سبب شناسی شایعه و آثار آن

به گواهی تاریخ کمتر برهه ای از حیات سیاسی و نظامی یک قوم یا ملتی را می توان یافت که اثرات سوء این پدیده آسیبی به آن نزده باشد. نیز کمتر کشور و سازمانی را سراغ داریم که دچار آثار تخریبی شایعه نشده باشد.
شایعه انتقال دهان به دهان اخبار و حکایت های غیرموثق و مشکوک است که همواره بخشی از محاورات مرسوم و روزمره مردم را به خود اختصاص داده است.
و نیز شایعه نوعی عقیده یا باور است که از دو ویژگی عمده برخوردار است. «اولین ویژگی آن این است که از یک شخص به شخص دیگر بطور غیررسمی، با کلمات و از طریق دهان به دهان منتقل می شود.
دومین مشخصه مهم آن این است که نمی توان منشأ آن را به سادگی مشخص نمود.»
(ساعتچی - ۱۳۷۸ / ۱۸۳)
● ماهیت شایعه:
شایعه ها بیشتر ماهیت افتراآمیزی دارند و نشان دهنده خصومت و دشمنی یک کشور یا گروه نسبت به کشور یا گروه های دیگر هستند. برای مثال می توان از استراتژیکی مهم و اساسی کشورهای غرب به ویژه آمریکا و انگلیس در مقابله با جمهوری اسلامی ایران را نام برد؛ که با اتهاماتی از جمله: حمایت از تروریسم، تولید سلاح های کشتار جمعی و هسته ای؛ نقض حقوق بشرو اختلال در صلح خاورمیانه و در جریان اخیر انتخابات حماسی ۲۲ خرداد، تقلب را در قالب «جنگ روانی» برای رسیدن به اهداف خود شایعه کرد و در این راستا از تمامی امکانات و عوامل قدرت تبلیغاتی از جمله: رادیو، تلویزیون فارسی زبان نیروهای مخالف، مطبوعات و نشریات وابسته و حتی نهادهای بین المللی به اصطلاح حقوق بشر... استفاده نمودند.
بعضی شایعه ها موقعی انتشار می یابند که وقایعی مهم که برای مردم ارزشمند هستند در پرده ابهام مانده و انتشار اطلاعات و شفاف سازی هم در مورد آن با تاخیر صورت پذیرد، در این موقع شایعه سامان می گیرد. شایعه شکل گرفته یا از طریق افراد ناآشنا با معیارهای زندگی اسلامی گسترش می یابد و یا به نسبت ماهیتش از کانال عوامل نفوذی دشمن پخش می شود.
● تاریخچه شایعه:
اگرچه این پدیده همواره در طول تاریخ زندگی انسان، بخشی از محاورات او را به خود اختصاص داده و موجب دگرگونی اوضاع و گاهی حتی سبب شکسته شدن مقاومت نیروهای مدافع در جنگ های متعدد و شوراندن ملت ها علیه حکومت ها گردیده است.
اما علی رغم این تأثیرات، تا دهه ۳۰ میلادی کمتر به آن توجه می شد. تنها در جنگ جهانی دوم بود که محققان به بررسی تأثیرات روانشناختی آن پرداخته اند.
آلپورت۳ و لئوپستمن۴ (۱۹۴۷) (زرچی- بررسی تجربی تأثیرات شایعه همایش جنگ روانی ۱۳۷۷ به کوشش حسینی- ص ۱۸۱) دو تن از محققینی بودند که پژوهش های گسترده ای در این مورد انجام داده اند. آنها در تحقیقات گسترده خود دریافتند که در زمان جنگ و بحران های اجتماعی، بیش ازهر زمان دیگری امکان بروز شایعه وجود دارد.
آنها در سبب شناسی شایعه دریافتند که چون دشمن با استفاده از ستون پنجم خود در آن سوی اردوگاه خود، می خواهد با پرداخت هزینه کم به اهدافش برسد و از سوی دیگر از آنجا که حکومت ها به خاطر حفظ مصالح امنیتی، اخبار و اطلاعات را کمتر می توانند منتشر کنند؛ برآیند آنها موجب تقویت و اشاعه شایعه می شود.
● انواع شایعه
معمولا موقعیت های گوناگون موجب ایجاد و شیوع انواع متفاوتی از شایعه ها می شوند که در ذیل به آنها اشاره می شود:
۱) شایعه های جدی
بعضی از شایعه ها بقدری جدی هستند که لازم است به محض وقوع، مورد توجه مدیران قرار گیرند. این نوع شایعه ها اغلب به تعامل و روابط انسانی کارکنان آسیب رسانده و موجب پایین آمدن سطح همکاری ها در بخش های موثر یک سازمان و در نتیجه کاهش کارایی ها می شوند.
۲) شایعه های شیطانی
این نوع شایعه ها در موقعیت اضطراب، یعنی زمانی که همه از یک چیز می ترسند، سامان می یابند. مردم به خاطر همین اضطرابی که دارند، پذیرای شایعه می شوند.
۳) شایعه های رویایی
شایعه هایی که به سبب ایجاد احساس خوشایندی در مردم، پخش می شوند.
آنگاه که انسان مضطرب است از شنیدن خبرهای امیدوارکننده، لذت می برد. همین مسئله یعنی آمادگی برای لذت بیشتر، موجب شیوع شایعه می شود.
۴) شایعه های وحشت
شایعاتی هستند که موجب اختلاف در رفتار می شوند. این نوع شایعه ها همزمان با پخش گزارشات مربوط به شکست قوای خودی و ورود نیروی دشمن به منطقه، منتشر می شوند.
خروج یک نفر از شهر با محموله باارزش خود، موجب انتشار شایعه شده و افراد با دیدن او به فکر خارج شدن از شهر می شوند. بدین وسیله شایعه وحشت منتشر می شود.
۵) شایعه خصمانه یا تفرقه افکنانه
این شایعه در جاهای عمومی که افراد همدیگر را می بینند، به صورت نجوا و پچ پچ کردن، رد و بدل می شود. به عنوان مثال وقتی کارکنان یک سازمان در سالن ناهارخوری دور هم جمع می شوند، با زمزمه هایی در مورد وضع نابسامان سازمان و کار خود، گمانه هایی را به یکدیگر انتقال می دهند. بعضی از تکرارکنندگان این گمانه ها ناهشیارانه به خاطر دلخوری ها و یا از روی خصومت، برای تخلیه روانی خود، دیگران را به پخش آن تشویق می کنند. آنها از بازگو کردن شایعه ها و پخش آن، احساس بهتری به دست می آورند.
شایعه های خصمانه از این نظر خطرناک هستند که خصومت و بی اعتمادی را در میان متحدین یا گروه های داخل یک کشور رواج می دهند.
«اگر فردی و یا گروهی نسبت به گروه دیگر دل خوش نداشته باشد، شایعه ها را در مورد آن گروه زودتر از همه باور کرده و به دیگران منتقل می کند. بدین طریق شایعه خصمانه برای ایجاد سپر بلا، مورد استفاده قرار می گیرد.» (رابرت ۱۹۷۹- ترجمه حسینی ۱۳۷۷، ۳۸)
الپورت و پستمن با پژوهش های انجام یافته خود در سال ۱۹۴۲ دریافتند که شایعات زمان جنگ و بحران های اجتماعی عمدتا رویاپردازانه، تفرقه افکنانه، خصومت آمیز و هراس انگیز بوده اند.(زرچی- بررسی تجربی تاثیرات شایعه همایش جنگ روانی ۱۳۷۷ به کوشش حسینی- ص ۱۸۰)
این شایعه ها ضمن آن که به سرعت تکرار می شوند در ابعاد گسترده رشد و منتشر می یابند و چون به طور انفعالی هم پذیرفته می شوند، به صورت خزنده اعتماد را از بین می برند، بنابراین بسیار خطرناک هستند.

منبع : روزنامه کیهان