شهرنشینی در ایران

شهر نشینی در ایران را قبل از ظهور دوره ی جدید می توان در دو دوره ی تاریخی بررسی کرد . یکی دوران باستان و دیگری دوره ی بعد از اسلام .
میان این دو دوره ، علیرغم وجودد تشابهاتی در شیوه ی شهر نشینی به خاطر تاثیر ویژگی های شکل گرفته در دوره ی ساسانی اختلافاتی به چشم می خورد که ناشی از معیارها و خصوصیات جدیدی است که با ورود اسلام بر شهرهای ایران حاکم شد .
برای آگاهی از این روند ، ابتدا نگاهی به سیر شهر نشینی در دوره باستان خواهد شد و پس از بررسی و تشریح شهر نشینی در دوره اسلامی در قسمتهای بعدی ، شهر نشینی دوره ی جدید به طور مشروح تر دنبال می شود . مشروح تر بدان خاطر که از همین دوره است که تاثیرات شیوه زندگی شهری غربی بر شهرهای ایران به وضوح نمایان می شود . مطالعه ی تاثیر این الگوها یکی از اهداف سلسله مقالات حاضر است .
۱) شهر نشینی در عصر باستان
شهر نشینی در ایران ـ البته نه به معنای امروز آن ـ دارای قدمتی دیرینه است . تمدنهای قدیمی مانند ایلام ، شوش ، سیلک کاشان و شهر سوخته نمونه هایی از تجمع شهر ی اولیه هستند . اما آنچه که شاید بتوان به عنوان شهر نشینیی در دوره باستان مطرح شود . با آغاز اولین حکومتها مانند پادشاهی ماد و پس از ان هخامنشیان شکل می گیرد و به تدریج تکامل می پذیرد .
احمد اشرف معتقد است شهر نشینی در دوره باستان از سه مرحله پیوسته گذر کرده است :
▪ یکم دوره ی پیدایش شهر ها و رشد آرام شهر نشینی درامپراطوری ماد و هخامنشی ،
▪ دوم ، دوره ی تجربه ی بزرگ تاریخی و بنیان گذاری شهر های خود فرمان به سبک شهر های یونانی ، بدست فرمانروایان سلوکی و رشد شتابان شهر نشینی درعهد سلوکیان و پارتیان ،
▪ سوم دوره ی درآوردن شهر های یونانی وار بزیر فرمان دولت مرکزی در دوره ی ساسانی .
بر اساس همین تقسیم بندی ، به شرح کوتاهی در مورد هر یک از این دوره ها می پردازیم :
الف) پیدایش و رشد آرام شهر نشینی در دوره یی ماد و هخامنشیان امپراطوری ماد از تکامل نظام اجتماعی قبایل و طوایف آزاد دامدار و کشاورزی و تبدیل آنها به یک اتحادیه بزرگ زیر فرمانروایی ، فرمانروایان مستبد پدید آمد . هگمتانه در این دوره پایه گذاری می شود ، که نخستین شهر مادها و به عنوان محل تجمع مظهر یگانگی آنها بوده است ، البته باید به وجود ده ـ دژهایی قبل از احداث هگمتانه اشاره کرد که به عنوان نقاط تمرکز ثروت و مراکز سیاسی و اجتماعی مادها ، هسته هایی برای ایجاد شهر هایی چون هگمتانه می شوند .
شهر هایی دیگری نیز مانند ری در این دوره احداث می شوند ولی هیچ یک نخستین خود می ماند .
۲) و این بدان سبب است که شهرهایی که در دوره مادها احداث شدند ، بیشتر جنبه ی اداری ـ سیاسی داشتند . در آن هنگام نه توانایی و بنیان اقتصادی کشور در حدی بود که بازرگانی و تولید صنایع دستی راتا آن حد رونق بخشد که منجر بهاحداث شهر هایی نوین شود .
قدرت نظامی مادها بگونه ای بود که پهنه وسیعی را در بر می گرفت و امکان مبادلات اقتصادی بین شهرهای کهن و بازرگانی سرزمینهای مجاور را با مراکز تجمع و سکوتنگاههای ایران ، در راههایی امن ممکن می ساخت
۳) پیدایش امپراتوری هخامنشی و ایجاد نظام شهپدری متمرکز ، دو سازمان شهری ناهمسان را در قلمروی واحد گرد آورد .
یکی سازمان شهری کم رشد سرزمینهای ایرانی و دیگری سازمان شهری کم رشد سرزمینهای ایرانی ودیگری سازمان شهری رشد یافته در سرزمینهای فتح شده . متکی بودن امپراتوری هخامنشی به مالیاتهای گرفته شده از شهر ها و بازرگانان شهری باعث گسترش شبکه های ارتباطی و بازرگانی بین المللی در قلمرو امپراتوری بود که برای دوام سازمان سیاسی آن زمان ضروری می نمود . روابط بازرگانی و رفت و آمد میان شهر های امپراتوری تااندازه ای به رشد شهر نشینی در سرزمینهای ایرانی نشین مدد کرد ، ولی دگر گونیهای زیادی پدید نیاورد
سیمای شهر های هخامنشی از وجود جامعه ای حکایت می کند که در شهر ها و روستاها ودیگر مراکز سکونتی به اعمال و گوش به فرمان شاه داشته اند . از این رو شهر به عنوان مقر پادشاه و وابستگان او ، مظهر عظمت و قدرت امپراتوری و مکان صدور فرمان و ابلاغ آن بدیگر نقاط بوده است . در مورد شهر نشینی آنچه از آثار بجا مانده استنباط می شود این است که در شهر ها و کاخهای هخامنشی شاه و یا مانده او و وابستگان قدرت . بعنوان قشر ممتاز جامعه به همراه مؤبدان زردتشتی ومقامات دینی سکنی می گزیده اند .
امنیت شاه و وابستگان او و آرامش ساکنین مرفه شهر ها در گرو وجود ارتشی بود که با توجه به شکور گشائیهای آن زمان طبعا نیروی انسانی عظیمی را به خود اختصاص می داده است . همانطور که آثار سرباز خانه ها در شهرهائی چون پرسپولیس نشان می دهند ، بخش عظیمی از این نیرو در شهر ها متمرکز بوده و سربازان قشر وسیعی از جامعه ی شهری مرکب از افراد دیگری نیز بودهاست که عمدتا از سوی مقامات عالیتر اداری ومذهبی به شهرها فراخوانده می شدند و زندگی شهر ی با وجود آنان رونق می یافت و به علاوه توره های وسیعی از کارگزاران ساختمانی که وظیفه ی ساختن قصرها و تامین مسکن مورد نیاز وابستگان دربار ، کارمندان ، سربازان و دییگر ساکنین شهر ها را به عهده داشتند به طور موقت در شهر یاحاشیه ی آن زندگی می کردند .
در دوره ی هخامنشیان ، همانند دوره های بعدی که تقسیم کار میان کشاورزی ، صنعت و تجارت در اجتماعات شهری و روستایی پدید نمی آمد ، این امر صورت نگرفت ودر نتیجه تمایز وکشاکش نیز میان شهر وده به وجود نیامد .
ب) رشد سریع شهر نشینی وپیدایش شهر هایی خودفرمان در عهد سلوکیه و پارتها
باتصرف امپراتوری هخامنشی توسط اسکندر ، مرحلهٔ تغییر در نظام و شکل شهر نشینی درایران آغاز می شود . چرا که ویی سعی در اشاعه فرهنگ یونانی در مناطق وسیع تحت نفوذش داشت و می دانست که انجام این امر از طریق تمرکز جمعیتهای پراکنده در تجمعات بزرگ ، آسانتر امکان پذیر است . پس دست به ایجاد شه رهای متعدد و توسسعه شهر نشینیی که بخشی از اقدامات او را شامل می شوند ، می زند .
بنابراین در این دوره شاهد احداث یونانی هستیم که همزمان است با آمیختگی نظام اداری شاهنشاهی با سازمان دولتشهر یونانی .
سلوکیها سرزمینهای حاصلخیز ودر عین حال دارای اهمیت نظامی و سوق الجیشی را برای ایجاد شهر های جدید انتخاب می کردند تا کشاورزی رارونق داده و با ایجاد امنیت در راههای تجاری ، به گسترش تجارت و بازرگانی بپردازند و علاوه بر آن از این طریق امنیت کشور را در مقابل دفاع از شورشیان احتمالی تضمین کرده باشند .
جمعیت بسیاری از شهرها به صورت مختلط از ملل مهاجر اروپایی جنوب شرقی وایرانیها تامین گشته و شورشیان را نیز در بعضی از این شهر ها جای می دادند. دراین دوره تحولات اقتصادی چشمگیری به وقوع پیوست کاربرد روشهای جدید در کشاورزی و باغداری ، توزیع زمینهای آماده برای کشت بین عده ای از شهروندان و روستائیان و انتظامها ومقرراتی که کما بیش به نفع بخشی از روستائیان بود موجب پیشرفت کشاورزی شد .
اگرچه این تغییرات بهبودی در وضع مردمایجاد نمی کند و با سقوط هخامنشیان ،بهره کشی ماهرانه تری جایگزین نوع پیشین می شود امابر اثر سیاست یونانیان مبنی بر تغییر فرهنگ ملتهای تحت سلطه از طریق زندگی شهری تغییراتی در زمینه شهر سازی و توسعه ی شهر نشینی درایران ایجاد می شود که بعدها پارتیان آن را دنبال می کنند .
احمد اشرف دوره ی سلوکی را دوره ی تجربه ی بزرگ و تاریخی و بنیانگذاری شهر های خود فرمان به سبک شهر های یونانی و رشد شتابان شهر نشینی در ایران می داند . این شهر های خود فرمان به چند شکل دیده می شوند :یکی شهر هایی بودند که قبلا وجود داشته و یونانیها به توسعه و ترقی دادن آنها پرداختند و به آنها پرداختند وبه آنها زندگی دوباری شهری بخشیدند .
دوم اینکه سلوکیها به پیروی از اسکندر شهرهای جدیدی نیز که مراکز اقامت مهاجرین بود بنا کردند. این شهرها نمونه به دست بومیان می داد تا ساختمانهای به سبک یونانی بنا کنند. از این رو در تاریخ به موازات اسکندریه هایی که به دست اسکندر ساخته شده بود ،در سراسر امپراتوری به شهرهایی به نام سلوکیه ، لائورسیه و انطاکیه بر می خوریم . علاوه بر آن ، سلوکیها روستاهایی را که مستعد برای شهر شدن تشخیص می دادند ، و یا شهرهای کوچک را نیز توسعه دادند و اطراف آن حصاری می کشیدند و به مرکز واهالی شهر حقوق پولیس ( دولت شهر ) داده می شد . نوع چهارم برخی کلنی های نظامی بودند که از حقوق و مزایای پولیس برخوردار شده و منزلت شهری می یابند . بدین ترتیب سکونتگاههای شهری در این دوره ، را به چهار گروه میتوان تقسیم کرد
۱) شهر های نوساز ایجاد شده توسط یونانیها ؛
۲) شهرهای ایرانی تغییر یافته ؛
۳) روستاها و شهرکهای تبدیل به شهر شده ؛
۴) کلنی های نظامی که با ترقی عنوان پولیس می گرفتند .
● ایرانیان نخستین شهر نشینان جهان بوده اند
بنابراین شهر سازی و شهر نشینی در این دوره تحت تاثیر دو عامل عمده نخست ضرورت حفظ سرزمینهای پهناور تحت سلطه و نحوه ی انتظام و اراده ی امور کشوری ولشکری و دوم ، توسعه ی بازرگانی و صنعت ، از توسعه و رشد زیادی برخوردارر شدند . رونق شهر نشینی و تجارت و بهبود وضع اقتصادی کشور در زندگی همه مردم کشور به طور یکسان تاثیر نگذاست و بیش از همهه ، یونانیان و لایه های مرفه نشین از پی آمدهای تحولات مذکور برخوردار شدند ، زیرا همزمان با گسترش تشکیلات اداری و افزایش هزینه ها ، بر مقدار مالیاتی که از شهروندان عادی و روستاییانی که در سرزمینهای زراعی ، به ویژهدر حومه ی شهرها کار می کردند ، افزوده می شد . به این ترتیب ، علاوه بر در آمد سالانه ارضی ، مالیاتهایی تحت عنوان مالیتهای شاهی که از جمله ی آنها مالیات سرانه ، مالیات بر درآمد ، عوارض گمرکی و سایر مالیاتها و عوارض معمول از توده های مردم گرفته می شد .
۹ بنابراین روز به روز فاصله میان طبقات کم در آمد ساکن در روستاها و شهر کها که فشار سنگینی مالیاتها را تحمل می کردند و طبقه ی مرفه نشین که اکثرا یونانی بودند شدت گرفت و کشمکشهایی بین دوجامعه ی شهری و روستایی و طبقات اجتماعی شهری به وجود آمد که وحدت بین ناراضیان حکومتی را میسر میسازد و نتیجتا باعث سقوط حکومت می شود. ولی آثار این تغییر و تحولات ایجاد شده توسط سلوکیها به ویژه آنچه که در شهر سازی و شهر نشینی صورت گرفته ، همچنان باقی ماند و تا مدتها اثر خود را حفظ کرد . پس از به قدرت رسیدن پارتیان ، تحولات اقتصادی و اجتماعی کشور نسبت به عهد سلوکیان ، از اهنگی آهسته و تدریجی برخوردار شد .
بنیان اقتصادی کشور نخست بر کشاورزی و سپس بر بازرگانی استوار بود . ۱۰ پیشه وران و بازرگانان در اثر رونق تجارت و اهمیت شهرها از اعتبار اجتماعی قابل ملاحظه ای نسبت به دوره های پیشین برخوردار شدند و به طور کلی شهر های پارتی نیز همانند شهرهای سلوکی توانستند در امور داخلی خود به یک استقلال نسبی برسند. علاوه بر آن تاسیسات اجتماعی مربوطه را نیز داشتند . پارتها نمی توانستند ونمی خواستند شهرهای سلوکی را از بین ببرند .
زیرا همان منافعی را که شهرها برای سلوکیان تامین میکردند ، پارتها نیز از آن سود می جستند . بنابراین شهرها با شدت گرفتن روابط تجاری بیشتر وگسترده تر با همسایگان از حالت نمایشی قدرت و عظمت فرمانروایان خارج شدند و طبقاتی را در خود جای دادند که جدای از روستائیان و کشاورزان اطراف شهر ها تنها به امور تجاری و بازرگانی که به عنوان وظیفه ای به شهرها محول شده بود اشتغال داشتند از طرفی شهرها شدیدا به مازاد کشاورزی روستا وابسته شدند . چرا که تغییر شکل و نقش انان لزوماستفاده از تولیدات زراعی ودامپروری را ایجاد میکرد .
پس گسترش شهر ها و توسعه ی شهر نشینی ادامه یافت و به دنبال عدم توانایی شهرهای قدیم در مقابل رشد روز افزون جمعیت که در پی رونق تجارت ، صنعت و کشاورزی حاصل آمده بود ، شهرهای جدیدی نیز به وجود آمد ولی برده داری از بین نرفت . از بردگان در شهرها و امور صنعتی و خانگی ودر روستاهای اطراف شهرها از آنان در امور کشاورزی استفاده می شد .
با تمام این محسنات ، شهرها خصوصیاتی رادر خود داشتند که رفته رفته به سقوط دولت پارتها انجامید و آن خود فرمانی شهرها و عدم تمرکز ناشی از حکومتهای ملوک الطوایفی بود . در زمینه نحوه اداره شهرها ، خودفرمانی آنها به عنوان میراثی از گذشته یک از وجوه تشابه دو دوره ی پارتی و سلوکی را نشان می دهد .
اگر چه خود مختاری شهرهای اشکانی با دولت شهرهای یونانی تفاوت داشته است اما باتوجه به اوضاع کشور در زمانی شارتها و عدم توانایی آنان در ایجاد یکپارچگی میان حکومتهای پراکنده ، وجود این نوعع تشکیلات شهری ، در نهایت موجب ضعف قدرت میگردید ، و دراین میان شهرهای یونانی نشین که از نیازهای بیشتری بر خوردار بودند به عدم یکپارچگی موجود می افزودند.

منبع : بانک اطلاعات گردشگری