تجلی فناوری در سوخت رسانی

کنترل مصرف سوخت یارانه ای با توجه به روند فزاینده ارزبری ، چند سالی است که به اولویت اساسی برنامه های دولت ، درآمده است و در این میان همواره بسیاری از کارشناسان حوزه ، انرژی سهمیه بندی را تنها راه حل این چالش می دانستند.
در نهایت هم کارت هوشمند برای نیل به اهداف در نظر گرفته شده انتخاب شد.به طور کلی این کارتها را به علت داشتن قابلیت های مشابه یک رایانه کوچک و امکان دستیابی به سطوح امنیتی بالا در نگهداری به همراه دیگر اجزای سامانه مرتبط با آن ، اهداف موردنظر را در فرآیند بهینه سازی ، کنترل سوخت و حتی کنترل خودروها با نگهداری داده ها و اطلاعات و امکان کنترل جریان اطلاعات در سیستم عملی کرده اند.
برای کسب اطلاعات بیشتر از فناوری به کار رفته در کارت هوشمند سوخت با مهندس احمد تولایی ، مدیرفنی طرح کارت هوشمند سوخت شرکت ملی پالایش و پخش فرآورده های نفتی ، به گفتگو نشستیم.
● کاربران کارت هوشمند تنها با عملکرد آن آشنایی دارند، آیا سیستمی گسترده و پیچیده این پروژه را تشکیل می دهد؟
بله ، به طور کلی سیستم عرصه سوخت توسط کارتهای هوشمند، به مجموعه سخت افزارها، نرم افزارها، و شبکه های ارتباطی اطلاق می شود که تمامی عملیات کنترل و عرضه سوخت را با استفاده از کارتهای هوشمند مکانیزه می کند و بستر مناسبی برای اجرای فعالیتهای متعدد، از جمله امکان دسترسی دقیق به آمار و ارقام سوخت مصرفی کلیه وسایل نقلیه در سراسر کشور برای بهینه سازی و مدیریت مصرف انرژی و همچنین پرداخت وجه سوخت را به صورت الکترونیکی میسر می کند.
● اهداف اولیه که برای این طرح بزرگ در نظر گرفته شده اند، کدامند؟
ایجاد بانک اطلاعات مصرف سوخت وسایل نقلیه به منظور ایجاد سیستم نوین مدیریت توزیع و مصرف سوخت ، دسترسی دقیق به میزان واقعی مصرف سوخت وسایل نقلیه به تفکیک مناطق جغرافیایی کشور و نوع کاربری (عمومی ، خصوصی ، دولتی و...) جلوگیری از قاچاق سوخت به خارج از مرزهای کشور و بهره گیری از گزارش های آماری دقیق برای مصرف سوخت انواع وسایل نقلیه به منظور مدیریت و بهینه سازی مصرف سوخت کشور از اهداف اصلی این پروژه بوده اند. ضمن آن که به این ترتیب سیستم مکانیزه فروش فرآورده در جایگاه های عرضه سوخت ایجاد می شود و فرهنگسازی مناسبی برای کاربرد فناوری اطلاعات و تجارت الکترونیک در بین آحاد مردم به وجود می آید.
● برای این که این طرح به فاز عملیاتی برسد چه مراحلی را پشت سر گذاشته اید؟
تجهیز تمامی تلمبه های عرضه فرآورده ها در جایگاه ها به دستگاه کارت خوان (ترمینال)، صدور کارت هوشمند به ازای هر وسیله نقلیه بنزین سوز و گازوئیل سوز، نصب دو عدد کارت خوان به ازای هر نازل سوختگیری در دوطرف تلمبه برای بهره برداری خودروهای ورودی چپ و راست ، ایجاد دفاتر خدمات امور مشترکین کارت هوشمند سوخت در سطح کشور به منظور ارائه خدمات به مشترکین در صورت بروز هرگونه اشکال یا ارائه سرویس های مرتبط به صاحبان کارت هوشمند سوخت ، انتقال تمامی اطلاعات فروش سوخت در جایگاه ها به رایانه مرکزی برای پردازش اطلاعات و تهیه انواع گزارشها، ایجاد امکانات تسویه حساب اپراتور جایگاه در هر شیفت با اپراتور بعدی و تایید عملیات مالی به صورت مکانیزه و حذف دفاتر دستی جایگاه ها و... از جمله مراحل عملیاتی طرح هستند.
● عملکرد کلی این سیستم به چه صورت است و اطلاعات چگونه بین جایگاه های سوخت و مرکز کنترل اصلی جابه جا می شوند؟
به طور کلی شبکه اطلاعاتی و مخابراتی کارت هوشمند بنزین از لایه های عملیاتی مختلفی تشکیل شده است.
● مدیریت مصرف سوخت گامی مثبت
سهمیه بندی بنزین موجب خواهد شد در سال ۱۳۰ هزار تن آلودگی هوا کاهش یابد و از بابت کاهش مصرف سوخت هم ۲۳۵ میلیون دلار در سال صرفه جویی شود. همچنین از نظر خسارت زیست محیطی به علت کاهش ۲۵ درصدی سفر درون شهری و کاهش مصرف سوخت ، ۶۵ میلیون دلار خسارت زیست محیطی کاهش می یابد.
فراموش نکنیم تاکنون وزن بنزین مصرفی در تهران بین ۱۰ تا ۱۲ هزار تن بوده است. یعنی معادل یک بمب شیمیایی که اثرات مخربی بر محیط زیست اعمال می کرده است.
در این میان ، سرانه سهمیه ذرات معلقی که هر تهرانی در سال استنشاق می کرد، در حدود ۵۰۰ گرم بود. این در حالی است که بدن انسان تنها قدرت پالایش ۲۳۵ گرم آن را دارد و به همین دلیل بیماری های آسم و سرطان تاکنون در تهران رشد قابل توجهی داشته است. در کنار مضرات محیطی و بهداشتی مصرف بی رویه سوخت از لحاظ اقتصادی هم بانک جهانی اعلام کرده است که تنها در سال ۲۰۰۱ ایران ۱۶ میلیارد دلار یارانه انرژی داده است که ۳ برابر بودجه لازم برای گسترش ۹خط مترو است. در واقع اگر این سرمایه گذاری انجام می شد، ۹ خط مترو و ۲ میلیون شغل ایجاد می شد
بخش ترمینال که این بخش به صورت مستقیم با مشترکین یا متقاضیان دریافت بنزین در ارتباط است و اطلاعات مربوط را به سیستم کنترل مرکزی در جایگاه ارسال یا دریافت می کند.دفتر جایگاه که تجهیزات نصب شده در این محل وظیفه جمع آوری اطلاعات کلیه تلمبه های جایگاه را به عهده دارد و مرکز دیتا که اطلاعات خود را از سیستم مرکزی جایگاه می گیرد.
بخش متمرکزکننده که در زمان لازم اطلاعات مورد نظر خود را از سیستم کنترل مرکزی جایگاه ها می گیرد و به مرکز دیتا ارسال می کند. و در نهایت مرکز دیتا که این قسمت وظیفه کنترل کل شبکه اطلاعاتی کارت هوشمند را به عهده دارد. علاوه بر این موارد ۶۰۰ نقطه از کشور به عنوان مرکز خدمات مشترکین تعیین شده اند که پاسخگوی نیازهای مشترکین در زمینه کارت هوشمند هستند، همچنین یک مرکز به عنوان مرکز مکالمه برای راهنمایی مشترکین انتخاب شده است. نحوه انتقال اطلاعات از جایگاه تا متمرکزکننده ها از طریق خطوط اختصاصی تلفن و از متمرکزکننده ها تا مرکز دیتا از طریق خط تلفن است.
● چگونه مشکلات و نقص های فنی احتمالی در سیستم مدیریت می شوند؟ آیا این مشکلات به صورت مکانیزه شناسایی می شوند؟
یک سیستم مانیتورینگ که تمام تراکنش های موجود در جایگاه های سراسر کشور را به صورت لحظه ای به ما گزارش می دهد، بنابراین تمام اطلاعات و اشکالات موجود در سیستم به صورت کامل و بدون خطا به مرکز اصلی می رسد. همان طور که در زمانی کمتر از ۲۴ ساعت اولیه سهمیه بندی متوجه ایرادهای ناشی از نحوه اشتباه سوختگیری توسط مالکان شدیم و بعد از آنالیز و شناسایی راه حل سیستمی برایش در نظر گرفته شد بدون آن که جایگاه ها و افراد عادی متوجه باشند در کل سیستم انتشار داده شده به طور کلی تمام مشکلات از بزرگترین تا کوچکترین رده بندی شده است. در واقع در سیستم آلارم های متنوع با رنگهای مختلفی داریم در نتیجه در اسرع وقت به معایب احتمالی پی خواهیم برد. خوشبختانه تاکنون مشکل جدی فنی در سیستم نداشته ایم و تنها مشکلات ما مربوط به نحوه استفاده نادرست کاربران می شوند. در این راه سعی می کنیم به روز حرکت کنیم و براساس موارد نیاز، سیستم های مجهزتر و تکمیل تری را جایگزین کنیم.
● بسیاری از کاربران از این نکته شکایت دارند که بیشتر از مقدار سوختگیری از سهمیه آنها کسر شده است؟
بله. این مشکل بیشتر در چند روز اول بروز پیدا کرده بود و دلیل اصلی آن هم عدم استفاده صحیح کارت در هنگام سوختگیری است ، این خطاهای انسانی باعث بروز مشکلات معدودی شد و البته ما در اسرع وقت راه حلی برای جلوگیری از تکرار این مشکل پیدا کردیم و در حال حاضر سیستم طوری تعبیه شده که در صورت عدم سوختگیری صحیح تلمبه از کار می افتد و در واقع این بخش از سیستم تا رفع عیب عملا متوقف می شود.
در این حالت اشکال از سیستم نبود، بلکه کاربران مراحل درست سوختگیری را اجرا نمی کردند، به عنوان مثال بعضی ها شکایت دارند که در هر بار سوختگیری از سهمیه کارت آنها کم می شود. این در واقع باز هم به نحوه اشتباه سوختگیری مربوط می شود، چرا که وقتی در حین سوختگیری به خطا کارت از کارت خوان خارج شود از آنجا که سیستم طوری تعبیه شده است که ابتدا از سهمیه کارت کم می کند و پس از آن سوخت را تحویل می دهد، در نتیجه اگر سوختگیری درست باشد، در انتها عدد نهایی اصلاح می شود. به عنوان نمونه ۴ لیتر ۴ لیتر اعتبار داده می شود و در انتها اصلاح می شود اما اگر در حین سوختگیری کارت خارج شود این اصلاح نهایی انجام نمی شود.
در خصوص سهمیه های لحاظ شده در هر کارت چطور، خیلی از کاربران مدعی هستند که کمتر از میزان گفته شده و تعیین شده در کارتهایشان اعتبار دارند خیلی از افراد شاکی هستند که چرا کارت آنها کمتر از میزان سهمیه شان اعتبار دارد و مثلا به جای ۳۶۰ لیتر، ۶۰ لیتر نشان می دهد.
آنچه مهم است این نکته است که ۶۰ لیتری که نشان داده می شود سهمیه جاری است در حالی که ۳۶۰ لیتر مربوط به سهمیه آینده است. در واقع سهمیه کلیه ۴۰۰ لیتر در یک بازه ۴ ماهه در نظر گرفته شده که در طول این مدت می توان هر ماه به میزان مثبت یا منفی از آن استفاده کرد و به دلیل این که ابهام کمتر باشد سعی شده است سهمیه آینده را هم نشان دهد.
برای حل این مشکلات نسخه های جدید نرم افزاری را در سیستم تعبیه کردیم تا ابهامات مردم به حداقل برسد. البته در حال حاضر در دفترهای خدمات کارت سوخت پرینت کار سهمیه را می توان داشت. یکی از اطلاعاتی که در این دفاتر می توان به آنها دست یافت ، تراکنش های انجام شده با هر کارت سوخت است. یعنی کاملا مشخص می شود که از کارت در کدام روز، کدام جایگاه و تلمبه ، در چه ساعت و چه مقدار و چه نوع سوختگیری انجام شده است.
‌● با توجه به حجم گسترده کاربران ، به طور حتم تاکنون با مشکلات فنی در این طرح روبه رو بوده اید. چگونه با این مشکلات کنار آمدید؟
یکی از بزرگترین مشکلاتی که ما در این طرح با آن روبه رو بوده ایم ، بحث کاربران و استفاده کنندگان از سیستم است که عمدتا ناشی از گم کردن یا مفقود شدن کارت و خدمات مربوط به صدور المثنی است. البته نباید فراموش کنیم در این طرح عظیم و با این حجم کاربر، یک فرهنگ جدید که تمام اقشار جامعه را در بر می گیرد، ایجاد شده است و حتی بیش از حد انتظار ما مردم همکاری کردند و نشان دادند که خیلی راحت می توانند خود را با فناوری جدید وفق دهند.
گزارش های روزانه ای که به ما می رسد هم نشان دهنده کمتر شدن مسائل و مشکلات است و امیدواریم به روزی برسیم که تمام مشکلات برطرف شوند. تاکنون مشکلات عدیده ای مبنی بر مفقود شدن یا استفاده نادرست از کارت ها داشته ایم و از ابتدای کار حجم زیادی از مراجعان به دفاتر خدمات کارت هوشمند را این عده تشکیل می دادند. تاکنون از زمان اعلام و ثبت در سیستم کامپیوتر دفاتر خدمات کارت هوشمند سوخت (مستقر در محل دفاتر منتخب پست) حداکثر تا ۲۴ ساعت امکان سوئاستفاده از آنها وجود داشته است. البته در آینده این زمان کاهش خواهد یافت. در حال حاضر نیز صدور کارت هوشمند سوخت المثنی در حدود ۲هفته به طول می انجامد.
● در زمینه صدور کارت سوخت المثنی مشکلاتی تاکنون وجود داشته است. برای آنها هم فکری کرده اید؟
ما در سیستم خودمان با ماشین های پلاک جدید یعنی پلاک ایران درخصوص صدور المثنی مشکلی نداشتیم به علت این که این ماشینها UIN یعنی مشخصه یونیک و منحصر به فردی دارند که از طرف ناجا به هر وسیله نقلیه ای اختصاص می یابد اما پلاک قدیمی به علت نداشتن این شناسه انحصاری و بعضا نگهداری نکردن پاکتهای اولیه از طرف پست برای آنها ارسال شده بود و حاوی اطلاعاتی منطبق با اطلاعات درون حافظه کارت سوخت بودند و به عنوان کد پیگیری مراحل اداری بعدی لازم می شدند، با مشکلاتی مواجه می شدند که البته در چند روز گذشته طی همکاری های مشترک ما با ناجا و برقراری ارتباطات آنلاین این مشکل هم برطرف شده است و امیدواریم از این پس کارتهای المثنی و مفقودی را در زمانی کمتر از ۲ هفته به دست مالکان برسانیم. مطمئنا به مرور زمان و با طرح نیروی انتظامی مبنی بر تعویض پلاکهای قدیمی مشکلات روز به روز کم رنگ تر می شود، چون UIN به خود ماشین تعلق می گیرد و شماره ای انحصاری است نه به مالک ، در نتیجه با تکمیل طرح شماره گذاری جدید تمام خودروهای موجود دارای UIN اختصاصی خواهند شد.
● میزان ضریب امنیتی و امکان کپی کردن این کارتها چگونه است؟
این کارتها در حدود یک سال است در دست مردم است و ضریب امنیتی بالایی دارد و در این مدت هیچ کپی کاری ای از روی آنها انجام نشده است. تنها کارتهای مفقودی جامانده. در جایگاه ها و کارتهای صادره برای خودروهای از رده خارج هستند که ممکن است از سوی سودجویان به افراد فروخته شوند. در حالی که صاحب اصلی کارت از قبل تقاضای مسدود کردن آن را کرده است.
در این حالت است که موقع استفاده از این کارتها که از دور خارج شده اند، پیغامی مبنی بر وجود این کارت در فهرست سیاه روی صفحه نمایش تلمبه ظاهر می شود. به طور کلی باید گفت کارت هوشمند سوخت از ضریب امنیت بسیار بالایی برخوردار است. امکان کپی کردن و توزیع یک مجموعه کارت سوخت جعلی وجود ندارد. حتی اگر کسی از روی کارت سوخت خودرواش موفق شود نسخه ای جعل کند در اولین مرحله استفاده قابل شناسایی و کنترل خواهد بود.
● به اعتقاد بسیاری از کاربران ، عملکرد فعلی کارتها با کارکرد کوپن های گذشته تفاوتی ندارد، پس به طور کلی ، چرا این سیستم هوشمند راه اندازی شده است؟
ادغام کارت هوشمند با کارت شناسایی خودرو هم یکی از اهداف اولیه این طرح بوده است که در این رابطه منتظر اقدامات نیروی انتظامی هستیم.
همچنان که بحث پرداخت الکترونیک هم از دیگر مباحثی است که امکان اجرای آن به صورت بالقوه در این کارتها در نظر گرفته شده است. در واقع فاز دوم که در حال کار روی آن هستیم بحث پرداخت الکترونیک است که از سوی بانک ملت انجام می شود. پیش بینی می شود در فاصله چندین ماهه از شروع این طرح به ترتیب فازهای تکمیلی آن هم به مرحله اجرا درآیند. از ابتدای کار این امکانات به دلیل آن که استفاده از کارتها برای کاربران در اقصی نقاط کشور پیچیده و مشکل نباشد اعمال نشده بودند، البته تاکنون اجبار قانونی برای پرداخت الکترونیک هم مطرح نبوده است.
آنچه نباید فراموش کنیم آن است که هر طرح پس از عملیاتی شدن و پشت سر گذاشتن باید مورد بررسی و بازنگری مجدد قرار بگیرد تا به صورت تدریجی و پلکانی فازهای تکمیلی آن اجرا شود و در نهایت به عملکرد اصلی طرح برسیم.
● در صورت عدم سوختگیری صحیح تلمبه از کار می افتد و در واقع این بخش از سیستم تا رفع عیب ، عملا متوقف می شود
آنچه مهم است این نکته است که امکان پرداخت وجه سوخت در جایگاه ها با توجه به کاهش حجم نقدینگی به کاهش فرسایش اسکناس و جلوگیری از هدر رفتن سرمایه های ملی برای تجدید اسکناس فرسوده و افزایش ضریب بهداشت عمومی با جلوگیری از انتقال بیماری از طریق اسکناس می توان امیدوار بود. امکان ادغام کارت هوشمند با کارت شناسایی خودرو هم از دیگر امکاناتی است که به صورت بالقوه در این سیستم تعبیه شده است.
● دانش فنی این سیستم از کجا کسب شده است؟
ترکیبی از ۲ شرکت ایرانی و خارجی دانش فنی این سیستم را طراحی و اجرا کرده اند. در واقع کارهای اولیه از سوی شرکتی چینی به نام تیان یونگ انجام شد و سپس پیمانکار داخلی شرکت ( ITI شرکت صنایع مقاومتی و علمی ایران) مراحل بعدی کار را دنبال کرد.
● چرا برای جلوگیری از امکان استفاده از کارتهای مفقود شده از سوی افراد سودجو، از امکاناتی همچون رمزدار کردن آن استفاده نشده؟
هر کاری نکات مثبت و منفی دارد. وقتی که ما کارت را رمزدار کنیم با توجه به طیف وسیع کاربران آنها و عدم تکرار سعی و خطا بیش از سه بار، علاوه برسوختن کارت و عدم ارائه خدمات به مالک آن ، شلوغی و ترافیک در جایگاه ها ایجاد می شود. البته بررسی ها در این خصوص ادامه دارد و به طور کلی این احتمال در کارتهای هوشمند هم لحاظ شده است.
آیا راه حلی برای آن که خودرو تنها از کارت سوخت مخصوص به خود استفاده کند، اندیشیده شده است؟
این که ما بتوانیم سهمیه سوخت را به ماشین خاصی اختصاص دهیم ، از لحاظ فنی کاملا امکانپذیر و روی آن کار شده است اما قرار شد تا در فاز اول طرح این کار صورت نگیرد و ممکن است در مراحل بعدی و پس از رفع موانع موجود در دستور کار قرار گیرد.
همچنین محدودیتی تا به حال اعمال نشده و درواقع پیش بینی نشده است ، اما از لحاظ فنی امکان آن وجود دارد. یکی از این روشها استفاده از «تگ»های مخصوص است که در داخل ماشین نصب می شود؛ مثلا روی دسته کلید یا باک بنزین ، وقتی نازل را در داخل باک قرار می دهیم اطلاعات به مرکز ارسال و مطابقت انجام می شود. اگر تطابق وجود داشت ، اجازه سوختگیری صادر می شود.
در این حالت امکان سوختگیری مطابق با سهمیه وجود خواهد داشت. البته مشکلات فعلی به نظر موقتی می آیند و در صورت مراقبت بیشتر مردم رفته رفته احتمال استفاده از کارتهای دیگران از بین می رود. ضمن آن که نبود چنین سیستمی دست مصرف کنندگان را باز می گذارد تا در یک خانواده برنامه ریزی انجام شود و در حد امکان افراد مختلف از یک ماشین برای صرفه جویی به صورت اشتراکی استفاده کنند.
● با توجه به این که ارتباط میان شبکه کارت هوشمند به کمک سیستم های مخابراتی است ، فعالیت جایگاه ها در زمان قطعی ارتباطات مخابراتی دچار مشکل نمی شود؟
سیستم ما هیچ ربطی به کند یا تند بودن سیستم مخابراتی ندارد، طراحی این سیستم به صورتی است که تا زمانی که یک تلمبه از جایگاه هم در حال کار کردن است سیستم به فعالیت خود ادامه می دهد. در واقع در زمان سوختگیری پارامتر مخابراتی هیچ گونه تاثیری در روند سوختگیری ندارد و تنها تراکنش های مربوط به سوختگیری را در زمانهای مشخص به مرکز ارسال می کند و این یکی از امتیازهای قابل توجه در این سیستم است ، چرا که برخلاف سیستم های دیگر همچون سیستم های بانکی که در صورت اختلال در سیستم مخابراتی قادر به ارائه خدمات نیستند، هیچ مشکلی ایجاد نمی شود. در واقع ماهیت سیستم یک سیستم آفلاین و آنلاین است. در طراحی هم تمام پارامترهایی را که می توانستند ایجاد مشکل کنند به صفر رساندیم.
● امکان نفوذ عوامل خارجی روی این سیستم وجود دارد؟
به طور کلی ، سیستم های امنیتی لازم برای آن در نظر گرفته شده و آمار و اطلاعات به صورت اتوماتیک در داخل سیستم بدون کوچکترین دخالت نیروی انسانی برای تغییر داده ها منتقل می شود. این اطلاعات به صورت رمز است و با مکانیزم های رمزگذاری انجام می شود و به هیچ وجه قابل شناسایی نیست. حتی اگر کسی به آنها دسترسی پیدا کند هم نمی تواند اطلاعات را تغییر دهد. این الگوریتم بسیار پیشرفته و پیچیده است و به صورت متناوب و اداره ای تغییر می یابد که احتمال دخالت انسانی را در عمل به صفر می رساند. با کمک این سیستم ، ما حتی تا صدم لیتر سوخت موجود در تک تک جایگاه ها را می توانیم محاسبه کنیم. در این سیستم به صورت مکانیزه مشخص است که در چه ساعاتی شیفت کاری شروع شده و مقدار فروش و اختلاف همه مشخص می شود.

منبع : بنیاد آینده نگری ایران