عبور ازتردید

انسان اولیه دیندار برای احساس نزدیكی به وجودی كه او را مقدس می انگاشت و برایش برتری قائل بود دست به الحاح و زاری می زد و اظهار عجز می نمود و گاه نیز برای كامل كردن نیاز خود به درگاه آن موجود بی نیاز به قربانی كردن روی می آورد. قربانی ها خواه حیوانی و خواه انسانی همه به منظور احساس نزدیكی با آن موجود مقدس بوده است. البته تقدیم هدایا و قربانی ها بدون سخن گفتن و استفاده كردن از كلمات مناسب میسر نمی شده است و همین نقطه را می توان به عنوان اولین بذرهای نیایش تلقی كرد البته این بدان معنا نیست كه به وجود آمدن نیایش و ادعیه و اوراد دینی ابتدایی ،صرفاً از همین خاستگاه بوده است. مسئله دیگر این بوده كه انجام و اعمال مراسم قربانی _كه البته به مرور از صورتی ساده به گونه ای پیچیده تغییر شكل داده بود _ نیاز به مكان و جایگاه خاصی داشت و به همین منظور محل هایی به وجود آمد كه كم كم به معابد و مقابر مقدس تبدیل شد. از طرفی دیگر باز این انجام مراسم و مناسك با تشریفاتی همراه شد كه به تدریج از حالت انضمامی شان كاسته و تبدیل به شرایطی شدند كه امكان پذیرفته شدن قربانی بدون آن میسر نبود و از همین رو نیز افرادی كه وظیفه شان هدایت كردن این مراسم ها برای انجام درست تشریفاتشان بود به عنوان طبقه ای از كاهنان و روحانیون دینی به وجود آمدند.جدای از این تبیین رفتارشناختی كه حاصل مطالعه برون دینی دین پژوهی معاصر است قربانی كردن یكی از اجزاء مهم بسیاری از دین های الهی در زمان انسان متمدن است، چرا كه نفس قربانی كردن به درگاه خداوند دلیل بر توبه، اعتراف، تقدیس، كفاره و شكر می باشد. در ادیان به خصوص در شریعت موسوی قربانی بر دوگونه تلقی می شده است.
یكی قربانی خونی و دیگر قربانی غیرخونی. قربانی خونی، ذبح حیوانات اهلی پاك مانند گاو و گوسفند و كبوتر بود و قربانی غیرخونی عبارت از میوه های نوبر فصل های مختلف سال، شراب، روغن و آرد بوده است. مراسم این قربانی ها باید در حضور كاهنان انجام می شده است. چنانكه در «سفر لویان ۱:۶» آمده است: «و قوچ بی عیبی از گله ها به حساب تو، از راه قربانی تقصیری به كاهن بیاورد و كاهن از برایش بخصوص گناهی كه سهواً به نادانی كرده است كفاره نماید كه از برایش عفو كرده خواهد شد.»معمولاً پس از سلاخی قربانی ها، پوست حیوان را می كندند و گوشت آن را قطعه قطعه كرده و باز طبق نص عهد عتیق آنچه را كه مأمور بسوزانیدن آن بودند بر قربانگاه می سوزاندند و گاهی هم آن قطعه ها را در حضور خداوند بر سر دست بلند می كردند و با ادعیه ای به او تقدیم می شد. قربانی های دین یهود انواع مختلفی داشته است؛ سوزاندنی ها، پیش بردنی ها، پیش كشی ها، جنباندنیها، افراشتنیها، قربانی های سلامتی، قربانی های خطا و قربانی های گناه كه سوزاندنی ها بودند و می بایست نرینه بی عیب گاو یا گوسفند می بودند (سفر لویان ،۴ ۱:۲). در دین یهود دو قربانی خطا و گناه برای كفاره گناهان محسوب می شود اما درباره وجه اختلاف اینها گفته شده است كفاره خطا برای گناهان عام و كفاره گناه برای گناهان خاص بوده است. برای آشنایی بیشتر با ظرایف و دقایق آداب و رسوم قربانی كردن در شریعت موسوی شاید مطالعه كتاب سوم موسی «سفر لویان» منبعی معتبر و كارآمد باشد.چنانكه در سطور بعد راجع به اهمیت قربانی كردن در دین اسلام نیز به طور مفصل صحبت خواهیم كرد باید به نیای مشترك قوم یهود و مسلمان یعنی پدر مؤمنین حضرت ابراهیم اشاره كنیم چرا كه سنت قربانی كردن در دین اسلام و تا حدود بسیاری دین یهود از حركت این بزرگ پیامبر تاریخ بشریت اخذ شده است.با این تفاوت كه در اسلام آن قربانی اسماعیل معرفی شده ودر عهد عتیق اشاره شده اسحاق كه از بطن ساره همسر اول ابراهیم بوده این قربانی است ، با توجه به اینكه اسحاق از پیامبران الهی و پدر حضرت یعقوب و نیای بزرگ قوم بنی اسرائیل است. هرچند كه چه در قرآن و چه در عهد عتیق نخستین قربانی، قربانی هابیل و قابیل بوده است. چنانكه گفته اند قربانی قابیل از نوبرانه محصولات كشاورزی اش بود كه طبق روایات و داستان پیامبران چیز چشم گیری نیز نبوده است و قربانی هابیل گوسفندی درشت و عالی از گله اش. دومین قربانی ذكر شده در تاریخ دینی انسان بعد از طوفان نوح بوده است چنانكه در «سفر تكوین ۸:۲۱» آمده است؛ «و {پس از فرونشستن طوفان} نوح قربا نگاهی را از برای خداوند برپا كرد و از هر بهیمه ای طاهر و از هر مرغ پاك گرفته قربانی های سوختنی بر آن مذبح تقریب نمود.»به هر حال حضرت ابراهیم كه به معنای پدر عالی است از پیامبران اولی العزم الهی است كه خانه كعبه را هم كه قبله گاه تمام مسلمانان جهان محسوب می شود و در روایات بنای آن به حضرت آدم منسوب است را به همراهی پسر خود اسماعیل حیاتی دوباره بخشید و مرمتی تازه و اساسی كرد و مراسم حج را به گونه فعلی اش پایه گذاری كرد و از آن تاریخ به بعد تمامی حنفا و بعد از ظهور حضرت محمد(ص) تمامی مسلمانان جهان (آنهایی كه توانایی دارند) مكلف به طواف و انجام مراسم حج هستند كه اتفاقاً یكی از این مراسم ها قربانی به جای آوردن در پیشگاه خداوند متعال است.
اما داستان قربانی كردن حضرت ابراهیم در قرآن و عهد عتیق با اختلافاتی بیان شده است و امروزه مسلمانان دقیقاً با پیروی از رفتار حضرت در ذبح اسماعیل فرزندش در روز دهم ذی الحجه آنهایی كه در سرزمین «منا» هستند موظف به قربانی كردن شده اند.همان گونه كه ذكر شد قربانی كردن در دین اسلام نیز بسیار پراهمیت تلقی شده است. تا جایی كه یكی از اعیاد بزرگ مسلمانان نیز به این نام خوانده می شود. این عید و مراسم كه به تفصیل درباره آن سخن خواهیم گفت از زوایای گوناگون دینی، عرفانی، فلسفی و اجتماعی قابل بررسی و تبیین است در قرآن آمده است كه: «ان اول بیت وضع للناس للذی ببكه مباركاً» همانا نخستین خانه ای كه برای مردم بنا نهاده شد، خانه پربركتی است كه در مكه قرار دارد و این خانه الهی كه كعبه نام دارد زیارتگاه اهل دلی است كه به حكم خداوند تبارك در سوره آل عمران بر هركسی كه توانایی رفتن بدان را داشته باشد واجب است.حج بعد از نماز، روزه و زكات چهارمین ركن دین محسوب می شود و همانگونه كه درباره قربانی كه خود یكی از اعمال حج است،گفته شد، خود حج نیز از منظرهای گوناگونی قابل شناخت است.
اما پنجمین عمل حج تمتع و دومین عمل منا برای كسی كه در حج تمتع است قربانی كردن است. قربانی كردن كه باز طبق نص صریح آیه ۳۷ سوره حج نشانه تقوی و فداكاری در راه بینوایان و فقراست.این روز كه روز دهم ذی الحجه است و در تقویم عینی و ذهنی مسلمانان عید خوانده می شود به نوعی یادآور همان سربلندی ابراهیم(ع) در آزمایش الهی است. سربلندی در فراخواندگی الهی به ذبح عزیزترین فرد زندگی مادی یعنی فرزندش، نشانه ای از پیروزی فرمان الهی و اطاعت معشوق بر امور اخلاقی و سنتهایی جز خواست اوست كه البته این نیز خود امری پیچیده است كه كسانی چون غزالی، ویلیام اكامی و كی یركگور در آن با نگاه به اخلاق مبتنی بر امر الهی نظر دارند.برای شناخت بیشتر این رسم و سنت الهی كه میان مسلمانان مرسوم است شاید بهتر باشد از جزئیات خود مراسم آمادگی لازم قبل و بعد آن ،مختصر آگاهی بدست دهیم.گفته شده ابراهیم (ع) در شب هشتم ذی الحجه خواب دید كه فرشته ای بر فراز سرش ایستاده و می گوید ای ابراهیم پروردگار تو می فرماید اسماعیل فرزند خود را برای من قربانی كن، آن حضرت وحشت زده از خواب بیدار شده و در حیرت بود كه این خوابی شیطانی و یا از تلقینات الهی بوده است. بر همین اساس نیز روز هشتم ذی الحجه را یوم التردید می خوانند.
چون دو مرتبه دیگر نیز ابراهیم(ع) این رؤیای صادقه را دید در روز نهم ذی الحجه كه مسلمانان روز عرفه می خوانند برایش مسجل شد كه این خواب از الهامات رحمانی است و از همین رو در روز دهم اسماعیل را آراسته كرده به منا برد. منا دره ای است به عرض تقریباً هفتصد متر و طول دو كیلومتر كه امروزه حج گذاران باید از سر زدن خورشید روز دهم تا ظهر روز دوازدهم در این دره بمانند، در باب وجه تسمیه كلمه منا در كتاب «اخبار مكه» ازرقی می نویسد: منارا «منا» گویند چون هنگامی كه جبرئیل خواست از آدم جدا شود او را گفت آرزو كن! آدم گفت بهشت را آرزو می كنم و به این سبب منا نامیده شد چون آرزوی آدم است. همچنین باز از ازرقی نقل است كه آن را منا گویند چون خون در آنجا ریخته می شود. به هر حال ابراهیم(ع) فرزند را به قربانگاه برده طبق روایات و داستانهای تاریخی پس از اعلام قصد خود به او و استقبال اسماعیل(ع) از این مسئله تیغ برگردن فرزند می گذارد اما تیغ نمی برد و از طرف خداوند قوچی فرستاده می شود كه قربانی كنند و این گونه ابراهیم از آزمایش الهی سربلند بیرون می آید و از پس همین ماجرا بود كه حضرت به همراه اسماعیل(ع) به بازسازی خانه كعبه همت گماردند.اما حج گذاران مسلمان پس از آن كه در روز هشتم ذیحجه بار دیگر لباس احرام می پوشند و، با نیت و قصد قربت لبیك گویان رهسپار صحرای عرفات كه در فاصله ۲۱ كیلومتری شمال مكه بر سر راه طائف است قرار می گیرند. عرفات از معنای عرفه و شناخت می آید.
حج گذاران از ظهر تا غروب روز نهم ذی حجه در این صحرا گرد هم آمده به تفكر در اعمال و توبه و عبادت مشغول می شوند. در فلسفه این عمل باید گفت آن چنان كه گاه ظاهر هر چیزی می تواند شخص را از توجه به بطن آن دور كند، در حج نیز شخص از مجاورت و طواف خانه كعبه فاصله گرفته به صحرای عرفات می رود تا از دیدار خانه به زیارت صاحب خانه برسد. گو اینكه طبیعت صحرا به نوعی بدیل طبیعتی است كه صحنه راز و نیاز شناخت آمیز همه پیامبران الهی نیز بوده است. در این روز مستحب است كه حج گذار ضمن دوری از آنچه موجب تفرق حواس او می شود دور شده و ذهن و عین خود را متوجه حضرت حق كرده و اعمال و اذكاری را انجام داده و در آن تدبر كند، از جمله آن اذكار تلاوت آیات خاصی از قرآن است كه مطمئناً با مراجعه به آنها می توان به عمق معانی لازم برای رسیدن به شناختی حقیقی كه بدان توصیه شده است را دریابیم آیات سوره توحید، فلق، ناس، ده آیه اول سوره بقره، آیات ۵۵ تا ۵۸ سوره اعراف و... در اول مغرب شب نهم همه حج گذاران باید از صحرای عرفات به سوی صحرای مشعر كوچ كنند و در آنجا تا اول طلوع آفتاب روز دهم توقف داشته باشند كه در همانجا هم باید اقدام به جمع كردن هفتاد سنگریزه برای عمل نمادین رمی حجرات داشته باشند. در روز دهم است كه به محض طلوع آفتاب حج گذاران به سوی منا سرازیر شده و با پرتاب كردن هفت سنگ به جمره عقبه گویی تمامی شیطانهای درون و بیرون خود را از خود می رانند.تازه در این مرحله است كه حاجی برای خارج شدن از احرام باید قربانی كند. قربانی باید از شتر ۶ سال به بالا، گاو و بز سه سال به بالا و میش یكسال به بالا كه صحیح و سالم باشد و ناقص الخلقه نیز نباشد ، انتخاب شود و كسی كه قادر به خرید قربانی نیست باید سه روز حج و هفت روز پس از مراجعت روز بگیرد و در این صورت است كه شخص می تواند پس از انجام مراسم قربانی از احرام خارج شوند.عید در لغت از ماده عود می آید و در اصطلاح عرفا تجلیاتی است كه به وسیله اعاده اعمال بر قلب و دل سالك فرو می ریزد. ذبح نیز اگرچه در لغت به معنای كشتن است اما به قول سلمی در طبقات «ذبح نفس شرط رستگاری است كه تا نفس اماره را ذبح نكند رستگار نشود»گفتیم كه عید قربان از منظرگاه های خاصی قابل تماشا و حظ بصر است اما زیباترین و نزدیك ترین منظر را نسبت به جان آدمی و عید قربان، عرفان برقرار كرده است چرا كه به قول (تهانوی در كشاف) «عید از تجلی جمال به هر روش كه باشد خواه جلالی و خواه جمالی بر قلب سالك عاید شود» و عید قربانی كه در تعبیری دیگر همان كشتن نفس اماره معرفی شده تجلی جلالی جمال الهی است. حج گذار كه در تماشای این سیر الهی است می خواهد از احرام خارج شود و بار دیگر چون میهمانی از راه بعید به طبیعت مادی ما پا می گذارد .
برخیز و به میدان رو در حلقه رندان رو
رو جانب مهمان رو كز راه بعید آمد

منبع : واحد مرکزی خبر