غار خرمنه‌سر ، طارم‌علیا ، زنجان

غار خرمنه‌سر، در روستای شاه‌نشین و در بلندای كوه خرمنه‌سر كه 1600 متر ارتفاع دارد، واقع شده و به «شانشین» نیز معروف است. سنگ‌های خارا و سنگ‌های سفید آهكی به صورت ستون‌های استالاكتیت‌ و آویزه‌های استالاگمیت مانند چلچراغ‌های زیبا از سقف غار آویخته و آن را زیبا كرده‌اند. در این غار چاه‌های بسیار و دره‌‌های خطرناك و لغزنده‌ای وجود دارد؛ بنابراین برای بازدید از آن حتماً باید از وسایل غارنوردی و كوه‌نوردی بهره گرفت. برخورداری غار مزبور از فضاهای تالارمانند، دالان‌ها و دهلیزهای زیبا و دخمه‌های شبیه مغازه‌های قدیمی بازارهای شهرهای سنتی، كه چنین برمی‌آید كه از زیستگاه‌های انسان‌های نخستین بوده است، از عامل‌هایی است كه غار خرمنه‌سر را از ویژگی‌های منحصر به‌فرد برخوردار ساخته است.
برای رسیدن به دهانه‌غار (خرمنه‌سر)، ابتدا از بستر رودخانه‌ای كه از كوه‌‌های شمالی شانشین سرچشمه می‌گیرد و از میان درختان سرسبز زیتون و انجیر باید گذشت و به سوی ارتفاعات شمالی پیش رفت تا در نزدیكیِ قله كوه خرمنه‌سر، دهانه‌ مشبك و پنجره‌مانند وسیع غار را دید. این دهانه ربطی به غار اصلی ندارد و نباید با درِ اصلی غار اشتباه شود.
بالای درِ غار، حفره بزرگ و تنورمانندی كه مانند اتاقی به نظر می‌رسد،‌ در میان حفره‌های كوچك احاطه شده است. بالا رفتن از میان سنگ‌ها نیاز به دقت و مهارت لازم دارد. درون این اتاق‌ها، آثاری از زندگی انسانی شامل ظرف‌های سفالی شكسته و پیه‌سوزهای قدیمی شكسته دیده می‌شود. در حفره‌های اطراف، خفاش‌ها و شب‌پره‌های بسیاری لانه كرده‌اند كه از روشنایی بیرون گریزان‌اند و با صدای پای هر تازه‌واردی، هراسان، در هر سو به پرواز در می‌آیند. با ادامه راه‌پیمایی، یك فضای نسبتاً وسیع پدیدار می‌شود و پس از آن، بركه آب صاف و زلالی جای دارد.
در فاصله 50 متری این غار، سوراخی شبیه به دهانه چاه وجود دارد كه برای ورود به آن باید به حالت خزیده و درازكش حركت كرد. به محض ورود به این حفره پررمز و راز، دنیایی دیدنی و پر از شگفتی در برابر چشمان حیرت‌زده دیداركننده پدیدار می‌شود. مشكل می‌توان باور كرد كه آن‌ سوی این حفره، این همه عظمت شگفت‌آور نهفته باشد. آنگاه پرتگاه مهیبی ظاهر می‌شود كه فرود در آن، نیازمند حمایت فرد یا افراد همراه و استفاده از وسایل كوهنوردی است. در ادامه، را طولانی و تونل‌‌مانندی خودنمایی می‌كند و پس از پیمودن آن، به دهانه چاه بزرگ دیگری می‌رسیم كه انتهای آن دیده نمی‌شود و پایین رفتن از آن مهارت ویژه‌ای لازم دارد.
بعد از خروج از این چاه، صد متری كه پیشروی كنیم، به دخمه‌ای می‌رسیم كه ظاهراً چندان جلب‌توجه نمی‌كند و عبور از آن، كه راهی سربالا است و سطحی لغزنده دارد، با استفاده از طناب كوه‌‌نوردی و رعایت احتیاط امكان‌پذیر است؛ چنان‌كه با اندكی بی‌احتیاطی احتمال سقوط وجود دارد. لحظه‌ای بعد با مشاهده تالاری بزرگ به ابعاد 80×80 متر با سقفی بسیار بلند، كه در زیر كوه سربه‌فلك كشیده است، شگفتی بیننده صدچندان می‌شود؛ به طوری كه شخص هر چقدر هم ورزیده و قدرتمند باشد، نمی‌تواند تا ارتفاع سقف سنگ كوچكی را پرتاب كند و نور پروژكتور، هر چند كه قوی باشد، باز هم نمی‌‌تواند سقف تالار را روشن كند. تالار با شیب ملایم و سطحی مرطوب به سطح پایین و زیر زمین ادامه می‌یابد و به نظر می‌رسد كه غار به انتها رسیده است؛ در حالی كه چنین نیست و در كنار پایانه غار، شعبه عمیق و طولانی دیگری دهان می‌گشاید؛ درست مثل بازار سنتی یكی از شهرهای باستانی ایران.
كف و سقف این دهلیز شباهت بسیاری به بنای بازارهای قدیمی دارد و در چند نقطه آن، در فاصله‌های 20 تا 30 متری، طاقچه‌های كوچكی با دست كنده شده است. برای این‌كه وضعیت و موقعیت محل كاملاًُ مجسم و مشخص گردد، به جرأت می‌توان گفت كه در كف این قسمت از غار می‌شود یك مسابقه دو سرعت با شركت چند نفر دونده انجام داد. در كف دهلیز، چاهی عمیق و ظلمانی دهان باز گرده است كه بیننده را به انتهای دهلیزی هدایت می‌كند. رسیدن به این نقطه از غار، نیازمند حداقل شش ساعت تلاش و راهپیمایی است تا بتوان آخرین شاخه غار را نیز كه محوطه‌ای وسیع و مملو از سنگ‌های معلق و بزرگ است، دید.
در مطالعات و بررسی‌های اولیه، روشن شده است كه این غار در دو دوره زیستگاه انسان بوده است : در دوره‌ نخست، این غار سكونتگاه انسان‌های غارنشین در دوره‌های پیش از تاریخ بوده است و تعیین قدمت آن با بررسی یافته‌‌‌های باستان‌شناسی همچون ابزار سنگی و تیغه‌های سنگ چخماقی كه در این غار به دست آمده است، كار بسیار دشواری است.
در دوره‌ دوم، مردمان قرن چهارم هجری در این غار مسكن داشته‌اند و این تاریخ به بررسی سفالینه‌ها و وسایل زندگی آنان كه در اتاق‌ها و دهلیزها به دست‌ آمده‌اند، متكی است.
این غار قدیمی و تاریخی كه با قلعه‌ شمیران با سمیران كه امروزه به نام مجموعه تاریخی قسم‌آباد معروف است و در ساحل راست رودخانه قزل‌اوزن واقع شده است، مرتبط است و به نظر می‌رسد سركردگان حكومت كنگریان، از این غار به عنوان پناهگاهی امن در مقابله با فشارهای سیاسی حكومت بغداد استفاده می‌كرده‌اند.