نام خیابان‌های پایتخت؛ فرهنگی یا سیاسی؟

کوچه میرزامحمود وزیر را هنوز قدیمی‌تر‌های تهران از یاد نبرده‌اند. کمتر کسی از اهالی عودلاجان را پیدا می‌‌کنی که آن کوچه را نشناسد حتی اگر دیگر از باغ‌ها و درختان تناور این محله خبری نبوده و پرنده‌ها از آن کوچ کرده باشند. حتی اگر روزهای شلوغ گذشته در عودلاجان سپری شده و به جای خانه‌های بزرگ خوش‌ساخت و قدیمی ساختمان‌های مدرن و چندطبقه در کوچه‌های آن به سوی آسمان قد برافراشته باشند. با این همه کوچه میرزامحمود وزیر همچنان هویتی کهن را در پس این نام و نشانه تاریخی با خود یدک می‌‌کشد و شاید تمام این هویت را مدیون نامی باشد که بر آن نهاده‌اند.
بیشتر خیابان‌ها و کوچه‌های تهران، پایتختی که درهم ریختگی و اغتشاش آن از دوران قاجاریه تا به حال روز به روز بیشتر شده‌است مانند این کوچه، دارای هویتی این‌چنینی هستند و در پس چهره دودزده و درهم خود به نام‌ها و نشانه‌هایی کهن می‌‌بالند. هرچند که بیش از ۸۰ درصد آنها به صورت تهدیدآمیزی در معرض تغییر نام قرار دارند و از مصوبه شورای شهر پایتخت در نامگذاری برخوردار نیستند.
بیشتر این خیابان‌ها و کوچه‌ها حتی اگر از مصوبه شورای شهر هم برای نامگذاری پیروی نکنند، مدرک شناسایی و عنصر اصلی پیوند دهنده هویت‌های فردی هستند که در آن خیابان‌ها سکونت دارند. بیشتر این کوچه‌ها و معابر بزرگ‌ترین بهانه برای شهروندان به حساب می‌‌آیند تا به واسطه آنها حوادث تاریخی و فرهنگی در ذهن مردم تداعی شود و این در حالی است که بررسی نام و نشانه تمام این خیابان‌ها و معابر از مدت‌ها پیش در دستور کار شورای شهر تهران قرار گرفته است تا شاید خیابان‌های تهران برای نخستین بار در تاریخ ایران دارای شناسنامه شوند و اسامی آنها دیگر به این راحتی‌ها در معرض تغییر و تحول قرار نگیرد.
خیابان‌های تهران از سال‌ها پیش در بی‌نظمی مزمنی از نظر نام و نامگذاری غوطه‌ورند. ساختار غیراصولی شهرسازی در تهران از زمان آغامحمدخان قاجار تا به امروز به همین شیوه توسعه یافته است. در این میان بعید نیست که نامگذاری خیابان‌ها و معابر نیز دچار بی‌نظمی شده باشد. شهری که قانون بلدیه آن پس از گذشت حدود یک قرن و نیم از پایتخت شدنش به تصویب رسیده، شهری است سرشار از کوچه‌ها و خیابان‌هایی که اعضای شورای شهر فعلی، آنها را از نظر نامگذاری عاری از ثبات لازم می‌‌دانند و به همین دلیل به تعیین و تغییر نام این خیابان‌ها و معابر پرداخته‌اند.
آغاز این تغییر و تحول‌ها اردیبهشت ۱۳۵۸ و مصادف با تشکیل شورای نامگذاری شهرداری در دولت موقت بود که تا اواخر سال ۱۳۵۹ ادامه پیدا کرد و طی آن ۵۰۰ نام از میان اسامی خیابان‌های تهران تغییر پیدا کردند و در این میان تنها معدود خیابان‌هایی از معابر اصلی مانند کریم‌خان زند، سهروردی، دماوند، بهارستان، راه‌آهن و خراسان بر همان نام‌های سابق باقی ماندند. پس از جنگ هم بخش اعظمی از خیابان‌های شهر تهران به نام شهدای جنگ ۸ساله ثبت شد و به این ترتیب تحول بزرگ دیگری رقم‌خورد که نام خیابان‌های شهر را بیش‌از پیش یکسان می‌کرد.
● انتخاب نام برای خیابان‌ها پشتوانه مطالعاتی ندارد
اگرچه نامگذاری خیابان‌ها و کوچه‌ها در مجموع یک امر محلی بوده و توسط شهروندان صورت می‌‌گیرد اما برخی از کارشناسان شهری بر این باورند که در شهرهای بزرگی چون تهران نامگذاری خیابان‌ها دخالت شورای شهر را نیز در برمی‌گیرد. دکتر علی نوذرپور کارشناس شهری در این باره به فرهنگ آشتی می‌‌گوید: «این طبیعی است که شورای شهر در پایتخت بزرگی چون تهران در نامگذاری خیابان‌ها و معابر دخالت کند. اما این مانع از این واقعیات نمی‌شود که در نامگذاری این معابر باید تعلقات فرهنگی و تاریخی مردم را درنظر گرفت».
به گفته این کارشناس شهری اسمی که برای کوچه‌ها و خیابان‌های شهر انتخاب می‌‌شود حتی اگر به صورت مستقیم توسط شورا انتخاب شود، باید متناسب با ریشه‌های فرهنگی و تاریخی و هویتی مردم باشد و از تعلقات آنها تاثیر بگیرد. به همین دلیل جنبه محلی پیدا کردن نامگذاری معابر شهری مسئله‌ای است که این کارشناس به عنوان یک ضرورت بر آن تاکید می‌‌کند.
تغییر نام خیابان‌های تهران که در دستورالعمل شورای این شهر قرار گرفته است به اعتقاد کارشناسان حوزه میراث فرهنگی و شهری باید بر اساس هویت تاریخی تهران صورت بگیرد. در همین راستا برخی تغییر بی‌رویه نام خیابان‌های پایتخت را مورد انتقاد قرار می‌‌دهند و بر این باورند که نام‌ها سندهای تکرار ناشدنی یک شهر محسوب می‌‌شوند و در صورت تغییر بی‌رویه آنها هویت تهران نیز از بین می‌‌رود.
از سوی دیگر به نظر می‌‌رسد که نامگذاری و تغییر نام خیابان‌ها و معابر تهران بر اساس یک روش مطالعاتی صورت نمی‌گیرد. همان‌گونه که نوذرپور در این رابطه می‌‌گوید: «به هر حال شورای شهر برای این کار چارچوب خاصی دارد اما من ندیده‌ام که این چارچوب بر اساس یک روش مطالعاتی به دست آمده باشد. به عبارت دیگر من در این زمینه تحلیلی ندیده‌ام شاید به این دلیل که مسئله نامگذاری خیابان‌ها در تهران جز در یکی دو مورد در گروه مسائل حساسیت‌برانگیز قرار نگرفته است».
● خیابان‌های بی‌شناسنامه و تغییرات پی‌درپی در نامگذاری
چندی پیش ایتالیایی‌ها بهانه‌ای به دست شورای شهر تهران دادند تا آنها را با تهدید تغییر نام خیابان ایتالیا مواجه سازد. همین که اعضای شورای شهر تهران از تصمیم مقامات شهری در ایتالیا در راستای نامگذاری یکی از خیابان‌های شهر رم به نام ۱۸ تیر باخبر شدند رئیس این شورا از تغییر نام خیابان ایتالیا در صورت اتخاذ چنین تصمیمی از سوی ایتالیایی‌ها اطلاع داد. شاید همین رفتارها و اتفاق‌های مشابه در رابطه با مخالفت اعضای شورا با نامگذاری خیابانی به نام دکتر مصدق بزرگ‌ترین دلیل این ادعا باشد که عملکرد شورای شهر تهران در سال‌های اخیر در راستای نامگذاری خیابان‌های پایتخت بیشتر جنبه سیاسی داشته است. با این همه نوذرپور با طبیعی ارزیابی کردن این مسئله می‌‌گوید: «این‌گونه تبادل‌ها در زمینه نامگذاری خیابان‌ها و معابر اتفاق می‌‌افتد. برای مثال در سئول خیابانی به نام تهران وجود دارد که وقتی فلسفه نامگذاری آن را پرسیدیم گفتند به این دلیل نام تهران را بر آن گذاشته‌اند که از شاه ایران به خاطر پرداخت وامی کلان به کره قدردانی کنند. به این ترتیب مسئله نامگذاری خیابان‌ها در کلانشهرها لاجرم از یک نگاه سیاسی نیز سرچشمه می‌‌گیرد».
دکترمحمد رازینی کارشناس ارتباطات نیز در این رابطه با نوذرپور هم‌عقیده است و می‌‌گوید: «انتخاب نام برای خیابان‌های تهران اقدامی فرهنگی است و نباید آن را سیاسی تلقی کرد». با این همه تاکید می‌‌کند که تغییر نام خیابان‌ها به صورت گسترده و بدون برنامه‌ریزی مطالعاتی دقیق در مدت زمانی نه چندان طولانی نشانه‌های هویت بخش مناطق چندصد ساله شهر را از بین خواهد برد.
در چنین شرایطی اعضای کمیته نامگذاری شورای شهر تهران از پیگیری طرح تغییر نام خیابان‌ها و معابر تهران خبر می‌‌دهند در حالی که بخشی از نامگذاری معابر نیز به مناطق واگذار شده و اسم‌های منتخب باید تنها برای تائید به شورای شهر ارجاع داده شوند.
شاید خیابان‌هایی که تا به امروز هیچ الزام قانونی برای نامگذاری آنها وجود نداشته و فلسفه انتخاب اسم برای آنها یک مسئله پیش‌پاافتاده تلقی شده است از این پس دارای نام و نشانه‌هایی بشوند که به عنوان یک سند ماندگار آنها را از گزند تغییر و تحولات بی‌رویه در امان بدارد.
هرچند که کمتر می‌‌توان به ثبات اجتماعی، فرهنگی و سیاسی جامعه و تاثیر آن بر نام‌های شناسنامه‌ای این خیابان‌های هنوز مستند نشده امیدوار بود.

زهرا باقری شاد

منبع : روزنامه فرهنگ ‌آشتی