی از تفسیر قرآن را بوجود آورند.
بر پایه این تحقیقات، در گام بعدی فرهنگ قرآن و دائرة المعارف و سایر پژوهش‌های مرکز شکل گرفت و هم اکنون مرکز با تولید سالیانه بیش از ۷۰ جلد کتاب در زمینه پژوهش‌های بنیادی و کاربردی قرآنی به عنوان بزرگ‌ترین مرکز قرآن‌پژوهی کشور شناخته شده است.
از انتشارات مهم این مرکز میتوان به کتابهای فرهنگ قرآن اثر حضرت آیت الله هاشمی رفسنجانی ،دایرة المعارف قرآن کریم نویسنده :مرکز فرهنگ و معارف قرآن،الانظار التفسیریة للشیخ الانصارینویسنده : صاحب علی محبی به زبان عربی، تفسیر بیان،تفسیر سوره های حمد و بقره از محمدتقی فلسفی، جرعه ای از زلال قرآن اثر میرزا ابوالقاسم، محمّدی گلپایگانی وشامل ۳۸ اثر مهم دیگر می باشد.
▪ بنیاد حکمت اسلامی صدرا
پایه های اولیه تشکیل بنیاد حکمت اسلامی صدرا در سال ۱۳۷۳ به دستور مقام معظم رهبری با هدف نشر حکمت و فلسفه اسلامی و به ویژه مکتب ملاصدرا و آراء و اندیشه های او و حفظ و تقویت بنیان های فلسفه و اندیشه و بالا بردن سطح آن و ارتباط با فلاسفه و مراکز فلسفی غیر ایرانی و مبادله افکار و اطلاعات و همکاریهایی از این قبیل در سرتاسر جهان .تأسیس شده است.
درباره اهداف و موضوع انجمن بین المللی ملاصدرا در اساسنامه آن چنین آمده است: بمنظور ارتقاء جایگاه فلسفه و گسترش زمینه پژوهش فلسفی و معرفی مکتب فلسفی ملاصدرا در داخل و خارج از کشور و تسهیل مبادلات فلسفی با مراکز فلسفی داخل و خارج و ... این انجمن تشکیل می گردد.
موضوع انجمن عبارتست از: ارتباط آزاد علمی از راه همایشها و گفتگوهای برنامه ریزی شده، پرورش استعداد جوانان پژوهشگر و اجرای دیگر اهداف انجمن.
به منظور پیگیری چاپ، ترجمه، و نشر کتب ملاصدرا و دیگر اثار مربوط به این حوزه و نیز حفظ ارتباط با حدود سه هزار دانشگاه و موسسه علمی در سراسر جهان و نیز بیش از ده هزار فیلسوف و استاد فلسفه علوم در پنج قاره جهان و نیز پژوهش و فعالیت علمی -تحقیقی در این حوزه، سرانجام بنیادی به نام بنیاد حکمت اسلامی صدرا تأسیس گردید. هم اکنون بنیاد به همراه دیگر واحدهای خود از جمله شاخه بین المللی آن (SIPRIn)، حکمت سرا برای ترویج فلسفه در سطح عموم مردم و بویژه جوانان، انجمن ملی و بین المللی، موسسه انتشاراتی، سایت اینترنتی وخردنامه صدرا به عنوان اولین مجله فلسفی در ایران وهمچنین واحدها ی پژوهشی فلسفه و کودکان . مرکز تدوین تاریخ جامع حکمت و فلسفه ونیز مرکز تحقیقات فلسفه تطبیقی مشغول به فعالیت است.
یکی از بخشهای فعال بنیاد حکمت اسلامی صدرا واحد انتشارات این بنیاد است، که از آغاز تأسیس تاکنون کتابهای متعددی به زبانهای مختلف به زیور طبع آراسته، و نقش مهمی را در توسعه و گسترش حکمت و فرهنگ در سطح داخلی و خارجی داشته است و باعث شده تا دانشمندان و فلاسفه متعددی از سراسر جهان با این آثار و اندیشه ها و بخصوص آراء و افکار حکیم صدرالمتألهین آشنا شوند.
بیشتر کتب منتشر شده بزبان فارسی، عربی و انگلیسی است و بقیه بزبانهای دیگر می باشد کتب ملاصدرا نیز که به بهترین روش و بوسیله اساتید فلسفه، تصحیح انتقادی شده با چاپ زیبا از جمله کتب منتشره بنیاد حکمت اسلامی صدرا است.
از مهمترین کتب منتشره بنیاد حکمت اسلامی صدرا: مجموعه مقالات همایش جهانی ملاصدرا در چندین جلد، اجوبه المسائل و رساله فی القطب و المنطقه ، ملاصدرا، زندگی، شخصیت، مکتب صدرالمتألهین ، مقدمه بر المشاعر صدرالمتألهین شیرازی، حدوث العالم ( رساله الحدوث) ، اسفار الاربعه (عربی - ازجلد ۱تاجلد۹)، الشواهد الربوبیة‌ فی‌ المناهج‌ السلوکیة‌، سیر حکمت در ایران و جهان(انگلیسی)، ملاصدرا و فلسفه معاصر جهان، التنقیح فی المنطق، رساله ۳ اصل، میرداماد و همچنین کتابهای که به زبان انگلیسی چاپ و دردانشگاهها و مراکز علمی کشورهای اروپایی منتشر شده است عبارتند از : مجموعه مقالات همایش جهانی ملاصدرا در سال ۷۸در ده جلد،سیر حکمت در ایران و جهان ،فلسفه حقوق زنو حکمت متعالیه ملاصدرا.
کتابهای منتشر شده یا در حال انتشار بنیاد حکمت اسلامی صدرا به غیر زبانهای فارسی ، عربی و انگلیسی به زبانهای بلغاری ، چین و کره ای نیز می باشد.
● مسائل و مصائب ترجمه وآغاز نهضت های ترجمه
در چند دوره تاریخی در جهان نهضت ترجمه را شاهد بوده ایم، یک دوره مربوط به زمانی می شود که در ایران با تأسیس دانشگاه جندی شاپور همراه بوده است. در زمان ساسانیان، نسطوریان سریانی زبان و هندی ها در مرکزی علمی به نام گندی شاپور در خوزستان گردآمدند و با ترجمه متون مختلف و شدت یافتن کار ترجمه توسط این دانشمندان نهضت ترجمه ای شکل گرفت. بعدها در دوره اسلامی عباسیان تحت تأثیر جندی شاپور و با الگوبرداری از آن نهضت ترجمه بغداد را ایجاد کردند. تحت تأثیر همین جریان بود که دانش یونان و هند به ایران انتقال یافت. اما بعد از شکست صلیبیون در جنگ های صلیبی این جریان انتقال دانش وارونه شده و به اروپا سرازیر می شود. در جریان این شکست اروپائیان متوجه می شوند که به لحاظ علمی از مسلمانان عقب هستند. بنابراین دست به ترجمه آثار مسلمانان می زنند. بدین ترتیب پس از خاموش شدن نهضت ترجمه بغداد، اسپانیا متولی انتقال دانش از کشورهای اسلامی به اروپا می شود. به تدریج اروپا از طریق نهضت ترجمه اسپانیا، نهضت علمی - فرهنگی وسیعی را پیش می برد که دو- سه قرن ادامه پیدا می کند و منجر به رنسانس اروپا می شود. البته یک نهضت ترجمه هم در چین داشته ایم. در دوره اخیر، حرکتی را که در دوره قاجاریه در پی ارتباط با غرب صورت گرفت و با تحول و اوج گیری در ترجمه همراه بود نیز نهضت ترجمه نامیده اند.
گاهی "نیاز" فرهنگی - علمی یک جامعه آن را به سمت ترجمه هدایت می کند. مثلاً در دوره قاجاریه تماس ما با غرب باعث ایجاد نوعی نیاز شد و این نیاز ما را به سوی ترجمه سوق داد. اما نکته اینجا است که گاهی یک نیاز واقعی است و گاهی نیاز، نیازی کاذب است که از سوی دیگران این نیاز برای جامعه ای طراحی و ساخته و برنامه ریزی می شود. به نظر می رسد در دوره قاجاریه، نیازی که به ترجمه احساس می شد صرفاً درونی و بومی نبود بلکه یک احساس نیازی را نیز غرب بر ما تحمیل می کرد.
بین سال های یییی تا یییی با حمایت های مالی انتشارات فرانکلین در ایران، بیش از یک هزار عنوان کتاب ترجمه و منتشر شد. چندین ناشر از انتشارات فرانکلین پول می گرفتند تا کتاب های موردنظر را ترجمه کنند(!) پیش از آن، انجمن دوستی ایران و روسیه چنین وظیفه ای را برای خود احساس می کرد(!!) در واقع در این مقاطع عوامل خارجی به سود خود از این طریق می خواستند نبض فرهنگی- علمی جامعه ما را به دست گیرند. این نمونه ای از اهمیت و نقش ترجمه در شکل دهی فضای فکری- فرهنگی یک جامعه است. در واقع این "گزینش" در ترجمه است که چنین قدرت شکل دهی به آن می دهد.
گاهی ما این نیاز را در خارج از کشور تولید نمی کنیم و قبول داریم که در این زمینه کوتاهی می شود. با یک برنامه ریزی هدفمند "مرکز پژوهشهای ترجمه" در سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی می تواند این کمبود را جبران کند. البته ناگفته نماند که در برخی از موضوع ها مثل موضوع های دینی- مذهبی این نیاز وجود دارد و ما هم متقابلاً در عرضه کارها کوتاهی نکرده ایم. اکنون ما نوع فکری را به دنیا القا می کنیم که همین امر باعث می شود در دیگران این حس نیاز برای شناخت فکر و فرهنگ ما ایجاد شود. الگوی حکومتی ای را ارائه کرده ایم که جهان خواهان شناخت آن است. همه اینها در خارج ایجاد اشتیاق و نیاز می کند و ما هم باید از طریق ترجمه پاسخگوی این اشتیاق ها باشیم. هرچند که کارهایی انجام شده اما متمرکز نبوده است. به همین دلیل الآن احساس می شود در عرضه فکر و فرهنگ خودمان چندان قوی عمل نکرده ایم.
● نتیجه گیری
همان گونه که در مطالب فوق بیان شد با توجه به سابقه درخشان تمدن اسلامی و وجود پشتوانه های اعتقادی ، اجتماعی، علمی و انسانی در خصوص جهاد علمی بعنوان یک فریضه ، علیرغم وجود مشکلات،نهضت تولید علم و جنبش نرم افزاری در شرایطی که حکومت نیز اسلامی است امری ناممکن نیست و نیاز به برنامه ریزی ، سازماندهی و شناخت چالشها داشته و با همتی عالی می توان با ارائه راهکارهای عملی و نهضت وجهاد علمی -اسلامی تولید علم تمدن مترقی اسلامی را احیا نمود.
وجود مرکز اصلی و محوری در جهت دهی مراکز ترجمه و نشر و با توجه به سیاست تبلیغ و نشر بسیار ضروری می باشد.
در پرتو این نهضت است که دانش های بیکران در گوشه های دنیا به ما می رسد و به راحتی از آن استفاده می نماییم .دانشی که قرنها امامان معصوم ما در کلاس های درس و منازعات علمی آن را به شاگردان خود می آموختند و از طریق این شاگردان در تمام دنیا پراکنده می شد. حضرت رضا(ع) نیز با توجه به تصریحات و تأکیدات کتاب و سنت درباره توسعه علم و دانش وعقلانی بودن لزوم تحصیل علم به این مهم پرداختند. رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه ای نیز با اشراف کامل به موقعیت ایران در جهان اسلام و در دنیا ،علم ورزی را نکته برجسته برای دستیابی جوانان ایرانی به علم و خرد عنوان می کنند. که انصافا فرمایشات رهبری داهیانه و عالمانه است.توجه و ضرورت به پیگیری و رسیدگی به آن از وظایف سنگین مسؤلین فرهنگی و علمی کشور است که نهضت های ترجمه را احیاء، رونق ، گسترش و از غبار زمانه در امان نگه دارند. الگوهای حکومتی ای را ارائه کرده ایم که جهان خواهان شناخت آن است. همه اینها در خارج ایجاد اشتیاق و نیاز می کند و ما هم باید از طریق ترجمه پاسخگوی این اشتیاق ها باشیم. هرچند که کارهایی انجام شده اما متمرکز نبوده است. به همین دلیل الآن احساس می شود در عرضه فکر و فرهنگ خودمان چندان قوی عمل نکرده ایم.به امید موفقیت برای همه عزیزان در عرصه فرهنگ ونشر.

پاورقی :
۱دیدار مقام معظم رهبری با دانشجویان و طلبه های حوزه در شهر قزوین
۲بیانات رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار صدها تن از نخبگان و فرهیختگان استان فارس

منبع : خبرگزاری فارس