اهمیت فناوری اطلاعات و ارتباطات در فرآیند توسعه روستایی

توسعه را می توان تغییر در ساختار اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و سیاسی یک جامعه دانست توسعه اقتصادی جز در صورت تحقق توسعه اجتماعی میسر نیست و توسعه اجتماعی مستلزم بسط آموزش و اطلاعات است. بنابراین باید پذیرفت که وسایل ارتباط جمعی تأثیر قطعی در توسعه فرهنگی و از خلال آن توسعه اقتصادی (اجتماعی و سیاسی) خواهند داشت. نشر اطلاعات در جهان سوم با موانعی بسیار مواجه است. اطلاعات مخصوصاً از جهان صنعتی به جوامع در حال توسعه منتقل می شود. در کشورهای جهان سوم جریان اطلاعات در فضایی مشابه صورت نمی گیرد. زیرا در شهرهای بزرگ دسترسی مردم به اطلاعات بیش از مناطق روستایی است. بنابراین در جوامع در حال توسعه دو نوع نظام ارتباطی وجود دارد.آنچه در جامعه شهری به چشم می خورد و‌ آنچه در روستاها تجلی می پذیرد.(کازنو ، ۱۳۷۳ ص۳۲۲).
ظرفیت ایجاد تحولات و پیشرفت ابزارهای جدید فناوری اطلاعات وارتباطات در قدرت و ویژگی برجسته آنها برای شبکه سازی و ایجاد ارتباطات افراد و سازمانهای مختلف در اقصی نقاط دنیا با کمترین هزینه می‌باشد توسعه دستگاههای انتشار و گسترش مداوم شبکه جهانی آن، فضاهای اجتماعی را بطور محسوسی دگرگون می‌سازد. با پیدایش وسایل ارتباط جمعی نه تنها جوامع به یکدیگر نزدیکتر گردیده‌اند بلکه گروههای اجتماعی نیز از انزوا بیرون آمده نزدیکی با یکدیگر را احساس می نمایند و این امر موجب بروز تطوراتی در اندیشه آنها نسبت به یکدیگر خواهد شد. (کازنو ۱۳۷۳، ص ۲۷۶)
امروزه فناوری اطلاعات وارتباطات محور بسیاری از تحولات عظیم جهانی نظیر جهانی سازی از طریق گسترش، تسهیل و تسریع در حرکت جریان، افکار، عقاید، سرمایه‌ها، افراد و تولیدات گردیده است. محصول این فناوری در دنیا با گذشت مدت زمان نه چندان طولانی در قالب اشکال جدید تجارت و بازار، نظام‌سازمانهای جدید آموزش و تحصیلات مدرن، اشتراک دانش، شهروندان متفکر و مطلع پدیدار شده است. مجموعه تمامی این تحولات، شکوفایی و رشد اقتصادی بالایی را درکوتاه مدت برای بسیاری از کشورها به ارمغان آورده است که می‌توان آنرا قوی‌ترین و مستدلترین دلیل برای رویکرد کشورهای در حال توسعه به این فناوری دانست.
این تکنولوژی (فناوری اطلاعات وارتباطات) می تواند در تمام سطوح جامعه به کار رود و زمانی می توان از پتانسیل‌های آن حداکثر بهره را برد که در تمام بخشهای مخلف جامعه توسعه یابد در حالی که دنیای دیجیتالی ما به گونه‌ای تقسیم شده است که هنوز یک سوم از مردم دنیا به تلفن دسترسی ندارند. هنوز جمعیتی کمتر از یک پنجم جمعیت کل دنیا کار با اینترنت را اصلا" تجربه نکرده‌اند. بخش اعظم اطلاعات در اینترنت به زبان انگلیسی مبادله گردیده، و این در حالی است که این زبان فقط زبان ده درصد از جمعیت دنیا است. (رحیمی، ۱۳۸۱). واقعیات مذکور بیانگر موضوعی است که به شکاف دیجیتالی موسوم می‌گردد. شکاف دیجیتالی عبارت است از فقدان امکان دسترسی سهم بزرگی ازجمعیت دنیا و عدم استفاده مطلوب از مزایای فراوان آن در حقیقت شکاف دیجیتالی، شکاف بین جامعه متصل به شبکه و جامعه منفصل است. که انعکاسی از فقر، محرومیتهای تحصیلی و آموزشی و محدودیتهای جهان سوم است. عدم دسترسی ملتها به اطلاعات در شبکه چه در داخل کشورها و چه در سطح بین‌الملل نمادی از نابرابری در دنیای امروز است. (رحیمی، ۱۳۸۱).
وضعیت شکاف دیجیتالی در جهان در گزارش نشست متخصصین تراز اول فناوری اطلاعات وارتباطات در آوریل سال ۲۰۰۰ نیز به چشم می خورد. بر اساس این گزارش در مارس سال ۲۰۰۰ تعداد ۲۷۶ میلیون نفر کار بر اینترنت در سرتاسر جهان گزارش گردیده است. هر روز ۱۵۰هزار نفر به کاربران اینترنت افزوده می شود تعداد ۲۲۰ میلیون ابزار جهت ارتباط اینترنتی در جهان مورد استفاده قرار گرفته و در روز ۲۰۰هزار ابزار جدید به آن افزوده می‌گردد. ۵/۱ میلیارد صفحه وب تا سال ۲۰۰۰ طراحی گردیده و روزی دو میلیون صفحه به آن افزوده می‌شود. در سال ۱۹۹۸ رقم ۴۵ میلیارد دلار برای کل تجارت الکترونیک دنیا محاسبه گردیده که بر اساس برآوردی که در ژانویه ۲۰۰۰ انجام گرفت این رقم در سال ۲۰۰۴ به هفت تریلیون دلار بالغ خواهد گشت. نکته مهم این است که تمام آمار و ارقام مذبور حاصل فعالیت ۵% از کل جمعیت جهان است که مسلماً این گروه بالاترین در آمد را از این فعالیت دریافت می‌کنند (رحیمی، ۱۳۸۷).
در جولای سال ۲۰۰۰ کشورهای گروه هشت طی نشست اوکیناوا، مخاطره عمیقتر شدن شکاف دیجیتالی را هشدار دادند در بیانیة آنها اعلام شد: برای هر کسی و در هر جا بایستی امکان عضویت در جامعه اطلاعاتی مهیا گرددو از مزایای آن بهره مند شود. این بیانه نیاز به تمرکز جهانی بر روی توسعه فناوری اطلاعات وارتباطات تأکید دارد و مهیا نمودن امکان توسعة آنرا در کشورهای فقیر و در حال توسعه به منظور آینده‌ای بهتر مورد توجه قرار می دهد. بنابراین ما در یک کشور جهانی سومی بایستی به صورت واقع گرایانه‌تری به فناوری نگاه کنیم زیرا پیشرفتهای سریع فناوری به ارتقاء استانداردهای زندگی، سواد، بهداشت و امید به زندگی انجامیده است.
● فناوری اطلاعات وارتباطات و توسعه انسانی:
توسعه انسانی مفهومی است که در رأس اهداف و در سرلوحه راهبردهای توسعه ملی و برنامه‌های اجرایی قرار دارد زیرا بدون توفیق در این مهم، هیچ راهبردی به سرمنزل موفقیت و به مرحله بهره‌وری نمی‌رسد.
منابع انسانی هر کشوری جزء زیرساختهای نرم به شمار می آیند. برای توسعه زیرساختهای نرم و بهره‌برداری از زیرساختهای سخت، می‌‌توان فناوری اطلاعات وارتباطات را به خدمت گرفت و در نتیجه توسعه یافتگی منابع انسانی و سایر زیرساختهای نرم هم برنامه توسعه ملی فناوری اطلاعات وارتباطات را با موفقیت به پیش برد و هم به سایر اهداف و اولولیتهای برنامه‌های اجرایی رسید. نظریه‌پردازان توسعه این جنبه مهم از کارکرد فناوری اطلاعات وارتباطات را جنبه امکان آفرین و ممکن ساز آن می نامند. (تحریریه، ف ۱۳۸۱)
فناوری اطلاعات وارتباطات از جنبه امکان آفرین خود، زیرساختهای نرم را متحول می سازد زیرا تمامی انواع زیرساختارهای نرم اطلاعات نگر و دانش‌محورند و لذا با رویکرد امکان آفرینی فناوری اطلاعات وارتباطات و برنامه‌های توسعه‌ای آن می توانیم نوآوری، خلاقیت سازماندهی، مدیریت و سایر کیفیتهای انسانی خود و مردم را ارتقاء ببخشیم. همانگونه که مک لوهان گفته است «رسانه‌ها از طریق دگرگون ساختن محیط، نسبتهای منحصر به فردی از دریافتهای حسی را در ما بوجود می آورند گسترش هر یک از حواس، شیوه تفکر و کنش ما و بطور کلی شیوه درک ما را از جهان تغییر می‌دهد و وقتی این نسبتها تغییر می‌کند انسانها تحول می‌یابند» (کراکر ۰ ۱۳۸).
● فناوری اطلاعات وارتباطات ابزاری برای توسعه روستایی:
کلید اصلی توسعه روستایی بکارگیری اطلاعات مقتضی است. جامعه روستایی اطلاعاتی در باره عرضه نهاده‌های کشاورزی، سیستمهای هشدار دهنده آفات و بیماریها، اعتبارات، قیمتهای بازار و سایر موارد نیاز دارد. رسانه‌های سنتی و فناوری اطلاعات وارتباطات در شکل جدید آن نقش مهمی در انتقال اطلاعات به این جوامع ایفا می نمایند و پتانسیل بیشتری برای انتقال بیشتر نیز دارند. لازم است که بین تحقیقات ـ توسعه و جامعه روستایی ارتباط مناسبی وجود داشته باشد، به گونه‌ای که نیازهای اطلاعاتی و جوامع روستایی برآورده شود. (munyua۲۰۰۰) فناوری اطلاعات وارتباطات بر طیفی وسیع از رسانه‌ها تأکید دارد ولی در شکل جدید آن با استفاده ازکامپیوتر سیستم ارتباطی قوی بین جوامع بوجود آورده است. این تکنولوژی امکاناتی برای دستیابی وسیع به اطلاعات فراهم می کند. این شیوه باصرفه است و می تواند همراه با رسانه‌های سنتی نیز بکار رود. نامه های الکترونیکی یکی از ابزارهای فناوری اطلاعات وارتباطات است که موجب تحول فرهنگی در سازمانها گردیده است و از نظر زمان و هزینه و فاصله موجب تحولی بزرگ شده‌اند. کاربرد مهم دیگر فناوری اطلاعات وارتباطات استفاده از دنیای جهانی وب است که افراد را قادر می‌سازد به اطلاعات میلیونها کامپیوتر دیگر دسترسی پیدا کنند. اگر چه کاربرد رسانه‌های سنتی موفقیت آمیز بوده است اما مشکل عمده آنها این بود که امکان تعامل کاربران وجود نداشته است. بعنوان مثال رادیو در انتقال اطلاعات به طیف وسیعی از شنوندگان مفید و مؤثر بوده است. اما زمان پخش برنامه‌ها بیشتر مواقع متناسب با نیاز مردم نبوده است و امکان استفاده کامل از برنامه‌ها برای همه مقدور نبوده است اما رادیو می تواند به اینترنت متصل شود. به عنوان مثال پروژه رادیو اینترنتی در سریلانکا کاربران را قادر ساخت که در زمان مقتضی از طریق اتصال با شبکه از برنامه‌های رادیویی استفاده کنند. همچنین نظرات خود را از طریق ارسال نامه‌های الکترونیکی و یا استفاده از گفتگوهای مستقیم chat) ( به شبکه‌های رادیویی ابراز نمایند. (munyua۲۰۰۰).
● کابرد فناوری اطلاعات و ارتباطات در توسعه روستایی:
هدف توسعه روستایی بهبود استانداردهای زندگی مردم روستایی است. نظریه پردازان توسعه علت فقر شدید در کشورهای در حال توسعه را عمدتاً محروم بودن اکثریت مردم از اطلاعات و جامعه اطلاعاتی می‌دانند. برای مثال نظامهای مالی کشورها طبق شرایط خاصی کمکهایی را بصورت یارانه یا وام در اختیار مردم قرار می‌دهند و مردم با اخذ آنها متقابلاً از اجرای پروژه‌های دولتی حمایت می‌کنند و به مشارکت در آبادانی و محرومیت زدایی برمی خیزند. اما امکان اطلاع رسانی دولتها به شدت وابسته به سطح شاخصهای فناوری اطلاعات وارتباطات در کشور است و امکان مطلع شدن مردم و دسترسی به خدمات دولتی نیز متقابلاً وابسته به امکانات دسترسی به این اطلاعات از طریق رسانه‌ها و پایانه‌های ارتباطی است. بنابراین در جوامع نیاز به زیرساختهای مقتضی شامل نرم افزارها و سخت افزارهای مناسب برای دست یابی به اطلاعات و اطلاعات مورد نیاز است. برخی از عوامل مورد نیاز در طراحی و گسترش فناوری اطلاعات وارتباطات که باید مورد توجه قرار بگیرند و در جامعه لحاظ شوند به شرح ذیل هستند: (Gurstein ۲۰۰۰)
▪ تسهیلات دسترسی:
دستیابی به تکنولوژی بر اساس علاقه کاربران به صورت شخصی یا عمومی امکان پذیر است در بسیاری از نواحی که امکانات دسترسی به سخت افزارهای مورد نیاز کمتر است این امکان از طریق مکانهای عمومی نظیر: کافی‌شاپ‌ها، ، Telecentre و غیره فراهم می‌شود. در این مراکز فعالیت‌هایی مانند آموزشهای الکترونیکی انجام می‌شود، همچنین اطلاعاتی مانند خدمات ترویجی روستایی ارائه می‌شود.
▪ طراحی خدمات اطلاعات:
مراکز فناوری اطلاعات وارتباطات برای موفقیت در انجام فعالیتها باید خدمات و اطلاعات مورد نیاز خود را فراهم کنند. گرچه اطلاعات وسیعی در اینترنت وجود دارد، اما بخش کوچکی از آنها متناسب با شرایط کشورهای در حال توسعه است. زیرا شرایط اینگونه کشورها از نظر زیست محیطی، فیزیکی، کمیابی منابع و مهارتهای فنی و فرهنگی با کشورهای توسعه یافته متفاوت است. مراکز فناوری اطلاعات وارتباطات توسعه روستایی باید اطلاعات کاربردی داشته باشند و ضروری است که اطلاعات با توجه به شرایط فرهنگی، اقلیمی، ژئوفیزیکی، زبانهای محلی و شرایط خاص هر منطقه طراحی و تدارک شوند(Gurstein ۲۰۰۰).
▪ طراحی مراکز اطلاع رسانی (Telecentre):
توسعه روستایی با روستائیان تولید کننده سروکار دارد که به دنبال بهبود شرایط اقتصادی خود هستند ضمن اینکه در مناطق دوردست روستایی سکونت دارند و باید این مناطق را حفظ و نگهداری نمایند. Telecntre مرکزی است که در جهت پیشبرد اهداف توسعه روستایی در جوامع روستایی تأسیس می شود و به واسطه آن با استفاده از فناوری اطلاعات وارتباطات مردم جامعه روستایی به اطلاعات و خدمات مورد نیاز خود دست می یابند و از این طریق قادر خواهند بود که نقش مهمی درزندگی اقتصادی اجتماعی جامعه خود ایفا نمایند.
این مراکز به عنوان یک واسطه بین اطلاعات موجود و نیازهای کاربران روستایی خود عمل می‌کنند. برنامه‌ریزی و فعالیت‌های این مراکز باید بر اساس دستیابی به اهداف توسعه روستایی باشد.این مراکز به عنوان تسریع کننده برنامه‌های توسعه روستایی می باشند. به این منظور اطلاعات مورد نیاز در مورد تولید محصولات کشاورزی، وضعیت آب و هوا، قیمت محصولات و اطلاعات مربوط به بازار، خدمات ترویجی، نهاده‌های کشاورزی و دامپروری، خدمات آموزشی، تبلیغات برای محصولات تولید شده و سایر اطلاعات مورد نیاز نواحی روستایی را فراهم می‌کند. این اطلاعات باید منطبق بر نیازهای کاربران بوده و برای آنان قابل فهم و درک باشد. آنها به یک فرد واسطه (mediator) برای دسترسی به خدمات الکترونیکی نیاز دارند. این واسطه می تواند یک مروج یا یک فرد آموزش دیده نیمه حرفه‌ای باشد.
فرد واسطه باید بتواند نیازهای جوامع محلی را به اطلاعات متناسب با معیارهای شبکه تبدیل نماید همچنین بتواند اطلاعات مورد نیاز را جستجو کرده و از طرفی اطلاعات را به گونه‌ای قابل فهم و کاربردی در اختیار مردم محلی قرار دهد. با توجه به تنوع زبانهای محلی این فرد باید قادر به ترجمه اطلاعات به زبان محلی و بومی هر منطقه باشد.
مرکز Telecentre به عنوان یک پایگاه اینترنتی و استفاده از website و موتورهای جستجوگر نیازهای خاص ویژه توسعه روستایی را مرتفع می‌نماید. این مزاکز قدرت پردازش اطلاعات و برقراری ارتباط و مهارتهای فنی مدیریت اطلاعات را برای توسعه مداوم دارند. (Gurstein ۲۰۰۰)لازم به ذکر است که مراکز اطلاع رسانی حسب نیاز جوامع و کشورهای مختلف به اشکال گوناگونی نظیر اتوبوس اینترنتی، کیوسک اینترنتی و یا سایر مراکز تعبیه گردیده و مورد بهره برداری قرار می گیرند.
● زمینه‌های اطلاع رسانی فناوری اطلاعات وارتباطات:
برخی از زمینه‌هایی که فناوری اطلاعات وارتباطات می‌تواند نقش خود را در آنها به منصه ظهور برساند عبارتند از:
▪ تأمین بهداشت عمومی:
استفاده از این تکنولوژی برای راهنمایی و آموزش افراد مناطق روستایی با توجه به شاخص‌های بهداشتی مفید و مؤثر می باشد. این اطلاعات و خدمات شامل بهداشت و تنظیم خانواده، جمع‌آوری اطلاعات پزشکی و آمار و ارتباط و حمایت پرسنل بهداشت در مناطق دوردست می‌باشد. همچنین با استفاده از نامه‌های الکترونیکی و امکانات گفتگو و کنفرانس الکترونیکی می‌توان به سؤالات کاربران پاسخ داد.
▪ ایجاد فرصتهای اقتصادی:
برقرار ارتباط مستقیم بین تولید کنندگان و خریداران و حذف نقش واسطه و امکان تجارت الکترونیکی، بازاریابی محصولات تولید شده، اطلاع از قیمت رایج محصولات، ایجاد امکان تبلیغ برای محصولات تولید شده و بازاریابی آنها، معرفی مناطق گردشگری روستایی و توسعه صنعت گردشگری جملگی از خدمات اقتصادی است که می توان جهت ارائه آنها به نواحی روستایی از فناوری اطلاعات وارتباطات کمک گرفت و به افزایش درآمد افراد کمک نمود.
▪ شبکه‌های آموزش و یادگیری:
کاربرد وسیع این شبکه برای سوادآموزی و آموزشهای مداوم می‌باشد. آموزش‌های درسی از طریق متون و مواد درسی دیداری شینداری و یا فیلم‌های ویدیویی امکان پذیر است. و به طور مستقیم می‌توان از طریق تسهیلاتی نظیر گفتگوی مستقیم (chat) نیز بهره جست. نمایش و کسب دانش از طریق کار آموزی و یادگیری مفاهیم پیچیده را آسان می سازد.همچنین می‌توان آموزشهای ترویجی را نیز از طریق این تکنولوژی به مناطق روستایی ارائه داد. اطلاعاتی نظیر: هشدارها و اخبار مربوط به حوادث و آفات و بیماریها،‌اطلاعات مربوط به هواشناسی کشاورزی، سرویس‌های خدمات ویژه و نهاده‌های مورد نیاز،‌ اطلاعات تخصصی مربوط به محصولات، اطلاعات دامپروری و دامپزشکی و غیره.
▪ حفاظت محیط زیست:
کاربرد منابع و مدیریت منابع طبیعی از اهمیت به سزایی برخوردار است. در بسیاری از مناطق تخریب زیادی در محیط زیست نواحی روستایی به وجود آمده است. برای مدیریت منابع طبیعی مانند جنگل،‌مرتع، منابع آبی، شیلات، آبخیزداری و غیره می توان از فناوری اطلاعات وارتباطات کمک گرفت.
▪ توانمند سازی و مشارکت افراد:
پیچیدگی جوامع امروزی مانع از آن است که دولت‌ها بتوانند به تنهایی به خوبی از عهده وظایف خود برآیند، لذا باید مشارکت مردم را برانگیزنند و به یاری خود بطلبند فناوری اطلاعات وارتباطات در تمام زمینه‌های خدمات دولتی و شهری و روستایی امکان آفرین است و امکان رساندن این خدمات را به نقاط دور افتاده و اقشار مردم فراهم می‌سازد. با رساندن این خدمات به روستانشینان به تدریج حادثه‌ای اتفاق می‌افتد که می‌توان آن را توانمند سازی نامید. به عنوان مثال نصف کردن جمعیت فقیر کشور طی برنامه‌ای پنج ساله، می‌تواند یکی از اهداف و مصادیق توانمند سازی می باشد. در کشور هند براساس گزارشهای رسمی دولت هند طی تقریباً دو برنامه توسعه، درآمد حدود ۲۰۰ میلیون نفر از جمعیت زیر خط فقر، با تسهیلاتی برنامه‌ریزی شده ارتقاء یافت و به بالاتر از خط فقرصعود کرد.
همچنین از فناوری اطلاعات وارتباطات برای توانمند سازی گروههای مختلف جامعه روستایی نظیر زنان بی‌سرپرست بهره‌جست تا بتوانند از حمایت‌های مالی و تخصصی و حرفه‌ای استفاده کنند.
● نتیجه:
ضرورت موفقیت در توسعه روستائی وجود مشارکت آگاهانه و فعال کاربران خدمات توسعه‌ای و بهره‌برداران روستایی در همه مراحل این فرآیند است، چرا که توسعه روستائی بدون ایجاد تغییر در نگرشها و رفتار جامعه مورد نظر به وقوع نخواهد پیوست.
ارتباطات دوسویه در فرآیند توسعه به عنوان امری ضروری و تسهیل کننده در شناسایی وضع موجود، ما را در تشخیص نگرشها، نیازمندیها، توانایی‌ها و نوع تغییرات مورد نیاز مردم یاری رسانده و از طریق فرآیند گفتگو و روشهای مشورتی بطور طبیعی خواسته‌های بهره‌برداران نهایی از منافع توسعه را مورد توجه قرار می دهد.
امروزه رسانه‌های سنتی و فناوری اطلاعات وارتباطات نقش عظیمی در انتقال اطلاعات به جوامع روستایی دارند. اگر چه فناوری اطلاعات وارتباطات بر کاربرد گسترده طیف وسیعی از رسانه‌ها تأکید دارد ولی در شکل جدید خود با استفاده از بکارگیری رایانه و شبکه‌های اطلاع رسانی (webs)، دستیابی صحیح به اطلاعات را فراهم می کند. فناوری اطلاعات وارتباطات فناوری اطلاعات وارتباطات از پتانسیل ارائه اطلاعات گسترده‌ای به مردم روستایی برخوردار است و بکارگیری آن نسبت به سایر رسانه‌ها مقرون به صرفه است و می‌تواند همراه با رسانه‌های سنتی مورد استفاده قرار گیرد.
اگر بخواهیم چالش‌های اساسی که توسعه فناوری اطلاعات وارتباطات روستایی در حال حاضر با آنها مواجه است را مورد بررسی قرار دهیم می توانیم به اطلاعات ناکافی مردم از مزایای فناوری اطلاعات وارتباطات، کمبود امکانات ارتباطی و عدم دسترسی روستائیان به کامپیوتر و وسایل مورد نیاز، نبود انگیزه کافی برای استفاده از اینترنت، قدیمی بودن خطوط ارتباط تلفنی روستاها و مناطق دور دست و کافی نبودن منابع مالی اختصاص یافته و کمبود انگیزه اساسی برای بخش خصوصی در سرمایه‌‌گذاری در این پروژه‌ها اشاره کنیم.

آتوسا بختیاری
منابع:
۱) آذرنگ،عبدالحسین.(۱۳۷۸)،شمه ای از اطلاعات و ارتباطات،نشر کتابدار،چاب اول ، تهران.
۲) بهتاش،محمد جعفر.(۱۳۶۷)،آمار و نقش آن در توسعه کشاورزی،مجموعه مقالات اولین کنگره بررسی توسعه کشاورزی ایران،تهران.
۳) بهزاد نسب،جانعلی.(۱۳۸۲)،رهنمودهایی درخصوص ارتباطات ویژه توسعه روستایی،مجله جهاد،سال ۲۳،شماره ۲۵۸.
۴) تحریریه.(۱۳۸۱).فناوری اطلاعات وارتباطات در خدمت رفع معضل شکاف توسعه انسانی،ماهنامه بیام ارتباطات،سال بنجم ،شماره ۳۲.
۵) تحریریه.(۱۳۸۱)،بازار یابی از دوران بیشا صنعتی تا عصر ICT،ماهنامه بیام ارتباطات،سال بنجم،شماره۳۲،.
۶) تحریریه.(۱۳۸۱)،غبار روبی از سه جنبه ICT،ماهنامه بیام ارتباطات، سال بنجم،شماره۳۱.
۷) کازنو،ژان.(۱۳۷۳)،جامعه شناسی وسایل ارتباط جمعی،ترجمه باقر ساروخانی، چاب بنجم،تهران.
۸) کراکر،آرتور(۱۳۸۰)،انسان گرایی دیجیتال،ترجمه زهره بیدختی،نشریه رسانه، سال ۱۲، شماره ۴.
۹) Gurstein, Michael. Rural development and Food security :A community informatics based conceptual framework for FAO. Associated professor, Management and Technology University of British Columbia.
(Http://www.fao.org/sd/Cddirect/Cdre۰۰۵۵a.htm)
۱۰) Munyua, Hilda. Information and communication technologies for rural development and food security :Lessons from field experiences in developing countries . CAB International Africa Regional Centre.
(Http://www.fao.org/sd/Cddirect/Cdre۰۰۵۵a.htm)