بررسی مجموعه «رجعت سرخ ستاره» سروده محمدعلی معلم احیای حماسی قالب مثنوی

مجموعه شعر «رجعت سرخ ستاره» اثر استاد محمدعلی معلم دامغانی پس از ۲۵ سال به چاپ مجدد رسید. این مجموعه توسط مرکز آفرینش های ادبی حوزه هنری سازمان تبلیغات اسلامی منتشر گردید. کتاب حاضر شامل ۲۱ مثنوی در دو بخش مثنوی (۱) و مثنوی (۲) و ۴۴ غزل است که در ۲۲۴ صفحه، در قطع رقعی گردآوری شده است. این مجموعه نخستین بار در سال ۱۳۶۰ منتشر گردید و به علت نایابی چاپ نخست، با وجود اصرارها و مراجعات مکرر به چاپ دوم رسید. استاد معلم که از شعرای برجسته نسل اول انقلاب است در سال ۱۳۸۰، در نخستین همایش چهره های ماندگار به عنوان چهره ای ماندگار در عرصه شعر وادب فارسی برگزیده شد. این شاعر فرهیخته علاوه بر تدریس شعر، موسیقی و ادبیات، معاون فرهنگی حوزه هنری سازمان تبلیغات، عضو شورای شعر وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و رئیس مرکز موسیقی سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران بوده است. استاد معلم به عنوان بزرگ ترین شاعر انقلاب، شارح بزرگ منظومه های دشوار پارسی از قبیل دیوان خاقانی، بیدل، نظامی و نیز گنجه الاسرار عمان سامانی بوده است. همچنین استاد «بنام» بسیاری از شعرای دینی معاصر نیز می باشد. این شاعر با شگردی هنرمندانه به احیای حماسی قالب مثنوی پرداخته است و این قالب را از حد و حدود اوزان سنتی شعر کلاسیک خارج نموده و با توانایی و چیره دستی شاعرانه ای اشعارش را در اوزانی جدید و در قالب و محتوای مثنوی حماسی عرضه نموده است. که مجموعه «رجعت سرخ ستاره» نمونه ای شیوا و دلنشین از این شگرد هنرمندانه می باشد.
در این مجموعه شاعر با خلق مضامین و ترکیبات بدیع و نوین به توصیف شکل گیری نهضت شکوهمند اسلامی و حوادث و وقایع پیرامونی آن پرداخته است، به عنوان نمونه مثنوی «جوبه جو دریا شدیم و آمدیم» و «کدام جرئت یاغی پیام خواهد برد» دارای مضامینی مذهبی- انقلابی می باشند همچنین مثنوی «به دست گیری روح خدا، سفر بهتر» نیز به یاد شهید جمال فریدزاده که از شهدای ماههای اول انقلاب بود نیز، در همین راستا در روزهای اول نهضت اسلامی سروده شده و مثنوی «سیه بپوش برادر، سپیده را کشتند» را در سوگواری شهید شریعتی در سال ۵۶ سروده که مضامین این شعر از کتاب «حسین، وارث آدم» اقتباس شده است. مثنویهای علی معلم حال و هوای سیاسی، اجتماعی و دینی سالهای اول انقلاب را در خود منعکس می کند. زبان و آهنگ اشعار او حماسی و استوار و به سبک و سیاق سنتهای زبانی شعر و ادبیات کلاسیک نزدیک است. پشتوانه فرهنگی شعر او در موفقیت آن تاثیر بسیاری دارد. این پشتوانه فرهنگی کاملا برگرفته و غنا یافته از فرهنگ ایرانی- اسلامی است با همه تنوع و گستردگی آن، از شاهنامه گرفته تا متون دینی و عرفانی و فرهنگ عامه؛ که اوج این بهره وری را در مثنویهای «قسم به فجر قسم، صبح پشت دروازه است» و «مردم از رونق بازار کسادی که توداری» می یابیم .اشعار او که با زبانی توفنده و باشکوه و گاه آتشین سروده شده حس حماسی آن را چندین برابر می کند.
استاد معلم در اولین مثنوی این مجموعه با فراست و ذوقی شاعرانه تعبیری بسیار عالمانه از سوره قدر دارد، چنانچه شش بیت نخست این مثنوی شرح و ترجمه این شب مبارک است که ارتباط معنایی و موضوعی عمیقی با انقلاب و پیروزی آن دارد. در مجموعه «رجعت سرخ ستاره» تلمیحات قرآنی به زیبایی و بسیار هماهنگ و دلنشین به کار رفته است. این تلمیحات شامل آیات و داستانهای قرآنی است. به عنوان نمونه در مثنوی «باور کنیم سکه به نام محمد است» استاد معلم شعرش را با نظم و سلیقه ای هنرمندانه از ابتدای خلقت انسان آغاز نموده، سپس اشارتی شیرین و شاعرانه به داستان پیامبرانی چون حضرت ایوب، یعقوب، موسی و ابراهیم(ع) می کند، تا اینکه در اواسط مثنوی به این ابیات می رسد:
راوی بخوان که رستم افسانه می رسد
جوهرفروش همت مردانه می رسد
راوی بخوان که افسر سیارگان مه است
راوی بخوان که مهدی موعود در ره است
و با این ابیات جان و روح مخاطب را تسلی و آرامش بخشیده و شربت گوارای انتظار را به کام منتظران ظهورش می چشاند. سپس به وصف جهان منتظر می پردازد و ندای لبیک سرداده، در نهایت نوید می دهد که اسلام ناب محمدی جهان را فراخواهد گرفت و سکه دولت به نام حضرت محمد(ص) رقم خواهد خورد:
باور کنیم رجعت سرخ ستاره را
میعاد دستبرد شگفتی دوباره را
باور کنیم ملک خدا را که سرمد است
باور کنیم سکه به نام محمد است
بخش پایانی کتاب زمزمه های عاشقانه و تغزلی استاد معلم را به خود اختصاص داده است. در غزلیات او دو ساحت غنایی و عرفانی بیش از پیش با یکدیگر تلفیق یافته اند و کلمات و ترکیبات در خدمت ارزش ها و مبانی انسانی و اسلامی قرار گرفته اند. در این مجموعه ترکیبی از گروه تصویری طبیعی و بزمی را می بینیم که اساس تصویرگری شاعر قرار گرفته اند. در اشعار معلم طبیعت حالت استواری و سمبلیک بر قابلیت های تصویری اشعارش افزوده است. غزلیات استاد معلم با الهام پذیری از اشعار حافظ، سعدی و شعرای سبک هندی، با اندیشه و بیانی تازه، جلوه ای دیگر از غزل عاشقانه- عارفانه را نمایان می سازد.
اهمیت غزلهای این شاعر گرانقدر، در کشف و تقریر حالات عاطفی لطیفی است که به رشته سخن و وزن و قافیه کشیده است. هنر اصلی استاد معلم در این است که با آداب و سنن اسلامی آشنایی عمیقی دارد. او با بهره گیری از این معلومات ارزشمند، مضمون پردازیهای استادانه ای در این مجموعه داشته است.
بهره گیری عمیق شاعر از منابع عالی و گهربار معنوی یعنی قرآن، سنت و حدیث ارزش دو چندانی به این مجموعه بخشیده است. در پایان می توان گفت که تلفیق و ترکیبی بسیار بدیع، دلنشین و استادانه از آموزه ها و مضامین فرهنگ ملی و اسلامی اساس و پشتوانه فکری و فرهنگی اشعار استاد علی معلم را در این مجموعه تشکیل می دهند که محصول آن اشعاری لطیف، بدیع، خردمندانه و پارسایانه می باشد.

فهیمه بافنده

منبع : روزنامه کیهان