جمعه, ۱۸ خرداد, ۱۴۰۳ / 7 June, 2024
مجله ویستا
رابطه انسان با خود
در علم اخلاق این رابطه را بررسی میکنیم تا با شناخت انواع روابط انسان با خویشتن، ارزش مثبت یا منفی اخلاقی آنها را معلوم کنیم. ارزش اخلاقی هر عمل، از طریق معلوم ساختن تأثیر آن در تحقق غایت وجودی انسان تعیین میشود. پیش از بیان انواع روابط انسان با خود، پاسخ به یک پرسش لازم است.
مقصود از رابطه انسان با خود چیست؟ مگر هر رابطهای دو طرف ندارد، پس چگونه میتوان از رابطه یک چیز با خودش سخن گفت؟
اگر بپذیریم که هر رابطهای دو طرف میخواهد، ناگزیر باید برای روابط انسان با خویش توضیحی داشته باشیم. پس میگوییم اگر بخواهیم به رابطهای میان انسان و خودش قایل شویم، باید نوعی تعدد وجوه و ابعاد را در او بپذیریم. در این صورت مقصود از رابطه انسان با خود، روابطی است که میان ابعاد مختلف وجود او برقرار میشود. آشکارترین ابعاد وجودی انسان که از یکدیگر تمیز داده میشو، نفس و بدن اوست. آیا مقصود از رابطه انسان با خود، رابطه نفس و بدن است؟ با در نظر آوردن افعال اختیاری انسان نسبت به بدن خویش، میگوییم رابطه نفس و بدن یکی از روابطی است که میتوان درباره ارزش اخلاقی آن سخن گفت، ولی آیا رابطه انسان با خود مختصر به همین رابطه است؟
بدون شک اینگونه نیست. برای نمونه، انسان خود را میشناسد. شناخت نوعی رابطه است که میان عالم و معلوم برقرار است. آیا مقصود از اینکه انسان خود را میشناسد این است که نفس انسان به وجود بدنش آگاه است؟ بی شک چنین نیست. انسان علاوه بر آگاهی از بدن خود نسبت به افعال و احوال خویش نیز آگاه است. انسان به اراده، شادمانی، اندوه و... دیگر احوال خود آگاه است و هیچ یک از افعال و احوال او، بدنِ او نیستند.
ممکن است زمانی انسان خود را فریب دهد و به خود خیانت کند. آیا میتوان فریبکار و خائن را نفس و فریب خورده و خیانت شده را بدن دانست؟ قطعاً پاسخ منفی است.
بنابراین باید ابعاد دیگری را نیز در نظر گرفت. برای مشخص شدن این ابعاد، باید خود را شناخت.
● روابط انسان با خود در قرآن و روایات
تصدیق اینکه انسان با خود روابطی دارد با رجوع به خود امکانپذیر است. هر کس با تأمل در خویشتن تأیید میکند روابطی را در درون خود با خود دارد. بنابراین اصلِ وجود رابطه با خود نیازمند اثبات نیست، ولی برای آنکه هم تصوری و اضحتر از این رابطه پدید آید و هم تصدیق به وجود این رابطه از اطمینان بیشتری برخوردار باشد، نمونه هایی از رابطه انسان با خود را که در آیات و روایات به آنها اشاره شده است ذکر میکنیم.
روابط انسان با خود را به دو گروه «روابط شناختی» مینامیم. روابط شناختی، در بر گیرنده معرفت انسان به خود و داوریهای او درباره خود میشود. گروه دوم «روابط عملی» را شامل است.. در گروه دوم عملکردهای انسان نسبت به خود جای دارد.
● روابط شناختی
ریشهایترین شکل رابطه شناختی، خودشناسی است. در ادبیات گذشته ما از این رابطه به معرفه النفس یاد میکردهاند. در فصول آینده این رابطه را بررسی خواهیم کرد. اکنون فقط برخی آیات و روایات را که در این موضوع وارد شده است ذکر میکنیم.
امیر المؤمنینعلیهالسلام میفرمایند:
کفی بالمرء معرفة ان یعرف نفسه، و کفی بالمرء جهلاً ان یجهل نفسه؛ (۱)
در دانش انسان همین بس که خود را بشناسد و در جهل انسان همین بس که به خود جاهل باشد.
در این روایت در مقابل معرفت به نفس، جهل به نفس ذکر شده است. در قرآن کریم فراموش کردن نفس، معادل جهل به نفس است و همراه با عامل آن در این آیه ذکر شده است:
ولاتکونوا کالذین نسوااللَّه فانسهم انفسهم؛ (۲)
و چون کسانی مباشید که خدا را فراموش کردند و او نیز آنان را دچار خود فراموشی کرده است.
انسان به نفس خویش آگاه است:
بل الانسان علی نفسه بصیره؛
بلکه انسان خودش از وضع خود آگاه است. (۳)
در نتیجه خود میتواند درباره خود داوری کند. خداوند در روز قیامت به او چنین خطاب میکند:
اقرأ کتابک کفی بنفسک الیوم علیک حسیباً؛ (۴)
نامهات را بخوان، کافی است که امروز خودت حسابرس خود باشی.
و چون خود را حسابرسی میکند بر علیه خویش حکم میکند و به گناهش اقرار مینماید: «فاعترفوا بذنوبهم»(۵). گاه انسانی که از خود غفلت نموده درباره خود داوری خطا میکند و خویشتن را به گونهای خلاف آنچه هست میشمارد.
المتر الی الذین یزکون انفسهم؛ (۶)
آیا به کسانی که خویشتن را پاک میشمارند ننگریستهای.
محاسبه، داوری، اعتراف، تزکیه و... همگی حکایت از شناختهایی دارند که انسان از خویشتن پیدا میکند؛ در حالی که فاعل شناسایی و متعلق شناسایی یک چیز است. پس چنانکه گفتیم باید طرفین این رابطه را در دو وجه و ابعاد «خود» دانست.
● روابط عملی
روابط عملی انسان با خویشتن همه فعالیتهای او را دربر میگیرد. انسان در روابط خود با خود، محیط و دیگران، در حقیقت به رابطهای با خود تحقق میبخشد. هر چه با دیگران میکند، در واقع با خود میکند،
کل امرئ بما کسب رهین؛
هر کسی در گرو دستاورد خویش است.
انسان با آنچه انجام میدهد یا بر خود ستم میکند و یا بر خود احسان میکند:
و من ذریتهما محسنٌ و ظالم لنفسه؛ (۷)
از نسل آن دو برخی نیکوکارو برخی به خود ستمکار بودند.
خروج از اعتدال، ظلم به نفس است:
فمنهم ظالم و منهم مقتصد؛ (۸)
برخی از آنان بر خود ستمکارند و برخی از ایشان میانه رو.
ظلم بر نفس، از طرق خیانت به خویشتن، خود فریبی، دشمنی با خود، گمراه کردن خویش و... صورت میگیرد و احسان به خویش از طرق نیکی به دیگران، شکر گزاری، تزکیه خود، استغفار و... انجام میشود. درباره هر یک از این کارها که ظلم یا احسان بر خویشتن محسوب میشود، آیاتی در قرآن کریم و نیز احادیثی در کلمات معصومین(ع) وجود دارد.
ظلم بر خویش به هر طریق که انجام گیرد به خسارت میانجامد و احسان به هر شیوه که باشد به سود و پیروزی که همان فلاح و رستگاری خاتمه مییابد. هر یک از روابط انسان که ظلم به خویشتن است و به خسارت میانجامد، ضایع کننده سرمایههای انسان است. یعنی سرمایه عمر و استعداد آدمی را مصرف میکند، ولی نتیجه مطلوب را که نجات و رستگاری و قرب خداوند است پدید نمیآورد. روابط ظالمانه انسان با خویشتن، روابطی با ارزش اخلاقی منفی هستند و در نقطه مقابل، احسان به خود که تقرب به خداوند و تحقق غایت هستی آدمی را در پی دارد، ارزش مثبت اخلاقی دارد. در این بخش، به بررسی برخی از این روابط میپردازیم.
● پرسشها
۱) مقصود از رابطه انسان با خودش چیست؟
۲) چرا اصل وجود ارتباط انسان با خودش نیازمند اثبات و دلیل نیست؟
۳) روابط شناختی و عملیِ انسان با خود را توضیح دهید؟
۴) عوامل و آثار خود فراموشی انسان چیست؟
۵) ظلم به نفس و احسان به نفس به چه معنایی است؟
محمود فتحعلی خانی
پینوشتها
(۱) - غرر الحکم و دررالکلم،الفصل الخامس و الستون
(۲) - حشر / ۱۹.
(۳) - قیامه / ۱۴.
(۴) - اسراء / ۱۴.
(۵) - ملک / ۱۱.
(۶) - طور / ۲۱.
(۷) - صافات / ۱۱۳.
(۸) - فاطر / ۳۲.
پینوشتها
(۱) - غرر الحکم و دررالکلم،الفصل الخامس و الستون
(۲) - حشر / ۱۹.
(۳) - قیامه / ۱۴.
(۴) - اسراء / ۱۴.
(۵) - ملک / ۱۱.
(۶) - طور / ۲۱.
(۷) - صافات / ۱۱۳.
(۸) - فاطر / ۳۲.
منبع : معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم
نمایندگی زیمنس ایران فروش PLC S71200/300/400/1500 | درایو …
پیچ و مهره پارس سهند
تعمیر جک پارکینگ
خرید بلیط هواپیما
دورههای مدیریتی دانشگاه تهران
ویزای تضمینی ایتالیا کانادا
انتخابات ریاست جمهوری انتخابات انتخابات ریاست جمهوری 1403 دولت شورای نگهبان شورای حکام دولت سیزدهم فرانسه ریاست جمهوری انتخابات ریاست جمهوری چهاردهم انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۳ سوریه
هواشناسی هلال احمر سلامت تهران شهرداری تهران قتل محیط زیست بیمارستان پلیس راهور سیاست سازمان هواشناسی بارش باران
خودرو دلار حقوق بازنشستگان سیستان و بلوچستان قیمت دلار قیمت طلا قیمت خودرو بانک مرکزی قیمت سکه ترافیک بازار خودرو سهام عدالت
موسیقی سینما مینو افتاده مجید قناد تلویزیون سینمای ایران فضای مجازی امام خمینی (ره) رسانه ملی
هواپیما فضا
اسرائیل غزه رژیم صهیونیستی روسیه فلسطین آمریکا جنگ غزه لبنان ترکیه جو بایدن طوفان الاقصی اتحادیه اروپا
فوتبال ایران تیم ملی فوتبال ایران پرسپولیس تیم ملی ایران استقلال لیگ برتر باشگاه استقلال رئال مادرید باشگاه پرسپولیس رضا درویش والیبال
هوش مصنوعی اینستاگرام بازی تلگرامی شرکت متا ناسا اینترنت سامسونگ اپل
رژیم غذایی استرس صبحانه فشار خون کبد چرب ویتامین D