نگاهی به چند اثر تاریخی در تبریز

شهر تبریز یكی از شهرهای تاریخی و سیاحتی ایران می باشد كه در فصل تابستان با داشتن آب و هوای مناسب جزو پرگردشترین مناطق ایران محسوب می شود در این بخش به معرفی چند اثر تاریخی از این شهر می پردازیم.
● مسجد كبود
مسجد كبود تبریز یكی از ابنیه زمان جهانشاه قره قویونلو و متعلق به نیمه دوم قرن نهم هجری است كه بوسیله جان بیگم خاتون همسر جهانشاه بنا شده و توسط دختر او صالحه خاتون در زمان حكومت سلطان یعقوب اق قویونلو مرمت گردیده است. بنای مسجد كه بیشتر از نظر كاشیكاری و آمیزش رنگها و داشتن انواع خطوط عالی و اشكال است.
سر در رو به شمال واقع شده و دارای ابعاد ۵*۷ متر می باشد و از سطح كوچه مجاور، به اندازه ۵ پله سنگی كه هر یك به درازای ۳ متر و به ارتفاع ۲۰ سانتی متر می باشند قرار دارد. ارتفاع طاق باقی مانده سر در زیادتر از ۸‎/۵ متر است كه تماماً از كاشیهای معرق پر آب و رنگ پوشیده شده است.
سطح پایه های دو طرف با طرح ها و اشكال مركب از گل و بوته و كاشیهای معرق الوان پوشیده شده بود كه بر روی كتیبه های این پایه عبارات مختلفی با آیات قرآنی نوشته شده است. كتیبه قسمت بالای طاق سر در تماما ریخته و اثری باقی نمانده است.بر روی پایه سمت راست كتیبه ای به خط رقاع در متن لاجوردی نصب شده كه از عالی ترین مظاهر معرق كاری دوره اسلامی محسوب می شود. از مفاد این كتیبه معلوم می شود كه بنای مسجد در ربیع الاول سال ۸۷۰ هجری قمری به پایان رسیده است.
● ارك علیشاه
یكی از ابنیه كهن و عظیم تبریز كه بی شك در زمره شاهكارهای معماری اسلامی به شمار می رود ، ارك علیشاه یا مسجد علیشاه است. در مورد تاریخ بنای ارك مورخین و سیاحان، از دوره ایلخانی تا به امروز متفق القولند كه ساختمان آن بوسیله تاج الدین علیشاه جیلانی وزیر سلطان ابو سعید ایلخانی در سال ۷۱۶ شروع شده، ولی به دلیل مرگ بانی بنا ناتمام مانده تا اینكه بازماندگان وی ساختمان آن را در سال ۷۲۴ به اتمام رساندند.
چنانچه از توصیف این بنای عظیم در اغلب سفر نامه ها و تواریخ بر می آید، مسجد علیشاه در زمان آبادانی مزین به كاشی، ازاره سنگی و ستونهای مرمر و كتیبه و گچبری بوده است. ایوان مسجد را طاق بلندی می پوشانده كه به علت تعجیل در اتمام آن طاق شكسته و فرو ریخته است. بنای مزبور در زمان قاجاریه، در درگیریهای تبریز و انقلاب مشروطیت یكی از انبارهای مهمات و مخزن غلات قشون گردید و حصاری نیز دور آن كشیده شده و نام ارگ به خود گرفت. مسجد علیشاه در ظلع جنوبی خیابان امام خمینی(ره) واقع است.
هر چند بنا در طول سالیان دراز خسارت زیادی دیده و ویرانی بسیار بدان راه یافته لیكن بنای مانده خود موید شكوه روزگار آبادانی آن بوده است. قسمتی كه هم اكنون به صورت سه دیوار بلند قطور جنوبی و شرقی و غربی به صورت ایوان به چشم می خورد، دارای ۳۰‎/۱۵ متر عرض می باشد و بلندی دیوارهای سه گانه تقریبا ۲۶ متر و عرض هر دیوار به ۱۰‎/۴۰ متر می رسد. محراب بزرگ مسجد در انتهای ایوان و در بین دو نورگیر قرار گرفته است.
در دوره قاجار در سمت شرقی ایوان پلكانی برای صعود به بام تعبیه كرده بودند كه در سالهای اخیر به كلی این قسمت از بنا را از بین برده اند. در ضلع جنوبی بنا و در نمای خارجی، برج مدور عظیمی به چشم می خورد كه پشتیبانی برای طاق و دیوار به حساب می آمده است.
● ربع رشیدی
ربع رشیدی كه امروزه فقط آثار مختصری از آن باقی مانده از بناهایی است كه توسط خواجه رشیدالدین فضل الله، وزیر سلطان محمود غازان ایجاد شده است. بنا در زمان آبادانی شامل ۲۴ كاروانسرای وسیع و ۱۵۰۰ دكان و ۳۰۰۰۰ خانه و تعدادی حمام و باغ و كارخانه های پارچه بافی و كاغذ سازی ودارالضرب و تولید رنگ و نظایر آن بوده است۲۰۰. قاری از كوفه و بصره و شام دایماً و به نوبت در این تاسیسات قرآن را تلاوت می كرده اند و ۴۰۰ فقیه و ۱۰۰۰ طلبه در مدارس آن سكونت داشته و به كسب علم مشغول بوده اند .
۵۰ پزشك حاذق از كشورهای مختلف در دارلشفای آن به معالجه بیماران اشتغال داشته اند. به این ترتیب معلوم می شود كه ربع رشیدی در زمان خود یك شهر علمی با كتابخانه ای حاوی هزاران جلد از كتب معروف زمان و آزمایشگاه های متعدد كشاورزی بوده كه در این آزمایشگاهها انواع گیاهان دارویی كشت و تكثیر و آزمایش می شده است.
پس از قتل خواجه رشیدالدین فضل الله كه در سال ۷۱۸ هجری قمری اتفاق افتاد دشمنان او هر چه را كه داشت غارت كردند و این شهر را با تمام تاسیساتش ویران كرده و همه چیز را به غارت بردند. چهار پایه برج ویك پشته خاك و سنگ به جای مانده كنونی از آثار ربع رشیدی نیستند، بلكه پایه های برجهای قلعه ای هستند كه در سال ۱۰۲۰ هجری قمری به امر شاه عباس، با تخریب و حمل مصالح ساختمانی بناهای عظیمی چون شنب غازان ، بقایای ربع رشیدی، قلعه ها و سراهای رومیان و قبور شعرا و عرفا و امرای مدفون در مقبره الشعرای سرخاب و دمشقیه آنها را بنا كرده اند.
● بقعه صاحب الامر و مدرسه اكبریه
بقعه صاحب الامر در كنار خیابان مدرس قرار دارد و از آثار زمان شاه طهماسب صفوی می باشد. این بنا در سال ۱۰۴۵ توسط سپاهیان سلطان مراد چهارم تخریب شد كه در زمان شاه سلطان حسین صفوی و از طرف میرزا محمد ابراهیم وزیر آذربایجان مرمت گردید.
این بقعه در سال ۱۱۹۳ هجری قمری بر اثر زلزله شدید ویران گردید و در سال ۱۲۰۸ به وسیله جعفر قلی خان دینبلی تجدید بنا یافته و در سال ۱۲۶۶ میرزا علی اكبر خان ، قسمتی از بقعه و دهلیز را آئینه كاری كرد.این مدرسه كه اكبریه نام داشت در سال ۱۳۴۵ جهت احداث ادامه خیابان دارائی ویران شد و در سالهای اخیر تعمیر این بنای تاریخی مورد توجه قرار گرفت و از طرف سازمان میراث فرهنگی نسبت به مرمت آن اقدام گردید .
بقعه صاحب الامر دارایی حرم و منار بلند در گوشه بنا می باشد .در مدخل دهلیز و درون بقعه دو طاق مرمرین از زمان شاه طهماسب باقی است كه دارای حجاریهای زیبایی شامل گل و بوته اسلیمی و ختائی است.
● كلیسای سر كیس مقدس
سركیس مقدس نام كلیسایی است كه در سال ۱۸۲۱ میلادی به وسیله شخصی به نام پطروسیان در محله بارون آواك تبریز ساخته شده است. بنا در سال ۱۸۴۵ تجدید یافته و سبك معماری آن ارمنی است . این كلیسا نیز به شكل صلیب ساخته شده و سه درب از سوی شمال ، شرق و جنوب به آن بازمی شود.
در مدخل شرقی آن قبری وجود دارد كه متعلق به كشیشی به نام هاكوپ قاراپتیان می باشد. بنای كلیسا سنگی و گنبد های آن آجری است . در داخل كلیسا چهار ستون آجری با پایه های عریض سنگی ، علاوه بر اینكه گنبد بزرگ وسطی و طاقهای متعدد سقف را نگه داشته اند، محراب و نمازگاه های فرعی را نیز از تالار اجتماعات جدا كرده اند. در بیرون كلیسا در پای دیوار شرقی حیاط یك بنای یادبود سنگی ساخته شده است.
این بنا برای یاد بود كشته شدگان ارمنی ساخته شده است و طرح و حجاری بدیعی دارد . در كنار این یادبود سنگ نبشته های مرمرین متعددی در پای همان دیوار پهلویی نهاده شده است كه همه متعلق به قبور كشتگان و بزرگانی از ارامنه است كه اغلب آنها در قرن ۱۹ در گذشته و در حیاط این كلیسا مدفون گشته اند.
● برج خلعت پوشان
در ده كیلومتری تبریز و یك كیلومتری شمال جاده تبریز تهران ، در روستای گرگه برج بلندی وجود دارد كه به برج خلعت پوشان معروف است. بنای مزبور از آثار اواخر دوره صفویه می باشد.در دوره قاجاریه در این بنا خلعت اعطایی پادشاهان بر دوش حاكمان آذربایجان انداخته می شد.
برج به صورت كثیرالاضلاع شانزده ضلعی و سه طبقه است. اضلاع شرقی ، غربی، شمالی و جنوبی بزرگتر و دارای درگاههای بلند باز هستند و دوازده ضلع دیگر دارای طاقنماهای تزئینی می باشد.

منبع : روزنامه ابرار