قزاقستان؛ نگین پنهان آسیای مرکزی

قزاقستان در بازار انرژی جهانی جایگاه مهمی دارد، زیرا این کشور از منابع عظیم نفت و گاز بهره‌مند است. پس از سال‌ها، سرمایه‌گذاری خارجی در بخش‌های نفت و گاز قزاقستان، مقامات این کشور بیشتر به ظرفیت تولید بسیار چشمگیر نفت در قزاقستان پی برده‌اند. قزاقستان اکنون گزینه‌های کافی برای صدور منابع انرژی خود در اختیار دارد و در دهه‌ی آینده می‌تواند. به یکی از مهمترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان نفت و گاز در جهان تبدیل شود.
قزاقستان، بزرگترین ذخایر قابل برداشت نفت و گاز حوزه دریای خزر را در اختیار دارد. از این رو، بسیاری از دست‌اندرکاران اقتصادی، این کشور را مانند دری پنهان در صدف آسیای مرکزی می‌دانند. در حال حاضر روزانه حدود ۸/۱ میلیون بشکه نفت در منطقه دریای خزر تولید می‌شود که دو سوم آن به قزاقستان تعلق دارد. این کشور همچنین بزرگترین اقتصاد آسیای مرکزی را نیز دارد. در سال ۲۰۰۷، تولید ناخالص داخلی قزاقستان ۳۳ درصد رشد داشت و به ۳۹ میلیارد دلار رسید. در سال ۲۰۰۷، سرانه رشد تولید ناخالص داخلی قزاقستان به حدود ۲۸۰۰ دلار رسید که از این لحاظ می‌توان قزاقستان را با کشورهای هندوراس و ویتنام مقایسه کرد. این کشور در شش سال گذشته، هر سال رشد اقتصادی چشمگیری را از سر گذرانده است.
رشد صنعت نفت قزاقستان در سال‌های اخیر همواره روند صعودی داشته است. نفت ۳۰ درصد درآمدهای دولت قزاقستان و حدود ۵۰ درصد درآمدهای صادراتی آن را تشکیل می‌دهد. بنابراین، مشاهده می‌شود صنعت نفت، مهمترین عامل رشد اقتصادی اخیر در قزاقستان بوده است. در سال‌های اخیر، چند پژوهش اقتصادی درباره اوضاع قزاقستان انجام گرفت و در آنها به وابستگی بیش از حد اقتصاد این کشور به نفت هشدار داده شد. ورود فراوان ارزهای نفتی به کشور می‌تواند نرخ مبادله ارز را تغییر دهد و به جلوگیری از رشد بخش‌های غیر نفتی اقتصاد در قزاقستان منجر شود. هر چند، این مشکلی است که در حال حاضر، بسیاری از کشورهای نفت‌خیز با آن دست به گریبان هستند. برخی تحلیل‌گران معتقدند بدون سرمایه‌گذاری بیشتر در بخش‌های غیرنفتی قزاقستان، این امکان وجود دارد که رشد اقتصادی این کشور در دهه‌ی آینده دستخوش تزلزل و رکود شود. با این حال، در گزارشی که پیش‌تر صندوق بین‌المللی پول (IMF) منتشر کرده است، به رشد چشمگیر بخش‌های غیرنفتی اقتصاد قزاقستان اشاره شده است که خود می‌تواند از بروز مشکلات ناشی از رشد مصرف بخش نفت جلوگیری به عمل آورد.
دولت قزاقستان برای آن که تاثیر نوسان‌های بهای نفت و گاز بر اقتصاد این کشور را کاهش دهد، به تشکیل "صندوق ملی نفت قزاقستان" اقدام کرد. موجودی این صندوق در پایان ژوئن ۲۰۰۷ افزون بر ۲/۶ میلیارد دلار بود.
نور سلطان نظر بایف، رییس جمهوری قزاقستان، از سال ۱۹۷۷ که دبیر کمیته مرکزی حزب کمونیست قزاقستان بود، در سیاست این جمهوری دخالت و حضور داشته است. وی در سال ۱۹۹۰ رییس جمهوری موقت قزاقستان شد و در نخستین انتخابات ملی که در دسامبر۱۹۹۱ برگزار شد، به ریاست جمهوری این کشور برگزیده شد. وی در سال ۱۹۹۹ بار دیگر رییس جمهوری قزاقستان شد. نفت
قزاقستان سواحل طولانی در کنار دریای خزر دارد و ادعا می‌کند بیشترین حوزه‌های نفتی این دریا متعلق به این کشور است. میزان ذخایر نفت این کشور در دریا و خشکی ۹ تا ۲۹ میلیارد دلار برآورد شده است. این کشور دیگر مانند اواخر دهه ۱۹۹۰ یک صادرکننده‌ی جزء نفت خام نیست، بلکه انتظار می‌رود در یک دهه آینده به یکی از مهمترین بازیگران بازار نفت تبدیل شود.
این کشور در سال ۲۰۰۶ روزانه افزون بر ۲۷/۱ میلیون بشکه نفت تولید می‌کرد و تنها روزانه ۲۲۴ هزار بشکه آن را مصرف می‌کرد؛ بنابراین کشور روزانه تنها حدود یک میلیون بشکه نفت صادر می‌کرده است. دولت قزاقستان امیدوار است بتواند تا سال ۲۰۱۵ میزان تولید نفت خود را به ۵/۳ میلیون بشکه در روز برساند.
صادرات نفت قزاقستان نیز به سرعت در حال افزایش است. این کشور نفت خود را از طریق برخی خطوط لوله و زیرساخت‌های موجود به روسیه و از آن جا به بازارهای بین‌المللی روانه می‌سازد و در قالب سوآپ با ایران، نفت خود را از طریق خلیج‌فارس نیز به بازارهای خارجی انتقال می‌دهد.
در فاصله سال‌های ۱۹۹۹ تا ۲۰۰۶، تولید نفت در قزاقستان سالانه ۱۵ درصد رشد داشته، به گونه‌ای که تولید این منبع انرژی در قزاقستان در این دوره تقریبا دو برابر شده است. در نیمه اول سال جاری میلادی نیز میزان افزایش تولید نفت خام در قزاقستان حدود ۱۰ درصد اعلام شده است. علت این کاهش تولید را می توان محدودیت‌های دولت در زمینه سوزاندن گازهای همراه نفت و یا محدودیت‌های جدید در زمینه "توافقنامه‌های مشارکت در تولید" (PSA) دانست.
افزایش چشمگیر تولید نفت در قزاقستان در سال‌های اخیر را می‌توان نتیجه سرمایه‌گذاری گسترده خارجی در بخش نفت این کشور دانست. شرکت ملی نفت قزاقستان، موسوم به "کازمونای گاز" (Kazmunai gas) که پیشتر "قزاق اویل" نامیده می‌شد، در قالب پروژه‌های سرمایه‌گذاری مشترک و مشارکت در تولید، پروژه‌های بین‌المللی را به مورد اجرا گذاشته است.
در سال ۲۰۰۵، دولت قزاقستان برنامه جدیدی در زمینه توسعه حوزه‌های نفتی دریای خزر ارایه کرد و براساس آن مقرر شد مناطق جدیدی در فلات قاره این کشور برای جذب سرمایه خارجی عرضه شود. با این حال، طی سال گذشته میلادی، دولت قزاقستان محدودیت‌های جدیدی در زمینه "قراردادهای مشارکت در تولید" وضع کرد. برای مثال، شرکت ملی نفت قزاقستان، که یک شرکت دولتی است، باید دست کم نیمی از سهام "توافق‌نامه‌های مشارکت در تولید" را در فلات قاره این کشور در اختیار داشته باشد. همچنین دولت قوانین جدید مالیاتی را در ژانویه ۲۰۰۴ وضع کرد که براساس آن صادرات نفتی مشمول پرداخت مالیات شدند و این مالیات با افزایش بهای نفت افزایش می‌یافت.
متمم جدیدی که به قانون مالیات‌های قزاقستان اضافه شده است، سهم دولت از درآمد نفت را به ۶۵ تا ۸۵ درصد افزایش داده است.
● صادرات نفت
قزاقستان در نیمه اول سال ۲۰۰۵ میلادی روزانه ۱/۱ میلیون بشکه نفت خام صادر می‌کرد. این نفت از سه مسیر روانه بازارهای بین‌المللی می‌شد:
۱) از شمال: از طریق شبکه خط لوله و راه‌آهن روسیه؛
۲) از غرب: از طریق پروژه خطوط لوله کنسرسیوم خطوط لوله خزر که از آذربایجان می‌گذرد؛
۳) از جنوب: از طریق سوآپ با ایران.
قزاقستان در نیمه اول سال ۲۰۰۵ روزانه حدود ۳۰ هزار بشکه نفت خام را از طریق راه آهن به چین صادر کرده است. در حال حاضر نیز قزاقستان و چین قصد دارند دو خط لوله نفت و گاز با همکاری یکدیگر احداث کنند. "ژائو جیپینگ"، معاون رییس شرکت ملی نفت چین، چندی پیش اعلام کرد که چین و قزاقستان در سال جاری میلادی عملیات احداث دو خط لوله برای انتقال گاز طبیعی و نفت بین دو کشور را آغاز خواهند کرد. معاون رییس شرکت ملی نفت چین همچنین اظهار داشت که این شرکت تا کنون در قزاقستان شش میلیارد و ۵۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری کرده است و طی سال گذشته موفق شده حدود ۱۸ میلیون و ۶۲۰ هزار مترمکعب نفت تولید کند. این میزان معادل تولید ۳۷۳ هزار بشکه نفت در روز در سال گذشته است.
قزاقستان همچنین قصد دارد تولید گاز خود را که پیش‌بینی شده است در سال ۲۰۰۹ به ۳۷ میلیارد و ۷۰۰ میلیون مترمکعب خواهد رسید تا سال ۲۰۱۵ به ۸۰ میلیارد مترمکعب افزایش دهد. "وانگ جینگ"، معاون بخش انرژی در کمیسیون ملی توسعه و اصلاح ملی چین، در ماه نوامبر اعلام کرده بود که تا ۲۰ سال آینده، تقاضای کشورش برای گاز ممکن است ۱۵ درصد در سال افزایش یابد. این در حالی است که رییس اجرایی شرکت ملی "کازمونیا گاز" قزاقستان در ماه فوریه اعلام کرد که درصدد است برای احداث خط لوله‌ای که گاز طبیعی دریای خزر را از طریق جنوب این کشور به چین انتقال خواهد داد، سه میلیارد و ۴۰۰ میلیون دلار سرمایه‌گذاری کند.
بخش عمده‌ای از نفت قزاقستان از طریق خطوط لوله نفتی به ویژه خطوط لوله نفتی که از خاک روسیه می‌گذرند، صادر می‌شود. این کشور توانسته است در قالب قراردادهای سوآپ با کشورهای مختلف، نفت خود را در بنادر دریای سیاه و خلیج‌فارس نیز به فروش برساند. سوآپ نفت با ایران یکی از مهمترین نمونه‌های این رویکرد قزاقستان در تجارت نفت است.
همچنین، دولت این کشور تلاش‌های گسترده‌ای را برای افزایش زیرساخت‌های صادرات نفت آغاز کرده است. وزیر انرژی قزاقستان در کنفرانسی که در ژوئن ۲۰۰۵ برگزار شد، تصریح کرد به‌رغم وجود خطوط لوله کنونی برای انتقال نفت قزاقستان به بازارهای بین‌المللی، این کشور هنوز نیازمند دستیابی به مسیرهای جدید برای عرضه نفت خود در بازارهای جهانی است. این کشور باید بتواند تا سال ۲۰۱۱، ظرفیت جدیدی افزون بر ۴۰۰ هزار بشکه در روز بر توان صدور نفت خام خود بیفزاید. هنگامی که خط لوله باکو- تفلیس- جیحان در می ۲۰۰۵ گشایش یافت، قزاقستان اعلام کرد صدور نفت از این خط لوله را تا سال۲۰۱۶ به ۷۶۰ هزار بشکه در روز خواهد رساند.
همچنین پیشنهاد ایجاد خط لوله دیگری برای صدور نفت خام قزاقستان به ایران از طریق خاک ترکمنستان مطرح است، ولی این پیشنهاد برای اجرایی شدن نیازمند حمایت و تایید شرکت‌های سرمایه‌گذاری غربی است.
● گازطبیعی
میزان ذخایر اثبات شده گاز طبیعی قزاقستان ۶۵ تا ۷۰ تریلیون فوت مکعب برآورد شده است. از این لحاظ میزان ذخایر گاز طبیعی این کشور را می‌توان با میزان ذخایر گازطبیعی در کانادا و کویت مقایسه کرد. به این ترتیب، قزاقستان در زمره ۲۰ کشور مهم دارای ذخایر گاز طبیعی قرار می‌گیرد، اما نکته‌ای که باید به آن توجه داشت، این است که قزاقستان همواره تلاش کرده است به اندازه‌ای گاز طبیعی تولید کند که نیاز به واردات گاز طبیعی از خارج نداشته باشد. در سال ۲۰۰۴، قزاقستان توانست نیاز خود به واردات گاز طبیعی را برطرف کند و در نیمه اول سال ۲۰۰۵ میلادی این کشور توانست ۴۰ تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی صادر کند. درسال ۲۰۰۴، قزاقستان ۵۵۰ تریلیون فوت مکعب گاز طبیعی تولید کرد.
تولید گازطبیعی در قزاقستان از سال ۱۹۹۹ به بعد به میزان چشمگیری افزایش یافته است. در این سال قانونی در قزاقستان به تصویب رسید که براساس آن شرکت‌های نفتی این کشور ملزم شدند در پروژه‌های توسعه ذخایر گاز نیز فعالیت کنند. براساس راهبرد توسعه پانزده ساله وزارت انرژی و منابع طبیعی قزاقستان، این کشور در نظر دارد تولید گاز خود را تا سال ۲۰۱۰ به ۶۶/۱ تریلیون فوت مکعب و تا سال ۲۰۱۵ به ۸۴/۱ تریلیون فوت مکعب برساند. بخش عمده ذخایر گاز قزاقستان در غرب این کشور قرار دارد.
بخش اعظم گاز طبیعی در قزاقستان گاز طبیعی همراه نفت خام است. به همین منظور مقادیر زیادی گاز طبیعی به چاه‌های نفت این کشور تزریق می‌شوند تا استخراج نفت تسهیل شود. در درازمدت و بعد از پایان یافتن نفت این چاه‌ها، می‌توان گاز تزریق شده به آنها را استخراج کرد.
● انرژی هسته‌ای
تنها نیروگاه هسته‌ای قزاقستان، یعنی نیروگاه هسته‌ای ۹۰ مگاواتی مانجیشلاک، از آوریل ۱۹۹۹ تعطیل شده است. دولت قزاقستان این نیروگاه را در آوریل ۲۰۰۳ به شرکت "کازاتمومپروم" با "شرکت ملی انرژی هسته‌ای" فروخت. این شرکت حق انحصاری تولید و فروش اورانیوم و پلوتونیوم را در اختیار خود دارد.
قزاقستان از منابع عظیم اورانیوم برخوردار است. میزان این ذخایر حدود ۵/۱میلیون تن برآورد شده است. در سال ۲۰۰۴ قزاقستان تقریبا ۴۰۰۰ تن اورانیوم تولید کرد و طبق برنامه‌ریزی‌ها قرار است این کشور تا سال ۲۰۱۰، میزان تولید اورانیوم خود را به حدود ۱۵ هزار تن برساند. گزارش‌های خبری نیز حاکی از آن است که دولت قزاقستان هنوز در نظر دارد یک نیروگاه هسته‌ای ۱۵۰۰ مگاواتی در جنوب شرقی این کشور ایجاد کند.
این پروژه برای نخستین بار در سال ۱۹۹۸ مطرح شد، اما بعدها به دلیل نگرانی‌های مربوط به ایمنی طرح و مخالفت عمومی با ایجاد این نیروگاه، مساله به فراموشی سپرده شد. به دلیل افزایش تقاضا برای برق در مناطق جنوبی قزاقستان، حمایت از ایجاد چنین نیروگاهی افزایش یافته است. انتظار می‌رود نیروگاه مزبور در سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ عملیاتی شود.

ترجمه و تلخیص: سیهلا زمانی

منبع : گزارش