رهنمودهای تربیتی امام کاظم علیه السلام

آنچه در امر تربیت مهم و اساسی است ارائه شیوه‏های اطمینان بخش تربیتی است كه‏ ضمن در برداشتن همه ابعاد زندگی انسان، او را به سعادت حقیقی كه همان مقام قرب ‏الهی است نائل گرداند و بی‏شك چنین شیوه‏های تربیتی جز از سیره قولی و عملی ‏اسوه‏های راستین دین یعنی معصومین علیهم السلام میسر نیست. بدین جهت ضروری ‏می‏نماید كه زندگانی معصومین علیهم السلام را به طور كامل و دقیق از منظر تربیت نگریست و از خلال سیره رفتاری و گفتاری آنها، تربیت صحیح را عرضه نمود. در این مقاله تلاش بر آن است كه گوشه‏هایی از سیره امام كاظم علیه السلام در تربیت فرزندان ‏را هر چند ناقص به تصویر بكشانیم.
●گام نخست در تربیت
از ویژگی‌های انحصاری اسلام نگاه عمیق و ریشه‏ای به امر تربیت ‏است؛ از دیدگاه اسلام زمینه‏های تربیت را نه از لحظه تولد كه از مدت‌ها قبل باید فراهم نمود. از بزرگترین اهداف ازدواج تربیت فرزندان صالح و شایسته است، ازدواج تنها یافتن شریك در زندگی مشترك و پیوند ساده میان زن و مرد نیست ‏بلكه "‏مرد" باید مادری شایسته و "زن" پدری لایق برای فرزندان آینده خود برگزیند. امام ‏كاظم علیه السلام فرموده است: ... واختاروا لنطفكم ... برای نطفه‏های خود انتخاب كنید[مادران شایسته‏ای برای فرزندان آینده‏تان برگزینید] و نیز آن حضرت ویژگی‌هایی‏ را برای انتخاب همسر فرمود كه رعایت آنها شرط موفقیت در زندگی آینده است، برخی ‏از این معیارها عبارتند از:
آن حضرت از پیامبر اكرم (ص) نقل می‏كند كه فرمود: خداوند فایده‏ای بهتر از همسر صالحه به انسان نداده تا وقتی او را می‏بیند خوشحال گردد و هر گاه شوهر خارج از منزل است ‏خود و مال شوهر را حفظ نماید.
●صالح بودن
آن حضرت از پیامبر اكرم (ص) نقل می‏كند كه فرمود: خداوند فایده‏ای بهتر از همسر صالحه به انسان نداده تا وقتی او را می‏بیند خوشحال گردد و هر گاه شوهر خارج از منزل است ‏خود و مال شوهر را حفظ نماید.
همچنین آن حضرت دعایی را به اصحاب تعلیم دادند كه از خداوند طلب همسر صالح و مهربان كنند «اللهم ارزقنی زوجه صالحه ودودا ...» و سفارش كردند كه این دعا را بعد از نماز و قرائت ‏سوره فاتحه و یس بخوانند.
●كفو بودن
هم شان بودن والدین، در تربیت اولاد نقش بسزایی دارد. چنانچه والدین از نظر سطح سواد و فرهنگ و مسائل ‏اخلاقی و اعتقادی به هم نزدیك نباشند دچار تضاد و ناهماهنگی در تربیت ‏خواهند شد و تربیت مطلوب حاصل نخواهد گشت. امام كاظم علیه السلام در حدیثی می‏فرماید: وانكحواالاكفاء ... با همسرانی كه هم سطح و كفو شما هستند ازدواج كنید .
●عاطفه همسر
فرزند بیش از هر چیز به ویژه در دوران كودكی نیاز به محبت دارد. با محبت ‏بودن ‏همسر از دو جهت اهمیت دارد: از طرفی كانون خانواده را صفای بیشتر می‏بخشد و باعث ‏نیرو و توان بیشتر مدیر خانواده یعنی شوهر می‏گردد و از طرف دیگر فرزندان تشنه ‏محبت خود را از چشمه زلال محبت ‏سیراب می کند و روان آنها را طراوت می‏بخشد. امام ‏كاظم علیه السلام در دعایی كه به اصحاب تعلیم دادند طلب همسر ودود و با عاطفه زیاد را از خداوند، سفارش نمودند.
●عفاف و پاكدامنی همسر
عفاف و پاكدامنی از معیارهای ‏ضروری انتخاب همسر است؛ زیرا فرزندان طیب و پاكیزه از دامان مادران پاكدامن و با عفت پرورش خواهند یافت.
امام كاظم علیه السلام از رسول خدا(ص) نقل می‏كند كه فرمود: با زنان فلان طایفه ازدواج‏ كنید زیرا آنها با عفت هستند و با زنان فلان طایفه ‏ازدواج نكنید زیرا آنان با عفت نیستند و زنانشان نیز با عفت نخواهند بود و نیز علی بن جعفر می‏گوید از برادرم سؤال كردم آیا استفاده از شیر زنی كه از راه ‏زنا بچه زاییده صلاح هست؟
فرمود: استفاده از شیر او و شیر دختر او كه از زنا متولد شده صلاح نیست.
امام هفتم علیه السلام بیش از آن كه دیگران را به انتخاب همسر شایسته توصیه كند خود بدین ‏امر اساسی اهمیت می‏داد و برای فرزندان خود مادران صالح و شایسته انتخاب نمود، نكته قابل توجه این كه هر كدام از همسران ایشان كه از نظر تقوا و فضیلت‏ برجسته‏تر بودند فرزندان بلند مرتبه‏تری داشتند؛ برای نمونه به منزلت دو نفر از همسران آن حضرت اشاره می‏كنیم:
هم شان بودن والدین، در تربیت اولاد نقش بسزایی دارد، چنانچه والدین از نظر سطح سواد و فرهنگ و مسائل ‏اخلاقی و اعتقادی به هم نزدیك نباشند دچار تضاد و ناهماهنگی در تربیت ‏خواهند شد و تربیت مطلوب حاصل نخواهد گشت. امام كاظم علیه السلام در حدیثی می‏فرماید: وانكحواالاكفاء ... با همسرانی كه هم سطح و كفو شما هستند ازدواج كنید .
۱- مادر امام رضا علیه السلام
از عون بن محمد كندی روایت‏ شده كه من مردی را آگاه‌تر از علی بن میثم به كارهای ائمه (علیهم السلام) و ازدواجشان ندیدم. او می‏گفت كه حمیده ‏مصفاه مادر حضرت ابوالحسن موسی بن جعفرعلیه السلام كه از اشراف و بزرگان عجم بود كنیزی‏ خرید و اسم آن تُكتم بود و او در عقل و دین و احترام به حمیده بهترین زن بود به طوری كه به احترام حمیده هیچگاه در مقابل او نمی‏نشست. حمیده به فرزندش گفت:
پسرم من كنیزی بهتر از تكتم سراغ ندارم و شكی ندارم اگر فرزندی داشته باشد خداوند او را پاكیزه می‏گرداند و من این كنیز را به تو بخشیدم، درباره او سفارش ‏به نیكی كن. آنگاه كه حضرت رضا علیه السلام از آن بانو متولد شد او را - مادر- طاهره نامید، نوزادش سالم بود و از او شیر زیادی می‏خورد؛ آن بانو درخواست كرد دایه‏ای بگیرند كه در شیر دادن به او كمك كند. از او پرسیدند مگر شیر تو كم شده؟ گفت‏ شیرم كم‏ نشده اما من اوراد، اذكار و عبادت‌هایی داشتم و از هنگامی كه فرزندم به دنیا آمده، كمتر به آنها می‏رسم.
۲- ام احمد (مادر شاهچراغ)
ام احمد تنها زنی است‏ كه امام كاظم علیه السلام در وصیتنامه خود از او یاد می‏كند. مرحوم مجلسی درباره او می‏نویسد:
مادر احمد از زنان مورد احترام بود و امام كاظم علیه السلام علاقه شدیدی به او داشت. هنگامی كه حضرت می‏خواست از مدینه به سوی بغداد حركت كند، ودیعه‏های امامت را نزد او سپرد و فرمود: هر گاه كسی پیش تو آمد، در هر وقتی از اوقات كه باشد و این امانت را از تو طلب كرد، بدان كه من به شهادت رسیدم و او جانشین بعد از من ‏و امامی است كه اطاعت او بر شما و دیگران واجب است.
●اولین نیكی به فرزند
انتخاب نام نیكو از حقوق فرزند بر والدین و نشانه احترام و اهمیت آنها به ‏آینده فرزند می‏باشد. "نام" علامتی است كه فرزند آن را تا پایان عمر به همراه دارد؛ اگر نیكو باشد مایه سرور و شادی فرزند و اگر ناپسند و زشت ‏باشد باعث اندوه و حسرت او می‏گردد. موسی بن بكر از امام كاظم علیه السلام نقل می‏كند كه فرمود: اولین كار نیك پدر برای فرزند این است كه نام نیكو برایش انتخاب نماید. در حدیث دیگری ‏آن حضرت برخی از اسامی نیكو را ذكر می‏نماید.
سلیمان جعفری می‏گوید از حضرت‏ كاظم علیه السلام شنیدم كه فرمود: خانه‏ای كه یكی از اسامی محمد، احمد، علی، حسن، حسین، جعفر، طالب و فاطمه در آن باشد، فقر در آن داخل نمی‏شود.
اهمیت نام نیكو بدان ‏حد است كه گاهی حضرت از نام‌های ناپسند نهی می‏فرمود و حتی در كودكی نسبت‏ به آن‏ حساس بود: یعقوب سراج نقل می‏كند كه بر حضرت ابی‏عبدالله (امام صادق) علیه السلام وارد شدم در حالی كه بر بالین فرزندش - امام كاظم(ع)‏- ایستاده بود و موسی علیه السلام در گاهواره جای داشت و حضرت با او نجوا می‏كرد و آهسته سخنانی می‏گفت. آنقدر تامل ‏كردم تا سخنانش با فرزند تمام شد، آنگاه فرمود: نزدیك بیا و سلام كن، رفتم و سلام كردم، آن طفل با بیانی فصیح و روشن جواب سلام مرا داد و فرمود: برو و نام ‏دخترت را كه دیروز [حمیراء] نام نهاده‏ای تغییر بده، به درستی این نامی است كه‏ خداوند را به غضب می‏آورد. آنگاه حضرت صادق علیه السلام به من فرمود:
زود برو و آنچه موسی علیه السلام گفت عمل كن تا كامیاب شوی. سپس من نام دخترم را از حمیرا تغییر دادم.سیره عملی امام كاظم علیه السلام گواه صادقی بر اهمیت نام نیكو برای فرزندان است. آن حضرت با كثرت فرزندان برای آنها نام نیكو برگزید و حتی‏ در مواردی اسامی مشترك انتخاب نموده و با پسوند اكبر، كبری، وسطی و صغری آنها را از هم جدا می‏كرد. مرحوم مجلسی در بحارالانوار تعداد فرزندان آن حضرت را ۳۷ نفر ذكر می‏كند و از اسامی آنان چنین یاد می‏كند:
الف) پسران: علی، رضا‏، ابراهیم، عباس، قاسم، جعفر، اسماعیل، هارون، حسن، احمد، محمد، حمزه، عبدالله، اسحاق، عبیدالله، زید، حسین، فضل و سلیمان.
ب) دختران: فاطمه كبری، فاطمه صغری، رقیه، حكیمه، ام ابیها، رقیه صغری، كلثوم، ام جعفر، لبانه، زینب، خدیجه، علیه، آمنه، حسنه، بریهه، عائشه، ام‏سلمه، میمونه و ام كلثوم. همچنین از عمده الطالب، ابراهیم اكبر و ابراهیم ‏اصغر را نقل می‏كند. علاوه بر مرحوم مجلسی، برخی نام‌های مشترك دیگری را چون‏ زینب، زینب الكبری، خدیجه، خدیجه الكبری، ام كلثوم الكبری، ام كلثوم الوسطی و ام كلثوم الصغری را برای فرزندان امام كاظم علیه السلام ذكر كرده‏اند.
●عقیقه و ولیمه فرزند
عقیقه و ولیمه علاوه بر آثار اجتماعی چون اطعام فقرا و مؤمنین، برای ‏كودك نیز مؤثر خواهد بود، زیرا از طرفی نشانه احترام والدین به كودك است و از طرف دیگر به منزله تامین و حفظ سلامتی فرزند است. از امام صادق علیه السلام نقل شده كه ‏فرمود: كل مولد مرتهن بالعقیقه: هر نوزادی در گرو عقیقه است. اهمیت عقیقه ‏تا بدانجاست كه امام كاظم علیه السلام فرمود: هنگام تولد فرزند عقیقه برای او واجب‏ است. تعبیر به وجوب هر چند از نظر فقهی واجب شرعی نیست و عقیقه یك عمل‏ مستحبی است، اما نشانه اهمیت آن می‏باشد. در مورد ولیمه، علی بن حكم از بعضی‏ اصحاب نقل می‏كند كه امام كاظم علیه السلام برای بعضی فرزندانش ولیمه داد و اهل مدینه را تا سه روز از اقسام فالوده‏ها (غذای معمول آن زمان) در دیگ‌های بزرگ در مساجد و برزنها طعام دادند. بعضی از اهل مدینه به خاطر این كار بر حضرت عیب گرفتند؛ خبر به گوش حضرت علیه السلام رسید، فرمود: خداوند هیچ چیزی را به پیامبری نداده الا این كه مانند آن را به پیامبر [خاتم] عطا كرده و بلكه به او چیزهایی داده كه به‏دیگران نداده است، به سلیمان فرمود «هذا عطائنا فامنن او امسك بغیر حساب‏» محمد(ص) فرمود: «ما اتیكم الرسول فخذوه و ما نهیكم عنه فانتهوا» هر آنچه ‏پیامبر به شما آموخت فرا گیرید و عمل كنید و از آنچه شما را منع كرده پرهیزنمایید.
●احترام به فرزند
افراد نسبت ‏به رعایت ادب و احترام دیگران متفاوتند، برخی به نحو شایسته‏ای نسبت ‏به دیگران رعایت ادب و احترام می‏نمایند و در اصل ‏احترام و ادب فرقی میان بزرگترها و كوچكترهای اعضای خانواده خود و دیگران قایل ‏نیستند. برخی دیگر در خارج از كانون خانواده خویش و نسبت ‏به دیگران بسیار مودب ‏می‏نمایند و چه بسا به رعایت ادب و احترام شهرت یافته‏اند اما در كانون خانواده ‏خویش چنان احترامی را لازم نمی‏دانند و رفتار و گفتاری مودبانه و محترمانه ‏آنچنان كه می‏بایست در مقابل فرزندان خود ندارند. عده‏ای دیگر هستند كه فقط بزرگترها را شایسته رعایت ادب و احترام می‏دانند و به كودكان وقعی نمی‏نهند و با پندار خود آنان را بچه می‏انگارند، غافل از آن كه گرچه ما آنان را كودك می‏پنداریم ‏اما آنان خود را كوچك و كودك نمی‏پندارند بلكه در حد فهم خود تصور بزرگی از خویشتن دارند. باید دانست كه رعایت ادب و احترام صرفا نه در خارج منزل شایسته‏ است و نه هم فقط نسبت ‏به بزرگترها بایسته، بلكه همچنان كه احترام به بزرگترها لازم است و شایسته؛ نسبت ‏به كوچكترها نیز ضروری است و بایسته. زیرا كودك ادب و احترام را در آموزشگاه خانواده فرا گرفته و آن را در صحنه اجتماع به نمایش ‏می‏گذارد. از سلیمان بن حفص مروزی نقل شده كه گفت:
موسی بن جعفر فرزند خود علی را «رضا» نامید و هر زمان كه نام او را بدون ‏خطاب به او بر زبان جاری می‏كرد، می‏فرمود: بگویید فرزند من رضا، نزد من بیاید و به فرزند خود «رضا» چنین گفتم و فرزند من "رضا" چنان گفت و هر گاه آن جناب را مخاطب قرار می‏داد، می‏فرمود: "یا ابالحسن". امام علیه السلام نه تنها در زمان حیات ‏فرزندان، آنها را احترام می‏نمود كه بعد از مرگ آنها نیز برای آنها احترام قائل ‏می‏شد و این رفتار برای فرزندانی كه در قید حیات بودند بسیار جالب و با اهمیت ‏بود. یونس بن یعقوب نقل می‏كند هنگامی كه امام موسی علیه السلام از بغداد به مدینه ‏برگشت، فرزند او در «فید» وفات یافت.
حضرت او را در همانجا دفن نمود و به بعضی از دوستانش سفارش كرد كه قبر او را با گچ بسازند و نام او را بر لوحی نوشته، بر قبرش بگذارند.
●فرزندان و محبت
فرزندان گل‌های بوستان زندگیند و كام تشنه آنها جز با محبت والدین سیراب‏ نمی‏گردد، هر نوع كوتاهی در سیراب نمودن آنها اثری جز پژمرده شدن این گل‌های ‏معطر به دنبال ندارد. برخی والدین از نقش محبت در رشد معنوی و حتی جسمانی‏ فرزندان خود غافلند و كمتر به اهمیت و تاثیر سحرآمیز آن توجه دارند در حالی‏ كه محبت، داروی شفابخش بسیاری از دردهاست؛ بسیاری از ناسازگاری‌ها و پرخاشگری‌های‏ فرزندان را با محبت می‏توان پیشگیری نمود. نكته مهم در محبت و عاطفه به فرزندان، ‏اظهار و ابراز آن است. چه بسا والدینی كه فرزندان خود را بسیار هم دوست‏ می‏دارند، اما كمتر این عاطفه قلبی خود را ابراز می‏كنند. از بهترین شكل‌های ‏اظهار محبت در آغوش گرفتن و بوسیدن فرزند در كودكی و هدیه دادن در نوجوانی و جوانی است. مفضل بن عمر نقل می‏كند كه بر موسی بن جعفرعلیه السلام وارد شدم در حالی كه ‏فرزندش علیعلیه السلام در كنارش نشسته بود و او را می‏بوسید و زبان او را می‏مكید و او را بر شانه خود می‏گذاشت و او را به خود می‏چسباند و می‏فرمود: پدر و مادرم به‏ فدای تو باد. چقدر خوشبو و پاكیزه است‏ بوی تو و چقدر خلقت تو پاك و طاهر است و چقدر فضل تو ظاهر است .

منبع:
ماهنامه كوثر، شماره ۱۵ .
"علی همت‏بناری"

منبع : تبیان