دین، مردم و روحانیت

مناسبت ارزشمند گردهمائی امروز یادبود عالم بزرگواریست که بعنوان یکی از نزدیکترین یاران امام راحل در زمره پیشگامان انقلاب اسلامی است.
حضرت آیت الله شهید صدوقی چنانکه بروشنی از خلال مکاتبه حضرت آیت الله خامنه ای با ایشان در گرماگرم روزهای انقلاب پیداست از ارکان مورد توجه مردم چه در شهر و دیار خود و چه در سراسر ایران زمین بوده اند.این اعتماد مدیون سابقه تاریخی روشنی است که عالمانی چون او در سده های اخیر در روند تلاش برای حفظ آئین حق و عدالت از خویش متجلی ساخته اند.
امروز مایلم از همین منظر یعنی پیشینه تاریخی که پشتوانه اعتماد مردم و دین باوران به روحانیت در ایفای مسئولیت تاریخی خود است پردازم.اگر چه در این مجمل به مواردی اشاره می کنم که قطعاً حاضران بزرگوار و سروران ارجمند به خوبی بر آن واقفند.
روحانیت شیعه از بدو شکل گیری نهادین خود با چالش های فراوان روبرو شد و در حیات اجتماعی خود با مدیریت چالش های برآمده از شرایط روز ضمن حفظ قدرتمندانه کیان دین نسبت فعالی را با این تحولات برقرار کرد و در طول تاریخ معاصر خود شاهد موفقیت ها و روزهای سخت بود.
تجربه جنگ های ایران و روس و مشروطیت که با تلاش روحانیت به پیش رفت سرانجام مورد نظر را بهمراه نیاورد و در پی آن جنبش اجتماعی مشروطیت با وجود شکل یافتن نظریه ارزشمند حکومت بر مبنای دین در آراء بزرگانی همچون علامه نایینی حکومتی را به روی کار آورد که در راس آن پهلوی اول رعایت شرع و رعایت قانون را هرگز در سرلوحه کار خود قرار نداد.ولی در کنار این ناکامی ها پیروزی هایی نیز در سیر تحولات اجتماعی بدست آمد اقدام حاج میرزا مسیح در ماجرای قتل گریبایدوف جلوی بسیاری از فتنه ها را گرفت و توطئه های بسیار خنثی شد که شاید ابعاد آن هنوز برای بسیاری ناشناخته است.اخیراً در ملاقاتی که با وزیر فرهنگ آذربایجان داشتم معلوم شد که اسناد جدیدی در این باره منتشر شده و امیدوارم محققان بتوانند به عمق این توطئه ها پی ببرند و صدماتی که قرار بوده به کشور ایران وارد شود تبیین گردد و دیگر فتوای مرحوم میرزای شیرازی است که صدور آن بعنوان یک اقدام نمادین قدم بزرگی در مقابله با اهداف شوم استعمار محسوب می شود که اسناد آن توسط جریان سیاسی حاکم پوشیده نگه داشته شده است.در این مسیر پرفراز و نشیب است که بنیاد حوزه علمیه قم شکل می گیرد و بر خلاف تصور رایج که آنرا امری صرفاً آموزشی و مذهبی می داند، یک اراده روشن سیاسی و اجتماعی نیز خاستگاه آن بوده که ریشه در مواردی چون شخصیت مرحوم آیت الله شیخ عبدالکریم حائری یزدی و تفکر سیاسی ایشان دارد.که به نظر من مغفول مانده و علت این غفلت هم نوع رفتار صبورانه ایشان است که با ویژگی های استوار شخصیت دینی وی همخوانی دارد.نمونه این ادعا را می توان در صدور اعلامیه ای از سوی ایشان که اخیراً از طریق مرکز اسناد ملی منتشر شد.در سال ۱۳۱۲ ایشان بر علیه سیاسی مهاجرت یهودیان ایرانی برای شکل گیری اسرائیل اعلامیه ای منتشر می کند که رضاشاه شخصاً مانع انتشار و چاپ آن در روزنامه ها می شود.متأسفانه این قبیل اسناد تاکنون و شرح زندگانی حاج شیخ و یا تاریخ روحانیت مورد توجه قرار نگرفته است.از اینرو ریشه اصلی تصمیم بر تأسیس حوزه علمیه را می توان در محدودیت های ارتباط روحانیت مستقر در حوزه علمیه نجف با مسائل ایران دانست زیرا جمع روحانیون حاضر در نجف برای اطلاع از مسائل کشور از پیک ها و افرادی که در تبادل اطلاعات فعال بودند استفاده می کردند ولی بدلیل بعد فاصله و عدم دقت و سرعت در انتقال مطالب امکان تصمیم گیری های فوری و انتقال بموقع تصمیم ها میسر نمی شد، در نتیجه روحانیت به این نتیجه رسید که باید برای از بین بردن شکاف ارتباطی موجود چاره ای اندیشید.امید می رود اقدامات هیئتی که از سوی رئیس جمهور محترم جناب آقای خاتمی اخیراً مسئول رسیدگی و تدوین اسناد موجود در این زمینه شده اند امکان اطلاع بیشتر مردم را فراهم سازد.
بدین ترتیب بروشنی می توان علت تأسیس این نهاد دینی را در تحلیل روحانیت از شرایط روز ملاحظه کرد و نگاهی را که ماندن شیخ را فقط بر اساس استخاره ایشان می داند ناکافی دانست.در اینجا اخبار مربوط به برآورد شهریه طلاب تا سقف ۴۰۰۰ تومان و تلاش برای تأمین آن نشانگر برنامه ریزی برای ضرورتی بزرگ تر است.همین روند در مورد مرحوم آیت الله بروجردی صادق است.اعلامیه های ایشان در مورد فلسطین، کشمیر و پاکستان چندان مورد توجه نویسندگان زندگینامه ها قرار نگرفته است و اصولا نگاه ایشان به مسائل جهانی بسیار وسیعتر و گسترده تر بوده است.ایشان تأسیس مؤسسات فرهنگی در خارج از کشور را در سر لوح کار خود قرار داده اند و آقای شیخ محمد محققی که سالها ساکن یزد بود را به آلمان اعزام کردند و سپس مرحوم شهید بهشتی را به هامبورگ و شیخ مرتضی حائری یزدی را به کانادا فرستاده اند که هر دو محوریت مسلمانان در اورپا و آمریکا را بدست آورده اند و حضور آقای شیخ محمدتقی قمی در قاهره به عنوان نماینده ثابت ایشان محوری برای تقریب بین مذاهب شد.مرحوم صدوقی خودشان درباره مرحوم آیت الله بروجردی نقل می کنند که اشخاصی به نمایندگی از روحانیت با ایشان ملاقات کردند.بنده هم به اتفاق داماد آقای صدر به بیمارستان رفتیم و بعد به همراه مرحوم آیت الله بروجردی به قم آمدیم، عمده سعی و کوشش برای آمدن آقای بروجردی به قم از ناحیه حضرت آیت الله خمینی بود و ایشان خیلی اصرار داشتند که این کار انجام شود.
این روند یعنی پاسخگوئی به مسائل روز و تلاش برای اطلاع از جریانات فرهنگی و اجتماعی و موضع گیری مناسب در برابر تحولات داخلی و بین المللی همواره در نهاد روحانیت حفظ شده است و این ویژگی تنها به بزرگانی مانند مرحوم علامه طباطبائی که گروهی را برای پاسخگوئی به جریانات فکری تشکیل داده بودند منحصر نیست بلکه بزرگانی مانند آیت الله شیخ محمد تقی آملی و مرحوم آقا میرزا احمد آشتیانی در تهران نیز ضمن پرداختن به دروس در سطوح بالای حوزوی متوجه معارف جدید نیز بودند تا بتوانند به مسائل مربوطه پاسخگو باشند و این امر را در کنار کار علمی خود ضروری تشخیص می دادند.
خود من خاطرم هست مرحوم آقای سیدابوالحسن رفیعی قزوینی با آن مرتبت بالای علمی حکمی درسها و مباحثی را برای عموم جوانان تشکیل می داد و به مسائل روز آنان پاسخ می گفت.اینگونه مباحث منشاء توجه به علوم جدید و یافتن نسبت بین دین و سایر حوزه های علوم شد و نسل علمایی چون مرحوم محمد تقی شریفی – آیه الله طالقانی – علامه جعفری – شهید بهشتی – شهید مطهری – مرحوم فلاطوری و مرحوم فلسفی و بسیاری دیگر ادامه دهنده این روند هستند.
نمونه دیگری از مسائل مبتلا به را می توان در ردیه نویسی هایی ملاحظه کرد که برای پاسخ به مکاتب دیگر انجام می شد و تالیفاتی که مرحوم داعی الاسلام از مباحث بین علمای مسیحیت و علمای اسلام دارند در همین زمینه است.لذا ملاحظه می شود که جریان گفتگو بین ادیان که به نظر جریان جدیدی است در دوران قبل هم در میان علما رایج بوده است و حتی قبل از مرحوم آقانجفی مرحوم ملااحمد نراقی را می بینیم که برای گفتگو با علمای یهود اقدام به آموختن زبان عربی می کند تا بتواند به شبهات وارده پاسخ دهد.
از دیگر ابعاد حضور اجتماعی روحانیت، خدمات اجتماعی و عام المنفعه است که منجر به تشکیل شبکه های فعالیت خیریه می شود.
بعنوان مثال روحانیت در بخش آموزش و ضرورت برآمده از تعالیم جدید برای مواجهه با دیدگاههای الحادی و برای حفظ جوهر دین، نظام آموزشی منطبق بر دین را عرضه می کند.مانند شبکه مدارس جامعه تعلیمات اسلام و یا نمونه های انفرادی آن مانند مدارس رفاه، مفید، صائب علوی در تهران و یا مدارس مرحوم عابدزاده در مشهد که بعد تبدیل به شبکه های آموزشی گسترده ای شدند و به تربیت فارغ التحصیلانی منجر شد که در فضای فرهنگی آن دوران نقش مؤثری ایفا کردند.
مرحوم مطهری در مقاله مزایا و خدمات مرحوم آیت الله بروجردی می نویسند:
یکی از مزایای برجسته معظم له که نماینده طرز تفکر روشن وی بود علاقمندی وی به تأسیس دبستان ها و دبیرستان های جدید بود.تا آنجا که من اطلاع دارم مبالغ زیادی از وجوه و سهم امام را اجازه داد که صرف تأسیس بعضی از دبستان ها و دبیرستان ها شود.
در بخش خدمات اجتماعی نیز تلاشهای روحانیت به نهادهای اجتماعی منجر شد که از نمونه های آن همین بیمارستان سیدالشهداء یزد به همت آیت الله شهید صدوقی است و یا صندوق های قرض الحسنه ای که دارای سوابق طولانی می باشند.
در بخش فرهنگ نیز گروه ناشران کتابهای مذهبی و یا تشکل های نظیر تشکل های اسلامی معلمان و کتابخانه ها محصول حمایت ها و تلاشهای اجتماعی روحانیت است که با جواز استفاده از وجوه شرعیه شکل گرفته اند و این نهادها با جوهره دینی بمرور تبدیل به صنف و سپس نهادی برای حفظ اخلاق دینی در جامعه و در میان همکاران خود شدند.
بعنوان مثال در دوران فعال شدن جریانهای کارگری روحانیون با جذب این جریانات موجب فعال شدن آنان با محوریت دین گردیدند و در این شرایط هرگز شاهد دور کردن و یا دفع این جریانات از سوی روحانیت نیستیم.هیأت های کارگری در صنوف مختلف محصول این قبیل تلاشها هستند مانند هیئت کارگران کفاش، خیاط و ...که هنوز هم فعال هستند.
این اقدامات و سپس نهادهای جدیدتر مانند انجمن های اسلامی در میان تحصیل کردگان موجب شد تا نهاد دین و روحیه دینی در فرهنگ ایران پایدار بماند و اگر همزمان تحولات اجتماعی جامعه ترکیه را بسوی یک حکومت سکولار برد پهلوی اول را در تشکیل یک حکومت مشابه در ایران ناکام نمود.
جالب آن که همواره توجهات به مسائل سیاسی و اجتماعی در میان روحانیت شیعه با حفظ زهد و تقوی پیش رفته است.
این قابلیت، قدرت زیادی را برای روحانیت به همراه داشته که ضمن ایجاد محبوبیت در افکار عمومی، نوعی ارتباط فعال بین نهاد دین و اوضاع و مسائل اجتماعی را فراهم می کرده و در شرایط دشوار چاره ای برای بحران ها و وسیله ای برای بسیج مردم در مقابل زورگوئی و استبداد را بوجود می آورد.این قابلیت که در ارتباط بین روحانیت و جامعه ایران نهفته است در شرایط متعددی به کمک جامعه شتافته است.
چنانچه این مرور اجمالی نشان داد:
۱) بنیان های قدرت در میان روحانیت در ارتباط وثیق با مردم و تلاش در پاسخگوئی به نیازهای روز در عین صیانت از کیان دین نهفته است چنین ویژگی روحانیت ما را از اساس با نمونه ای از روحانیت که در ادیان دیگر نظیر آنچه که در میان روحانیت مسیحی مشهور است متمایز می سازد.
۲) ویژگی های روحانیت در دوران نتیجه نقش تاریخی است که بویژه در دوران های گسست تاریخ ایران نظیر سده های پس از فروپاشی دولت صفوی بعنوان عامل ایجاد وحدت و یگانگی و وفاق میان اقوام و طوایف و گروههای مختلف اجتماعی و حتی پیروان ادیان دیگر نظیر زرتشتیان ایفا کرده است.
از این منظر نقش ملی روحانیت در کنار نقش دینی بمثابه عاملی برای تداوم سنت ها و نشانه های هویتی و نهادهای فرهنگی و مدنی در قالب های نوین بوده است.
۳) ضروریست مطالعات و پژوهشهای تازه ای درباره نقش فرهنگی و سیاسی روحانیت از ابعاد تاریخی و نظری سازمان داده شود تا بسیاری از ابعاد ناپیدای سیر تحول تاریخی نهاد روحانیت بر هنگان آشکار گردد.
بی گمان این مطالعه تاریخی آشکار خواهد ساخت که روحانیت ما بگونه گسترده ای پذیرای آرای گوناگون و برخودار از ظرفیت گفتگوی فکری و نظری در درون خویش و با صاحبان آراء دیگر بوده است.
در همین جا باید یادآوری کرد ضرورت بازشناسی شخصیت های برجسته و ماندگار تاریخ معاصر روحانیت در یزد بویژه شخصیت هایی چون مرحوم آیت الله سیدمحمدکاظم یزدی صاحب کتاب گرانسنگ عروه الوثقی و صاحب فتوای مشهور در حمایت از مبارزان مسلمان در لیبی و چهره ای نزدیکتر همچون آیت الله سید روح الله خاتمی که حق بزرگی بر گردن دینداران این مرز و بوم دارند.
هم چنین باید یاد کنم از ستون استوار فقه و کلام متعالی تشیع شیخ صدوق بزرگ که امروز به گرامیداشت ثمره شجره مبارکه خاندان او گرد آمده ایم و توفیق فرزند برومند آن بزرگوار را که اکنون به احیاء آثار ارزشمند شیخ صدوق نیز همت گمارده اند از خداوند بزرگ آرزومندم.

منبع : طوبی