دوشنبه, ۱ بهمن, ۱۴۰۳ / 20 January, 2025
مجله ویستا
نظامهای بهره برداری کشاورزی از نگاه صاحبنظران
فراهم ساختن یك زبان مشترك برای ساماندهی پژوهشهای آینده در زمینه نظام بهره برداری از ضرورتهایی است كه ضمن آسان نمودن فعالیتها ، امكان برداشتها ،و تفاسیر مختلف از مفاهیم و واژه هائیكه هر یك به نحوی در جریان كارو امر پژوهش مورد استفاده قرار میگیرند را مانع میگردد. بعبارت دیگر برای رسیدن به یك هدف مشخص داشتن و استفاده از یك زبان مشترك ضرورتی اجتناب ناپذیر است . بهمین جهت دفتر طراحی نظام بهره برداری از سالهای اولیه تأسیس ، امر تهیه تعاریف و واژه های مورد استفاده در مقوله نظام بهره برداری را بخصوص در ارتباط با تهیه و ارائه مفاهیم نظام بهره برداری از منابع خارجی و داخلی آغاز نمود اما بدلیل عدم وجود امكانات كافی اینكار باتمام نرسید. امروز با توجه خاص معاونت محترم ترویج و نظام بهره برداری به این مسئله ، تهیه مفاهیم و تعاریف مختلف مورد استفاده در ادبیات نظام بهره برداری بصورت مجموعه حاضر تهیه و ارائه میگردد.
در این مجموعه ابتدا مفاهیم نظام بهره برداری و آراء صاحبنظران از دیدگاه جامعه شناسان و متخصصین خارجی تا حدی كه منابع در دسترس بوده است ارائه گردیده و سپس تعاریف و مفاهیم نظام بهره برداری از دیدگاه جامعه شناسان و متخصصین داخلی ذكر و بدنبال آن واژه های كلیدی مورد استفاده در ادبیات نظام بهره برداری و توسعه كشاورزی با تكیه به فرهنگنامه های مختلف از جمله : دائره المعارف جامع علوم كشاورزی جلد اول – دكتر علوی ۱۳۷۸ – فرهنگ كشاورزی و منابع طبیعی ( ده جلدی ) تالیف گروه علوم كشاورزی دانشگاه تهران سال ۱۳۷۹ – واژگان كشاورزی تالیف محمد رضا واهی و فاطمه مصلحی مصلح آبادی سال ۱۳۷۵ و سایر منابع موجود درج گردیده است . بعضی از تعاریف و مفاهیم مستقیماً از ماخذی خاص نقل شده است كه ماخذ مورد استفاده بلافاصله داخل پرانتز ذكر گردیده است تعداد زیادی از مفاهیم و تعاریف با مراجعه به منابع و ماخذ های متعدد تعریف شده است در چنین مواردی سعی بر آن بوده كه كلیه منابع و ماخذها معرفی و به اختلاف معنی در دو ماخذ نیز اشاره شود. در ارائه تعاریف نیز هر واژه بر حسب حروف الفبا تعریف و تقسیم بندی گردیده است . تعاریف و مفاهیم ارائه شده در زمینه های تخصصی خاص ( روش شناختی ، فنی، حقوقی، اقتصادی و اجتماعی ) تهیه شده است ولی در ارائه آنها این طبقه بندیها لحاظ نگردیده و همانظور كه در بالا ذكر شد بر حسب حروف الفباء و به ترتیب آورده شده است . لغات و مفاهیمی كه با علامت ستاره مشخص شده است اصطلاحات منسوخ میباشند و معادل انگلیسی ندارد ، ناچاراً تلفظ آن داخل پرانتز نگاشته شده است .
(( بررسی آراء صاحبنظران پیرامون نظامهای بهره برداری و انواع آن ))
در بحث نظام بهره برداری اغلب دو واژه شیوه تولید و نظام بهره برداری توسط برخی از دانش پژوهان و صاحبنظران در مسائل كشاورزی بصورت مترادف مورد استفاده قرار میگیرد. در این بررسی كه طی آن آراء صاحب نظران مختلف پیرامون نظام بهره برداری مورد توجه است قبل از ورود به بحث ضرورت دارد كه بصورت مقدماتی پیرامون این دو واژه توضیحاتی ارائه گردد.در ادبیات توسعه كشاورزی شیوه تولید برای بیان ویژگیهای ساختاری و نظام بهره برداری برای نشان دادن اشكال بهره برداری از منابع تولید بكار میرود.
●شیوه تولید : Mode of Production
شیوه تولید تنها بخش روستائی كشاورزی و چگونگی تحول ساختاری آن را در بر نمیگیرد ، بلكه ارتباط ارگانیك این بخش با سایر بخشهای جامعه و شكل بندی اجتماعی حاصل از آن را نیز در بر دارد. در ذیل بطور اختصار به معرفی خلاصه نظریات محقین معروف و صاحب نام در این زمینه پرداخته میگردد:
●نظریه لانگ :
به نظر لانگ شیوه تولید مجموعه ای است متشكل از نیروهای تولید ( قواعد فنی ، منابع ، ابزار و نیروی كار) و روابط اجتماعی حاكم بر آن . مناسبات اجتماعی تولید دارای دو وجه است ، وجهی از آن بر مالكیت (كنترل) ابزار دلالت میكند و وجه دیگر آن به مناسبات میان افراد در روند تولید اطلاق میشود. نامبرده ویژگیهای كشورهای جهان را حاصل برخورد شیوه تولید سرمایه داری با شیوه تولید غیر سرمایه داری در مراحل مختلف توسعه اقتصادی میداند. به این معنا شیوه تولید كل نظام اقتصادی و اجتماعی یك جامعه را در بر میگیرد. این محقق معنی محدود تر شیوه تولید را نیز كه براساس انواع روابط اجتماعی در درون بخش دهقانی – كشاورزی ایجاد میشود از نظر دور نمیدارد، بر این اساس دهقان در عین حال كه دارای قطعه زمین متعلق به خود است و به شیوه بهره برداری دهقانی از آن استفاده میكند ممكنست در یك واحد مكانیزه نیز بعنوان كارگر كشاورزی به مزدبگری بپردازد و بدین ترتیب وارد نوعی شیوه تولید مبتنی بر روابط سرمایه داری شود. به نظر وی هر شیوه تولید در برگیرنده سطح معینی از تكنولوژی و نوعی روابط اجتماعی است كه بدست آوردن محصول بر پایه آن قوام میگیرد. در این مفهوم شیوه تولید به نظام بهره برداری به معنی مجموعه ای از عناصر (منابع طبیعی ، تكنولوژی ، نیروی كار، سازمان اجتماعی و …. ) كه دارای روابط متقابل اند و نظامها یا كلهای ارگانیك را بوجود می آورند نزدیكتر است .
●نظریه تایلور
تایلور نیز شیوه تولید را اشكالی از آمیزه عناصر لازم برای باز تولید عمل اقتصادی تعریف میكند . به اعتقاد وی شكل بندیهای اجتماعی جهان سوم بر اثر نفوذ سرمایه داری جهانی به آمیزه ای از شیوه های تولید سرمایه داری و غیر سرمایه داری تبدیل شده است . اما درعین حال شیوه تولید غالب در آنها شیوه های سرمایه داری است .
●نظریه چاپا نوف
در مقابل دیدگاه تایلور ، چایانف با اشاره به جامعه روسیه قبل از انقلاب ۱۹۱۷ مواردی را ذكر میكند كه در آن بهره برداریهای دهقانی ، عملاً واحدهای بزرگ سرمایه داری را در خود هضم كرده اند . چایانف می گوید كه در دوره ۱۸۱۶ تا انقلاب ۱۹۱۷ در روسیه بهره برداری دهقانی عملاً واحدهای بزرگ سرمایه داری را منهدم كرده اند ، زیرا دهقانان كم زمین در مقایسه با كشــــاورزان سرمایه دار كه قیمت زمین را تنها براساس رانت اقتصادی آن محاسبه می كردند حاضر به پرداخت قیمتهای بیشتری برای زمین بودند. این وضع موجب شد كه زمینهای وسیع حراج شده و بدست دهقانان بیفتد.
●نظام بهره برداری : Utilization system
چایانف در نظریه خود پیرامون نظامهای بهره برداری از زمین توجه خاصی به منحصر به فرد بودن هر یك از نظامهای بهره برداری مبذول میدارد. وی می گوید : “ هر یك از نظامهای بهره برداری سرمایه داری ، خانوادگی ، سهم بری ، فئودالی و اشتراكی طبیعتاً و عمیقاً منحصر به فرد است بهمین دلیل تمامی تلاشها برای ارائه یك قالب نظری عمومی معتبر نافرجام مانده است .”
ارائه یك نظریه اقتصادی ویژه برای هر یك از این نظامهای اقتصادی برای اقتصاد نظری مناسبتر است . وی با این مقدمات ، نظامهای بهره برداری خانوادگی ، سهم بری ، اشتراكی و سرمایه داری را از یك دیگر جدا میسازد . بطور كلی تعاریف و طبقه بندی های دقیق از نظامهای مختلف بهره برداری از زمین كار دشواری است و محققین و نویسندگان گوناگون با توجه به ملاكهای مختلف تعاریف متفاوتی از این نظامها ارائه داده اند :
۱-طبقه بندی ملور
ملور براساس ملاك نوع مالكیت نظامهای بهره برداری از زمین را به شرح زیر طبقه بندی كرده است :
الف ) : نظام بهره برداری مبتنی بر مالكیت زارع بر زمین
در این نظام تمامی حقوق استفاده و كنترل زمین در اختیار خانواده زارع است كه تامین كننده اصلی نیروی كار مورد نیاز تولید است . اندازه خانوار ( تعداد ) متفاوت و در برخی از موارد چند خانوار در یك واحد بهره برداری متمركز میشوند.
ب): نظام مالك و زارع
در این نظام مالكیت زمین مجزا از نحوه مدیریت و كشت و كار است در یك طرف طیف متنوع این نظام ، مالك صرفاً تامین كننده زمین است و مستاجر تمام عوامل مربوط به كار و مدیریت تولید را تامین میكند ، در طرف مقابل مالك زمین بیشترین سهم مدیریت را نیز بعهده میگیرد. این نظام به طرف نظام بزرگ مالكی سوق پیدا میكند.
ج ): نظام مزارع وسیع بزرگ مالكی
در این نظام مالكیت زمین خصوصی است و صاحبان زمین مدیریت تولید را نیز عهده دار هستند ، حجم كار مدیریت به اندازه ای زیاد است كه مالك (یا مالكین )تمام وقت خود را مصروف امور مدیریت و سرپرستی میكنند . ممكن است مسئولیت فوق به یك مدیر استخدامی ( مباشر) سپرده شود. وجه تمایز این نظام و نظام مالك و زارع حجم كار مصرفی و تقسیم وظایف بطور تخصصی میان كارگر و مدیریت است .
د ): نظام تعاونی
نظام تعاونی گستره ای بسیار وسیع از درجات مختلف همكاری در انجام فعالیتها را شامل میشود ، دامنه این نظام از واحدهائیكه در آنها كار جمعی فقط در تعدادی فعالیت های فرعی صورت میگیرد شروع میشود و به حالتی كه در آن زارعین تمام عملیات زراعی و تصمیم گیری را بطور كامل بصورت جمعی و تعاونی انجام میدهند ختم میگردد.
از لحاظ نظری نظام تعاونی در كشاورزی نشان دهنده اتفاق نظر و عمل آزادانه و داوطلبانه جمعی دهقانان در یك چند و یا كلیه فعالیتهای كشاورزی است .
هـ ):نظام اشتراكی
در این نظام مالكیت زمین در اختیار یك مجموعه اشتراكی است . دامنه این نظام از حالتی شروع میشود كه در آن مالكیت خصوصی بطور مطلق نفی میشود و به حالتی ختم میشود كه در آن برای دستیابی به اهداف خاصی (مثلاً افزایش كارآئی تولید و توزیع ) حقوق مالكیت خصوصی علی الظاهر به كنار نهاده میشود. وجه تمایز این نوع بهره برداری و زراعت از نظام تعاونی در فقدان مالكیت خصوصی است .
و ): نظام دولتی
در این نظام مالكیت زمین و ابزار تولید در اختیار دولت است و كارگران معمولاً روز مزد هستند.
۲- طبقه بندی چایانف
چایانف در مقاله ای كه تحت عنوان “ درباره نظریه ی نظامهای اقتصادی غیر سرمایه داری ” در سال ۱۹۲۳ منتشر كرد نظامهای بهره برداری خانوادگی یا دهقانی ، فئودالی ، سهم بری ، سرمایه داری و اشتراكی را مشخص نمود و برای بهره برداریهای خانوادگی ، سهم بری و اشتراكی تعاریفی بشرح زیر ارائه داد .
الف ): نظام بهره برداری دهقانی خانوادگی
چایانف معتقد است در این نوع بهره برداری كشت و كار بصورت جمعی ، توسط افراد خانواده صورت میگیرد و حاصل كار خانواده تقسیم نمیشود و كلاً به مصرف رفع نیازهای معیشتی خانواده میرسد. دهقانان بهره بردار نیازهای خانواده را بطور كامل با بكار گرفتن نیروی انسانی كمتر ارضاء میكند و از این طریق ژرفای فنی واحد بهره برداری را در مجموع كاهش میدهد. برخلاف واحدهای سرمایه داری كه در آن ژرفای تولید تنها زمانی از حد مطلوب فراتر میرود كه تغییر وضع بازار ، حد مطلوب را در جهت ژرفای بیشتر تولید هدایت كند . در بهره برداریهای دهقانی ژرفای تولید حتی بدون دگرگونی وضع بازار و صرفاً تحت تاثیر نیروهای درونی این واحد و در مرحله اول در پی وضع نامتناسب بعد خانواده نسبت به زمین زیر كشت شكل میگیرد.اقتصاد و كار خانواده دهقانی باید اوضاع بازار و شرایط طبیعی را به گونه ای مورد استفاده قرار دهد كه با توجه به بالاترین حد ممكن رفاه خانواده به تعاون درونی دست یابد . این امر زمانی قابل حصول است كه در هر واحد كار حداكثر بازده بدست آید.
چایانف در بررسی بهره برداریهای خانوادگی به “ارزش گذاری ذهنی ” در مورد با صرفه بودن یا نبودن كنشهای اقتصادی خانوار اشاره میكند و معتقد است كه برخلاف بهره برداریهای سرمایه داری ، حداكثر سود نیست كه با صرفه بودن یا نبودن كنشهای اقتصادی را تعیین میكند.
در زمینه تعیین قیمت زمین ، در بهره برداریهای خانوادگی به رابطه این نظام با اوضاع كلی اقتصادی جامعه و عواملی از قبیل نرخ بهره رایج اشاره میكند و میگوید “ یك واحد بهره برداری دهقانی هر چه زمین كمتری داشته باشد و هر چه فقیر تر باشد ، برای بدست آوردن زمین حاضر به پرداخت وجه بیشتر است ” قیمت زمین بعنوان یك مقوله عینی در اقتصاد ملی به بازار زمین ، یا بعبارت دیگر به میزان و درجه فوریت نیاز به زمین در میان دهقانان كم زمین و میزان عرضه زمین آزاد شده بستگی دارد. تقاضای آینده برای زمین از یكسو و عرضه آتی سرمایه و نرخ بهره رایج از سوی دیگر تعیین كننده قیمت در بازار زمین است . استفاده از سرمایه نیز در این نظام زمانی با صرفه تلقی میشود كه خانواده بتواند با استفاده از سرمایه در سطح بالاتری از كشاورزی ، تعادلی بین زحمت انجام كار و میزان ارضاء احتیاجات خود برقرار كند.
ب): نظام بهره برداری مبتنی بر سهم بری
این نظام نیز از نظر چایانف شبیه نظام بهره برداری خانوادگی است ، تنها پرداخت سهم به ارباب است كه این دو نظام را متمایز میكند. میزان سهم كه بواسطه جبر اقتصادی پرداخت میشود تابع اراده مالك است (در كشور ما علاوه بر اراده مالك ، روابط دیرینه اجتماعی و تاریخی كه بصورت عرف درآمده است و با توجه به درجه مرغوبیت زمین و نوع كشت در تعیین میزان این سهم نقش بازی می نماید)دهقانان در این نوع بهره برداری ها تا حدی به بهاء بهره كشی بیشتر از نیروی انسانی و تا حدی نیز به قیمت كاهش درجه ارضاء نیازهای خود سهمی از محصول را به ارباب یا مالك زمین میدهند. با این ترتیب مقوله دیگری از درآمد دراقتصاد ملی بوجود می آید كه چیزی جز درآمد بدون انجام كار برای ارباب و یا بهره دهی سهم بر ، نیست .
در این نظام میزان سهم تا حد زیادی تحت تاثیر عوامل جمعیتی تعیین میشود ، حركتهای جمعیتی نیز دارای یك خصوصیت – طبیعی محض است ، بهمین دلیل همیشه امكان اضافه شدن جمعیت هست واین امر نیز خود موجب تولید بیش از حد مطلوب میگردد كه در نتیجه سطح معیشت خانواده را پائین میبرد و از توانائی پرداخت سهم می كاهد. در بهره برداریهای برخودار از شرایط جغرافیایی و طبیعی مناسب ، میزان سهم افزایش می یابد. این سهم اضافی ناشی از عملكرد بیشتر نیروی انسانی نیست ، بلكه آنرا باید به حساب كیفیت زمین و بهره دهی بیشتر آن گذاشت .
در این نظام، مالك هزینه اقتصادی تجدید نسل نیروی انسانی را برعهده ندارد ، تعداد سهم بران برخلاف اقتصاد برده داری ، از طریق تعادل بین محصول نهائی و هزینه نهائی تهیه و نگهداری برده تعیین نمیشود. افزایش تعداد و نفرات سهم بران بعهده خود آنان است . بهمین دلیل هم توانائی پرداخت سهم و بعبارت دیگر ترتیب بهره دهی سهم بر نهائی از طریق تعداد سهم برها در زمین مورد نظر و زمان مورد نظر تعیین میشود. ارزش بازاری سهم مالك نیز با توجه به وضع بازار كالای تولید شده و نوسانات بازار متغیر است ، یعنی با وجود ثابت بودن بهره جنسی قیمت سهم مالك میتواند افزایش یا كاهش یابد.
ج): نظام بهره برداری اشتراكی
در این نظام بهره برداری محور توجه یك برنامه مصرف و یك برنامه تولید و ایجاد تعادل بین این دو میباشد. در این نظام استفاده از نیروی كار جمعی رواج دارد و تا آنجا ادامه میبابد كه بین زحمت كار و میزان ارضاء نیازها تعادلی منطقی برقرار شود ، این نقطه تعادل بوسیله ارگان های دولتی تعیین میشود كه برنامه های مصرف و تولید را تهیه و باهم هماهنگ می نمایند. بدین ترتیب نقش زارع بطور انفرادی در تصمیم گیریهای تولید و مصرف بكلی حذف میشود.
۳- طبقه بندی جیوانی
این محقق نیز طبقه بندی خاصی از نظامهای بهره برداری از زمین ارائه میدهد . در این طبقه بندی انواع نظامهای بهره برداری خانوادگی ، سرمایه داری ، گروهی ، جماعتی یا قبیله ای و كلخوز را مشخص میكند.
الف ): نظام بهره برداری تولید خانوادگی
واحد تولید خانوادگی متكی به یك گروه خویشاوندی و یا گروهی متشكل از چند خانواده مختلف و یا بالاخره مجموعه ای از ساكنین یك یا چند روستا با هم است . این گروه در صورت لزوم تعدادی كارگر مزدبگیر استخدام می نمایند .
ب): نظام بهره برداری سرمایه داری
از نظر جیوانی ، وجه مشخصه این نظام آن است كه نیروی كار را افرادی جز سرمایه گذاران تشكیل میدهند .اغلب سرمایه گذاران شخصاً از مسائل مربوط به اداره واحد تولیدی دور هستند و فقط از طریق سرمایه خود آنرا اداره میكنند . محور فعالیت در این شكل بهره برداری كسب سود نقدی است .
ج ): نظام بهره برداری گروهی
در این نوع نظام بهره برداری كار بعهده اعضای چند خانواده است كه با هم كار میكنند ولی لزوماً با یك دیگر رابطه خویشاوندی ندارند . در این نظام مدیریت بعهده اعضای پرسابقه و قدیمی و با تجربه یا یك كمیته انتخابی است . نظام كیبوتص در اسرائیل كه زندگی اشتراكی را در میان اعضایش رواج داده است جزو این گروه از واحدهای تولیدی است .
د ): نظام بهره برداری جماعتی با مالكیت قبیله ای
در این نظام بهره برداری زمین نه ملك خصوصی است و نه كالائی قابل فروش ، بلكه تحت كنترل اجتماع و یا قبیله بوده و اعضاء قبیله براساس سنت فقط حق بهره برداری از آن را دارند . رئیس قبیله یا رهبــر جامعه تنها متولی زمین بشمار میرود ولی مالك آن محسوب نمیشود . حقوق افراد نسبت به زمین بدلیل عضویت آنان در واحد اجتماعی مربوطه است .
این نظام اغلب با تكنولوژی ابتدائی همراه بوده و افزایش مستمر حاصلخیزی خاك در آن نامحتمل است . افزایش جمعیت مساحت زمین سرانه را كاهش داده و باعث مهاجرت و گرایش تبدیل مالكیت گروهی به مالكیت فردی میشود.
هـ): نظام اشتراكی ( كلخوز)
این نوع نظام بهره برداری شكل عمومی بهره برداری كشاورزی در شوروی سابق است كه از وحــدت اجتماعی پیچیـــده ای برخــوردار است كلخوز در واقع یك شركت تعاونی تولید (دهقانی) است كه از وسایل تولید خود استفاده اشتراكی میكند و نتایج كار را در میان خود تقسیم می نماید و از حق دائمی و رایگان انتفاع از زمین برخوردار میشود در داخل هر كلخوز یك نظام بهره برداری فامیلی نیز وجود دارد . هر یك از اعضاء صاحب یك خانه شخصی بعلاوه یك قطعه زمین كوچك است كه برای مصرف شخصی خود روی آن كار میكند هر عضو باید تعداد ساعات معینی كار انجام دهد . میزان ساعات كار بر حسب دشواری وظیفه متغیر است . دستمزد بر مبنای تعداد روزهای كار محاسبه میشود.
۴- طبقه بندی گالسكی
طبقه بندی گالسكی از نظامهای بهره برداری بیشتر متمركز بر نظامهای زراعت جمعی است ، بنظر این پژوهشگر جامعه روستائی ، زراعت های گروهی را میتوان با توجه به ابعاد اجتماعی ، سیاسی و اقتصادی آن در چهار گروه بشرح زیر طبقه بندی نمود.
الف – زراعتهای جمعی كه بوسیله معتقدان به مكتب خاصی شكل میگیرد و در آن اهداف غیر اقتصادی نسبت به اهداف اقتصادی از ارزش و اعتبار بیشتری برخوردار است مانند كمون های مذهبی ، مزارع گروهی ، معتقدان به مكتبهای اشتراكی یا مزارع گروهی كسانیكه تمدن صنعتی با سیستم ارزشهای وابسته بدان را نفی میكنند . همه اینگونه مزارع یك وجه اشتراك دارند و آن رسیدن به هدفهای ایدئولوژیكی خاص خود است . هر چند كه ممكنست دستاوردهای اقتصادی جالب توجهی نیز در برداشته باشند.
ب – زراعتهای جمعی كه بوسیله خانوارهای بی زمین ایجاد میشود . این گروه قادر به خرید زمین هستند ولی توان مادی و یا فنی كشت و زرع فردی را ندارند. مانند كسانیكه در اثر اصلاحات ارضی صاحب زمین شده ولی سرمایه لازم برای سرمایه گذاری در زمینه های مختلف كشاورزی را ندارند. این افراد ممكنست تجربه ناچیزی در زمینه مدیریت داشته و یا در كشت و زرع افراد كار آمدی نباشند. از وجوه اشتراك آنان نداشتن زمین قبل از عضویت در گروه است . در اینجا مسئله وابستگی ایدئولوژیك چندان مطرح نیست ولی كارگروهی میتواند در كاهش مشكلات كشاورزی آنان موثر باشد.
ج – زراعتهای گروهی و یا جمعی كه معمولاً بوسیله دولتها سازمان می یابد تا به هدفهای اقتصادی و اجتماعی معینی در سطح ملی دست یابند در تشكیل این مزارع و سازمان بخشی آن ، دهقانان نقشی ندارند، مخالفت و یا موافقت روستائیان با اینگونه زراعتهای جمعی چندان تاثیری در سازمان دهی آن توسط دولت ندارد. در هر حال تشكیل چنین واحدهائی به ابتكار دهقانان صورت نمی گیرد. معمولاً زراعت گروهی میتواند بر تولید ، مصرف و قیمت مواد خوراكی اثر گذاشته و امكان استفاده از نیروی كار را در سایر بخشهای اقتصادی بویژه صنعت فراهم آورد از نظر سیاسی نیز امكان كنترل سیاسی و اعمال مدیریت بر تودهٔ های تولید كننده خرده پای قبلی را افزایش می بخشد.در برخی از كشورهای سوسیالیستی كاهش نیروی كار در بخش كشاورزی بدلیل توسعه صنایع ، عامل محركه اصلی در ایجاد واحدهای بزرگ زراعی جمعی است ( براساس تئوری ارائه شده توسط یوآوكیسلف و ویلیس پترسون ، در ایالات متحده امریكا علت تمركز و افزایش اندازه مزارع كشاورزی ، پاسخی بوده به افزایش نرخ دستمزد در بخش غیر كشاورزی كه باعث انتقال نیـــروی كار از بخش كشاورزی شده است . این امر علاوه بر افزایش دستمزد بخش كشاورزی (انگیزه) با عث گردیده تا با استفاده از نیروی كار باقیمانده و ماشین آلات ، اندازه مزارع نیز بزرگتر شود تا از نیروی ماشین آلات بتوان در آنها استفاده نمود. اما در كشورهای در حال توسعه نرخ دستمزد بخش كشاورزی راكد مانده و بخشهای دیگر هم قادر به جذب این نیرو نیستند. بعلاوه نیروی كار بخش كشاورزی نیز در حال افزایش است. در واقع تاثیر بازار و تحرك نیروی كار بین بخشهای اقتصادی كه مورد تائید كیسلف و پترسون نیز میباشد عامل عمده افزایش اندازه مزارع در كشور های توسعه یافته میباشد صرفه جوئی و تحول ساختاری در ژاپن – ماسایوشی هونما – ترجمه عبدالكریم درویش جزی
د – زراعتهای گروهی كه بوسیله زارعین بوجود می آید تا از مزایای تولید در واحد بزرگ، یعنی كاهش هزینه تولید و بهره وری بیشتر از عوامل و منابع تولید بهره مند گردد و از این راه درآمد بیشتری نصیب دهقانان شود. این نوع زراعت گروهی با سایر انواع ذكر شده شكل كاملاً متفاوتی داشته و در كنار بازارهای رقابتی تولید به حیات خود ادامه میدهد.
به این ترتیب زارعان با ادغام منابع تولید نظیر سرمایه ، زمین ، منابع آب و نیروی كار تولیدات خود را ارزانتر تمام كرده و منابع بیشتری در بازار بدست می آورند. نوع فرانسوی این نظام معروف به A.A.E.C ( زراعت گروهی با بهره گیری از تشكل كمون ) بهترین مثال در این زمینه میباشد. ( با اینگونه واحدها تعاونیهای فرانسوی نیز اطلاق گردیده است ).۵- طبقه بندی تئودورشانین
تئودور شانین جامعه شناسی است كه مطالعاتش بیشتر پیرامون بهره برداری دهقانی و اقتصاد دهقانی متمركز شده است . از نظر وی بهره برداری دهقانی یك سازمان اجتماعی چند بعدی است . خانواده تقریباً تمامی نیروی كار مورد نیاز واحد تولیدی را فراهم میكند. واحد بهره برداری خانوادگی یك واحد مصرف نیز بشمار میرود و واحدی است خودكفا. تقسیم كار با ساخت خانواده در ارتباط بوده و براساس سن و جنس مشخص میشود. زمین منبع اصلی تامین معاش است و بیشترین نیازهای مصرفی خانواده از آن بدست می آید، زراعت به شیوه سنتی انجام میگیرد و با تخصص كمی همراه است . تولیدات زراعی و دامی منابع اصلی درآمد بشمار میروند. برخی از دهقانان نیز به صنایع دستی و معامله گری بعنوان منابع تكمیلی درآمد خانواده روی می آورند.
میزان زمین در قشر بندی اجتماعی خانواده ها نقشی اساسی بعهده دارد. سرمایه در اقتصاد دهقانی بسیار ناچیز است . اعتبارات سازمان یافته كشاورزی معمولاً برای دهقانان مهیا نیست. پدر خانواده مباشرت امور مزرعه را در یك سیستم روابط مبتنی بر پدر سالاری بعهده دارد و وظائف تولیدی خانواده از یك سری فعالیتهای مربوط بهم در مزرعه و خانواده تشكیل میشود. پدر در عین حال سمت مربی خانواده را در روند فراگیری این وظائف توسط سایر اعضای خانواده بعهده دارد.
بنظر شانین در اقتصاد دهقانی واحد اقتصادی پایه “ خانواده دهقان ” است .
خانواده دهقانی با خانواده هسته ای كه مشخصه شهرنشینی است تفاوت دارد و غالباً تعداد كثیری از اعضائی را در بر میگیرد كه بواسطهٔ وابستگیهای خویشاوندی نسبی یا سببی به یكدیگر پیوسته اند و نسلهای مختلفی را شامل میشوند استفاده از نیروی كار در مزرعه فقط یكی از شقوق متعددی است كه ضمن آن اعضاء خانواد دهقانی فعالانه برای امرار معاش خود میكوشند.
رودلف استیون هپگن در كتاب نیازهای اساسی دهقانان و استراتژی توسعه روستائی ترجمه شده توسط علی رضوی و یاسمین قریشیان از انتشارات مركز مطالعات درون زا (سال ۱۳۵۵) تفاوتی میان بهره برداریهای دهقانی و بهره برداریهای خانوادگی قائل است . وی میگوید مزارع خانوادگی یا مالكین خود كار معمولاً موسسات تجاری مستقل و متوسطی هستند كه از سطح بالائی از تكنولوژی و مكانیزاسیون برخوردار بوده و در مواقع ضروری با بهره گیری از كارگران مزدبگیر به تولید می پردازند. این واحدها توسط صاحبان واحد بهره برداری اداره میشوند ، در این مزارع منابع با حداكثر كارآئی مورد استفاده قرار گرفته و درآمد كافی برای خانوار فراهم میكند كلیه تصمیمات مریوط به میزان زمین زیر كشت ، نوع محصول ، بازاریابی و مدیریت واحد تولید توسط خود بهره بردار اتخاذ میشود . گاهی انواع زراعت را با یكدیگر تلفیق كرده و یا زراعت و دامداری را با هم انجام میدهند . مدیر واحد كه همان بهره بردار میباشد نوع محصول را تغییر میدهد، از انواع كود های شیمیائی و بذرهای اصلاح شده استفاده كرده و محصولات خود را به بازار عرضه میدارند، این شكل از بهره برداری ها در كشورهای توسعه نیافته چندان بچشم نمی خورد. ( در كشور ما شامل واحدهای تجاری كوچك میگردد)
۶- علاوه بر مجموعه طبقه بندیهای ذكر شده – طبقه بندیهای دیگر نیز براساس ملاك های متفاوت توسط محققان انجام گرفته است . ملاك “ روابط اجتماعی تولید” یكی از این ملاك
هاست كه توسط “ مونتویا ” برای طبقه بندی نظامهای بهره برداری از زمین در مناطق روستائی كشور پرو مورد استفاده قرار گرفته است . مونتویا با استفاده از این ملاك چهار نظام بهره برداری غیر سرمایه ای را در جامعه روستائی پرو مشخص میكند كه عبارتند از :
بهره برداری اربابی بزرگ سنتی ، بهره برداری خرده مالكی ، بهره برداری سهم بری (كه خود شامل انواع متعددی است ) و بهره برداری بومی رایج در جامعه دهقانی كشور پرو.
آراء صاحب نظران داخلی پیرامون نظام بهره برداری و تعریف آن
●تعاریف ارائه شده در ارتباط با نظام بهره برداری
دكتر مصطفی ازكیا استاد دانشگاه تهران در كتاب شركتهای سهامی زراعی كه در سال ۱۳۷۲ بوسیله صندوق مطالعاتی نظامهای بهره برداری حوزه معاونت نظام بهره برداری وزارت كشاورزی سابق منتشر گردیده است نظام بهره برداری را چنین نقل قول می كند:
« نظام بهره برداری به مجموعه رویه های حقوقی و عرفی ، فنی و مدیریتی در استفاده و تلفیق از عوامل تولید ( كار ، زمین ، آب ، ابزار ، سرمایه و … ) در قالب سازمان كار و مناسبات اجتماعی بمنظور تولید محصولات زراعی و عرضه آن به بازار تعریف شده است » . ( صفحه ۲۴ كتاب شركتهای سهامی زراعی )
دكتر ازكیا در تعریف نظام بهره برداری می گوید :
« از لحاظ معنی لغوی اصطلاح نظام بهره برداری و شیوه تولید در فارسی به یكدیگر نزدیكند . با این تفاوت كه اصطلاح بهره برداری از اصطلاح شیوه تولید وسیعتر است و به اعمال مختلفی نظیر سود بردن ، برداشت تولید ، انبار كردن – تمتع بردن از محصولات نیز دلالت میكند ». كتاب شركتهای سهامی زراعی صفحه ۲۳ وی سپس در تعریف نظام بهره برداری می گوید :
« هدف از نظام شكل خاصی از روابط بهم پیوسته ، غیر مستقل و هماهنگ است كه دارای قاعده ، نظم و منطق باشد . یعنی مجموعه تفكیك ناپذیر از اجزاء متعامل ، وجود تعامل مانع از آن است كه اجزاء نظام بصورت انفرادی عمل نمایند. نظام مجموعه ای است متشكل از كنش و واكنش تعدادی از اجزاء كه روابط آنان با یكدیگر را كانونی مشترك یا كانونهائی بهم پیوسته سامان میدهد. بدین سان میتوان شبكه بهم پیوسته را در سطحی خرد ( گروهها )و كلان ( جوامع) مشاهده كرد و سنجید نظام های اجتماعی واجد ساختار و كاركرد هستند و در عین پایداری تحول پذیرند. نظام های بهره برداری كلاً چهار وظیفه مهم دارند. تولید – نگهداری – سازگاری – نظارت .
دكتر منوچهر احمد هاشمی در كتاب اقتصاد كشاورزی و سیستمهای بهره برداری در كشورهای بلوك شرق و غرب كه در سال ۱۳۶۲ در مركز تحقیقات روستائی و اقتصاد كشاورزی وزارت كشاورزی منتشر گردیده است می گوید:« نظام بهره برداری بعنوان بخشی از اقتصاد مرتبط و وابسته به نظام مسلط در جامعه مورد مطالعه قرار می گیرد و بعنوان یك موضوع حقوقی مرتبط با نظام اصلی هر جامعه بایستی خود را منطبق و متجانس با آن نماید و در رابطه با ضرورت اقتصادی در هر مرحله تكاملی بایستی پاسخگوی زمان خود باشد. با این اوصاف نظام بهره برداری پدیده ای است كه دارای ابعاد اجتماعی ، اقتصادی ، فنی و سیاسی میباشد » .
نامبرده در مقاله ای تحت عنوان گزارش كوتاهی از دكتر منوچهر احمد هاشمی در مورد نظام بهره برداری میگوید :
« نظام بهره برداری یك مفهوم حقوقی است ، بنابر این مناسبات حقوقی افراد در رابطه با زمین موضوع اساسی نظام بهره برداری را تشكیل میدهد . نظر به اینكه مالكیت حق اختیار و حاكمیت فرد را در داخل و تصرف زمین شامل میشود. لذا دارای تبعات وسیعتری است . از آنجمله حق انتقال – حق وراثت – حق دخل و تصرف . وقتی ما در اقتصاد كشاورزی از نظام بهره برداری صحبت می كنیم معمولاً به پنج مورد توجه كافی داریم كه عبارتنداز :
۱- نوع مالكیت
۲- حدود مالكیت
۳- حق تصرف و استفاده از زمین
۴- حق انتقال و وراثت
۵- نظام كار
كه معنا و تعریف هر كدام از عناوین تقریباً مشخص است » .
در مطالعاتی كه درسال ۱۳۶۶ در بانك كشاورزی ایران تحت عنوان پژوهش نظامهای بهره برداری كشـاورزی ایران صورت گرفته است تعریف زیر از نظام بهره برداری ارائه شده است :
« نظام بهره برداری نظامی است مشتمل بر شیوه های رسمی و عرفی فراهم آوری و كاربرد منابع و عوامل تولید كه در چهارچوب مقیاس ، تكنولوژی ، سازمان كار و مناسبات اجتماعی معین بمنظور دستیابی به محصول و عرضه آن شكل یافته است » .
احمد اشرف در كتاب مشخصات اقتصادی و اجتماعی نظامهای بهره برداری كشاورزی در ایران سازمان برنامه و بودجه سال ۵۲ ( صفحه ۳ , ۴ ) در تعریف نظام بهره برداری عنوان مینماید :
« نهادهای مالكیت شـالوده و بنیـان نظام های بهره برداری كشاورزی را تشكیل میدهند . در واقع مهمترین مشخصات بنیانی هر نظام بهره برداری براساس شكل و ضمیر نهاده ها و روابط مالكیت و وسایل اصلی تولید در همان نظام بخصوص معین میشود ، در نمونه شناسی و تجزیه و تحلیل و بررسی نظام های بهره برداری كشاورزی براساس نوع نظام مالكیت و بهره برداری كه مربوط به هر یك از آنهاست مسائل زیر را باید مورد توجه قرار داد .
الف ): اندازه واحد بهره برداری
ب ): نحوه مدیریت و چگونگی اتخاذ تدابیر اصلی در واحد بهره برداری
ج ): روابط خارجی واحد بهره برداری در تعیین موقعیت خود نسبت به نظام طبقاتی ده ، نظام
طبقاتی اجتماعی منطقه ای و نظام طبقاتی اجتماعی ملی
د ): عوامل اقتصادی ، اجتماعی ، و سیاسی مؤثر بر نظام بهره برداری .
بررسی این عوامل نشان میدهد كه در مجموع ، هر یك از نظامهای بهره برداری كشاورزی دارای وضع و مشخصات و تركیب خاصی ازعوامل تولید است كه وجه تمایز آنرا از سایر بهره برداریها معین میكند و امكان نمونه بندی و شناسائی هر یك را ممكن میسازد.
دكتر محمد عبدالهی استاد جامعه شناسی دانشگاه علامه طباطبائی در كتاب نظامهای بهره برداری (مطالعه تطبیقی نظامهای بهره برداری كشاورزی و ارزشیابی عملكرد آنها بمنظور شناخت انواع و ویژگیهای نظامهای بهره برداری بهینه و مناسب در ایران ) كه در سال ۱۳۷۷ توسط دفتر طراحی نظام بهره برداری منتشر گردیده است در تعریف نظام بهره برداری عنوان مینماید :
« منظور از نظام بهره برداری سازمانی اجتماعی مركب از عناصر بهم پیوسته است كه با هویت و مدیریتی واحد و ویژگیهای نرم افزاری و سخت افزاری كه از آن برخوردار است در ارتباط متقابل با شرایط طبیعی و اجتماعی محیط خود امكان تولید محصولات كشاورزی را فراهم سازد ».
مهندسین مشاور پاپیلا – ویسان در مقاله « نقش و جایگاه تعاونیهای تولید در توسعه كشاورزی ایران » كه در گردهمائی تیرماه ۱۳۷۶ مدیران تعاونیهای تولید روستائی كشور در بندر شرفخانه ارائه نمودند نظام بهره برداری را بصورت زیر تعریف نموده اند :
« نظام بهره برداری یك مجموعه هدفمند است كه با استفاده از منابع طبیعی و امكانات موجود و نیروی انسانی با شیوه های معینی در جهت تولید محصولات كشاورزی و دامی و نگهداری و تبدیل و فروش و مصرف بخشی از آن به منظور سود آوری بمفهوم عام آن تلاش معین ، منظم و سازمان یافته ای داشته باشد . هر نظام بهره برداری از دو بخش مهم تشكیل شده است یكی نیروی كار ، منابع تولید ، ابزار و تكنیك و دیگری روابط اجتماعی كه این دو متأثر از یكدیگر تاثیرات بیرونی و درونی نظام را متقابل می كنند و در شكل و ساختار آن تغییراتی ولو بلند مدت ایجاد مینمایند » .
دفتر طراحی نظام بهره برداری با توجه به مطالعات و تجربیاتی كه طی حدود یك دهه داشته است تعریف زیر را از نظام بهره برداری ارائه نموده است :
« چگونگی تلفیق ، بكارگیری و بهره برداری از عوامل و منابعی كه (عوامل و منابع تولید ) در یك مقیاس مشخص از یك دیگر متأثر بوده و لازم و ملزوم هستند و در شرایط اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی یك منطقه بصورت مجموعه ای در جهت تولید عمل مینماید نظام بهره برداری اطلاق میگردد» .
در این مجموعه ابتدا مفاهیم نظام بهره برداری و آراء صاحبنظران از دیدگاه جامعه شناسان و متخصصین خارجی تا حدی كه منابع در دسترس بوده است ارائه گردیده و سپس تعاریف و مفاهیم نظام بهره برداری از دیدگاه جامعه شناسان و متخصصین داخلی ذكر و بدنبال آن واژه های كلیدی مورد استفاده در ادبیات نظام بهره برداری و توسعه كشاورزی با تكیه به فرهنگنامه های مختلف از جمله : دائره المعارف جامع علوم كشاورزی جلد اول – دكتر علوی ۱۳۷۸ – فرهنگ كشاورزی و منابع طبیعی ( ده جلدی ) تالیف گروه علوم كشاورزی دانشگاه تهران سال ۱۳۷۹ – واژگان كشاورزی تالیف محمد رضا واهی و فاطمه مصلحی مصلح آبادی سال ۱۳۷۵ و سایر منابع موجود درج گردیده است . بعضی از تعاریف و مفاهیم مستقیماً از ماخذی خاص نقل شده است كه ماخذ مورد استفاده بلافاصله داخل پرانتز ذكر گردیده است تعداد زیادی از مفاهیم و تعاریف با مراجعه به منابع و ماخذ های متعدد تعریف شده است در چنین مواردی سعی بر آن بوده كه كلیه منابع و ماخذها معرفی و به اختلاف معنی در دو ماخذ نیز اشاره شود. در ارائه تعاریف نیز هر واژه بر حسب حروف الفبا تعریف و تقسیم بندی گردیده است . تعاریف و مفاهیم ارائه شده در زمینه های تخصصی خاص ( روش شناختی ، فنی، حقوقی، اقتصادی و اجتماعی ) تهیه شده است ولی در ارائه آنها این طبقه بندیها لحاظ نگردیده و همانظور كه در بالا ذكر شد بر حسب حروف الفباء و به ترتیب آورده شده است . لغات و مفاهیمی كه با علامت ستاره مشخص شده است اصطلاحات منسوخ میباشند و معادل انگلیسی ندارد ، ناچاراً تلفظ آن داخل پرانتز نگاشته شده است .
(( بررسی آراء صاحبنظران پیرامون نظامهای بهره برداری و انواع آن ))
در بحث نظام بهره برداری اغلب دو واژه شیوه تولید و نظام بهره برداری توسط برخی از دانش پژوهان و صاحبنظران در مسائل كشاورزی بصورت مترادف مورد استفاده قرار میگیرد. در این بررسی كه طی آن آراء صاحب نظران مختلف پیرامون نظام بهره برداری مورد توجه است قبل از ورود به بحث ضرورت دارد كه بصورت مقدماتی پیرامون این دو واژه توضیحاتی ارائه گردد.در ادبیات توسعه كشاورزی شیوه تولید برای بیان ویژگیهای ساختاری و نظام بهره برداری برای نشان دادن اشكال بهره برداری از منابع تولید بكار میرود.
●شیوه تولید : Mode of Production
شیوه تولید تنها بخش روستائی كشاورزی و چگونگی تحول ساختاری آن را در بر نمیگیرد ، بلكه ارتباط ارگانیك این بخش با سایر بخشهای جامعه و شكل بندی اجتماعی حاصل از آن را نیز در بر دارد. در ذیل بطور اختصار به معرفی خلاصه نظریات محقین معروف و صاحب نام در این زمینه پرداخته میگردد:
●نظریه لانگ :
به نظر لانگ شیوه تولید مجموعه ای است متشكل از نیروهای تولید ( قواعد فنی ، منابع ، ابزار و نیروی كار) و روابط اجتماعی حاكم بر آن . مناسبات اجتماعی تولید دارای دو وجه است ، وجهی از آن بر مالكیت (كنترل) ابزار دلالت میكند و وجه دیگر آن به مناسبات میان افراد در روند تولید اطلاق میشود. نامبرده ویژگیهای كشورهای جهان را حاصل برخورد شیوه تولید سرمایه داری با شیوه تولید غیر سرمایه داری در مراحل مختلف توسعه اقتصادی میداند. به این معنا شیوه تولید كل نظام اقتصادی و اجتماعی یك جامعه را در بر میگیرد. این محقق معنی محدود تر شیوه تولید را نیز كه براساس انواع روابط اجتماعی در درون بخش دهقانی – كشاورزی ایجاد میشود از نظر دور نمیدارد، بر این اساس دهقان در عین حال كه دارای قطعه زمین متعلق به خود است و به شیوه بهره برداری دهقانی از آن استفاده میكند ممكنست در یك واحد مكانیزه نیز بعنوان كارگر كشاورزی به مزدبگری بپردازد و بدین ترتیب وارد نوعی شیوه تولید مبتنی بر روابط سرمایه داری شود. به نظر وی هر شیوه تولید در برگیرنده سطح معینی از تكنولوژی و نوعی روابط اجتماعی است كه بدست آوردن محصول بر پایه آن قوام میگیرد. در این مفهوم شیوه تولید به نظام بهره برداری به معنی مجموعه ای از عناصر (منابع طبیعی ، تكنولوژی ، نیروی كار، سازمان اجتماعی و …. ) كه دارای روابط متقابل اند و نظامها یا كلهای ارگانیك را بوجود می آورند نزدیكتر است .
●نظریه تایلور
تایلور نیز شیوه تولید را اشكالی از آمیزه عناصر لازم برای باز تولید عمل اقتصادی تعریف میكند . به اعتقاد وی شكل بندیهای اجتماعی جهان سوم بر اثر نفوذ سرمایه داری جهانی به آمیزه ای از شیوه های تولید سرمایه داری و غیر سرمایه داری تبدیل شده است . اما درعین حال شیوه تولید غالب در آنها شیوه های سرمایه داری است .
●نظریه چاپا نوف
در مقابل دیدگاه تایلور ، چایانف با اشاره به جامعه روسیه قبل از انقلاب ۱۹۱۷ مواردی را ذكر میكند كه در آن بهره برداریهای دهقانی ، عملاً واحدهای بزرگ سرمایه داری را در خود هضم كرده اند . چایانف می گوید كه در دوره ۱۸۱۶ تا انقلاب ۱۹۱۷ در روسیه بهره برداری دهقانی عملاً واحدهای بزرگ سرمایه داری را منهدم كرده اند ، زیرا دهقانان كم زمین در مقایسه با كشــــاورزان سرمایه دار كه قیمت زمین را تنها براساس رانت اقتصادی آن محاسبه می كردند حاضر به پرداخت قیمتهای بیشتری برای زمین بودند. این وضع موجب شد كه زمینهای وسیع حراج شده و بدست دهقانان بیفتد.
●نظام بهره برداری : Utilization system
چایانف در نظریه خود پیرامون نظامهای بهره برداری از زمین توجه خاصی به منحصر به فرد بودن هر یك از نظامهای بهره برداری مبذول میدارد. وی می گوید : “ هر یك از نظامهای بهره برداری سرمایه داری ، خانوادگی ، سهم بری ، فئودالی و اشتراكی طبیعتاً و عمیقاً منحصر به فرد است بهمین دلیل تمامی تلاشها برای ارائه یك قالب نظری عمومی معتبر نافرجام مانده است .”
ارائه یك نظریه اقتصادی ویژه برای هر یك از این نظامهای اقتصادی برای اقتصاد نظری مناسبتر است . وی با این مقدمات ، نظامهای بهره برداری خانوادگی ، سهم بری ، اشتراكی و سرمایه داری را از یك دیگر جدا میسازد . بطور كلی تعاریف و طبقه بندی های دقیق از نظامهای مختلف بهره برداری از زمین كار دشواری است و محققین و نویسندگان گوناگون با توجه به ملاكهای مختلف تعاریف متفاوتی از این نظامها ارائه داده اند :
۱-طبقه بندی ملور
ملور براساس ملاك نوع مالكیت نظامهای بهره برداری از زمین را به شرح زیر طبقه بندی كرده است :
الف ) : نظام بهره برداری مبتنی بر مالكیت زارع بر زمین
در این نظام تمامی حقوق استفاده و كنترل زمین در اختیار خانواده زارع است كه تامین كننده اصلی نیروی كار مورد نیاز تولید است . اندازه خانوار ( تعداد ) متفاوت و در برخی از موارد چند خانوار در یك واحد بهره برداری متمركز میشوند.
ب): نظام مالك و زارع
در این نظام مالكیت زمین مجزا از نحوه مدیریت و كشت و كار است در یك طرف طیف متنوع این نظام ، مالك صرفاً تامین كننده زمین است و مستاجر تمام عوامل مربوط به كار و مدیریت تولید را تامین میكند ، در طرف مقابل مالك زمین بیشترین سهم مدیریت را نیز بعهده میگیرد. این نظام به طرف نظام بزرگ مالكی سوق پیدا میكند.
ج ): نظام مزارع وسیع بزرگ مالكی
در این نظام مالكیت زمین خصوصی است و صاحبان زمین مدیریت تولید را نیز عهده دار هستند ، حجم كار مدیریت به اندازه ای زیاد است كه مالك (یا مالكین )تمام وقت خود را مصروف امور مدیریت و سرپرستی میكنند . ممكن است مسئولیت فوق به یك مدیر استخدامی ( مباشر) سپرده شود. وجه تمایز این نظام و نظام مالك و زارع حجم كار مصرفی و تقسیم وظایف بطور تخصصی میان كارگر و مدیریت است .
د ): نظام تعاونی
نظام تعاونی گستره ای بسیار وسیع از درجات مختلف همكاری در انجام فعالیتها را شامل میشود ، دامنه این نظام از واحدهائیكه در آنها كار جمعی فقط در تعدادی فعالیت های فرعی صورت میگیرد شروع میشود و به حالتی كه در آن زارعین تمام عملیات زراعی و تصمیم گیری را بطور كامل بصورت جمعی و تعاونی انجام میدهند ختم میگردد.
از لحاظ نظری نظام تعاونی در كشاورزی نشان دهنده اتفاق نظر و عمل آزادانه و داوطلبانه جمعی دهقانان در یك چند و یا كلیه فعالیتهای كشاورزی است .
هـ ):نظام اشتراكی
در این نظام مالكیت زمین در اختیار یك مجموعه اشتراكی است . دامنه این نظام از حالتی شروع میشود كه در آن مالكیت خصوصی بطور مطلق نفی میشود و به حالتی ختم میشود كه در آن برای دستیابی به اهداف خاصی (مثلاً افزایش كارآئی تولید و توزیع ) حقوق مالكیت خصوصی علی الظاهر به كنار نهاده میشود. وجه تمایز این نوع بهره برداری و زراعت از نظام تعاونی در فقدان مالكیت خصوصی است .
و ): نظام دولتی
در این نظام مالكیت زمین و ابزار تولید در اختیار دولت است و كارگران معمولاً روز مزد هستند.
۲- طبقه بندی چایانف
چایانف در مقاله ای كه تحت عنوان “ درباره نظریه ی نظامهای اقتصادی غیر سرمایه داری ” در سال ۱۹۲۳ منتشر كرد نظامهای بهره برداری خانوادگی یا دهقانی ، فئودالی ، سهم بری ، سرمایه داری و اشتراكی را مشخص نمود و برای بهره برداریهای خانوادگی ، سهم بری و اشتراكی تعاریفی بشرح زیر ارائه داد .
الف ): نظام بهره برداری دهقانی خانوادگی
چایانف معتقد است در این نوع بهره برداری كشت و كار بصورت جمعی ، توسط افراد خانواده صورت میگیرد و حاصل كار خانواده تقسیم نمیشود و كلاً به مصرف رفع نیازهای معیشتی خانواده میرسد. دهقانان بهره بردار نیازهای خانواده را بطور كامل با بكار گرفتن نیروی انسانی كمتر ارضاء میكند و از این طریق ژرفای فنی واحد بهره برداری را در مجموع كاهش میدهد. برخلاف واحدهای سرمایه داری كه در آن ژرفای تولید تنها زمانی از حد مطلوب فراتر میرود كه تغییر وضع بازار ، حد مطلوب را در جهت ژرفای بیشتر تولید هدایت كند . در بهره برداریهای دهقانی ژرفای تولید حتی بدون دگرگونی وضع بازار و صرفاً تحت تاثیر نیروهای درونی این واحد و در مرحله اول در پی وضع نامتناسب بعد خانواده نسبت به زمین زیر كشت شكل میگیرد.اقتصاد و كار خانواده دهقانی باید اوضاع بازار و شرایط طبیعی را به گونه ای مورد استفاده قرار دهد كه با توجه به بالاترین حد ممكن رفاه خانواده به تعاون درونی دست یابد . این امر زمانی قابل حصول است كه در هر واحد كار حداكثر بازده بدست آید.
چایانف در بررسی بهره برداریهای خانوادگی به “ارزش گذاری ذهنی ” در مورد با صرفه بودن یا نبودن كنشهای اقتصادی خانوار اشاره میكند و معتقد است كه برخلاف بهره برداریهای سرمایه داری ، حداكثر سود نیست كه با صرفه بودن یا نبودن كنشهای اقتصادی را تعیین میكند.
در زمینه تعیین قیمت زمین ، در بهره برداریهای خانوادگی به رابطه این نظام با اوضاع كلی اقتصادی جامعه و عواملی از قبیل نرخ بهره رایج اشاره میكند و میگوید “ یك واحد بهره برداری دهقانی هر چه زمین كمتری داشته باشد و هر چه فقیر تر باشد ، برای بدست آوردن زمین حاضر به پرداخت وجه بیشتر است ” قیمت زمین بعنوان یك مقوله عینی در اقتصاد ملی به بازار زمین ، یا بعبارت دیگر به میزان و درجه فوریت نیاز به زمین در میان دهقانان كم زمین و میزان عرضه زمین آزاد شده بستگی دارد. تقاضای آینده برای زمین از یكسو و عرضه آتی سرمایه و نرخ بهره رایج از سوی دیگر تعیین كننده قیمت در بازار زمین است . استفاده از سرمایه نیز در این نظام زمانی با صرفه تلقی میشود كه خانواده بتواند با استفاده از سرمایه در سطح بالاتری از كشاورزی ، تعادلی بین زحمت انجام كار و میزان ارضاء احتیاجات خود برقرار كند.
ب): نظام بهره برداری مبتنی بر سهم بری
این نظام نیز از نظر چایانف شبیه نظام بهره برداری خانوادگی است ، تنها پرداخت سهم به ارباب است كه این دو نظام را متمایز میكند. میزان سهم كه بواسطه جبر اقتصادی پرداخت میشود تابع اراده مالك است (در كشور ما علاوه بر اراده مالك ، روابط دیرینه اجتماعی و تاریخی كه بصورت عرف درآمده است و با توجه به درجه مرغوبیت زمین و نوع كشت در تعیین میزان این سهم نقش بازی می نماید)دهقانان در این نوع بهره برداری ها تا حدی به بهاء بهره كشی بیشتر از نیروی انسانی و تا حدی نیز به قیمت كاهش درجه ارضاء نیازهای خود سهمی از محصول را به ارباب یا مالك زمین میدهند. با این ترتیب مقوله دیگری از درآمد دراقتصاد ملی بوجود می آید كه چیزی جز درآمد بدون انجام كار برای ارباب و یا بهره دهی سهم بر ، نیست .
در این نظام میزان سهم تا حد زیادی تحت تاثیر عوامل جمعیتی تعیین میشود ، حركتهای جمعیتی نیز دارای یك خصوصیت – طبیعی محض است ، بهمین دلیل همیشه امكان اضافه شدن جمعیت هست واین امر نیز خود موجب تولید بیش از حد مطلوب میگردد كه در نتیجه سطح معیشت خانواده را پائین میبرد و از توانائی پرداخت سهم می كاهد. در بهره برداریهای برخودار از شرایط جغرافیایی و طبیعی مناسب ، میزان سهم افزایش می یابد. این سهم اضافی ناشی از عملكرد بیشتر نیروی انسانی نیست ، بلكه آنرا باید به حساب كیفیت زمین و بهره دهی بیشتر آن گذاشت .
در این نظام، مالك هزینه اقتصادی تجدید نسل نیروی انسانی را برعهده ندارد ، تعداد سهم بران برخلاف اقتصاد برده داری ، از طریق تعادل بین محصول نهائی و هزینه نهائی تهیه و نگهداری برده تعیین نمیشود. افزایش تعداد و نفرات سهم بران بعهده خود آنان است . بهمین دلیل هم توانائی پرداخت سهم و بعبارت دیگر ترتیب بهره دهی سهم بر نهائی از طریق تعداد سهم برها در زمین مورد نظر و زمان مورد نظر تعیین میشود. ارزش بازاری سهم مالك نیز با توجه به وضع بازار كالای تولید شده و نوسانات بازار متغیر است ، یعنی با وجود ثابت بودن بهره جنسی قیمت سهم مالك میتواند افزایش یا كاهش یابد.
ج): نظام بهره برداری اشتراكی
در این نظام بهره برداری محور توجه یك برنامه مصرف و یك برنامه تولید و ایجاد تعادل بین این دو میباشد. در این نظام استفاده از نیروی كار جمعی رواج دارد و تا آنجا ادامه میبابد كه بین زحمت كار و میزان ارضاء نیازها تعادلی منطقی برقرار شود ، این نقطه تعادل بوسیله ارگان های دولتی تعیین میشود كه برنامه های مصرف و تولید را تهیه و باهم هماهنگ می نمایند. بدین ترتیب نقش زارع بطور انفرادی در تصمیم گیریهای تولید و مصرف بكلی حذف میشود.
۳- طبقه بندی جیوانی
این محقق نیز طبقه بندی خاصی از نظامهای بهره برداری از زمین ارائه میدهد . در این طبقه بندی انواع نظامهای بهره برداری خانوادگی ، سرمایه داری ، گروهی ، جماعتی یا قبیله ای و كلخوز را مشخص میكند.
الف ): نظام بهره برداری تولید خانوادگی
واحد تولید خانوادگی متكی به یك گروه خویشاوندی و یا گروهی متشكل از چند خانواده مختلف و یا بالاخره مجموعه ای از ساكنین یك یا چند روستا با هم است . این گروه در صورت لزوم تعدادی كارگر مزدبگیر استخدام می نمایند .
ب): نظام بهره برداری سرمایه داری
از نظر جیوانی ، وجه مشخصه این نظام آن است كه نیروی كار را افرادی جز سرمایه گذاران تشكیل میدهند .اغلب سرمایه گذاران شخصاً از مسائل مربوط به اداره واحد تولیدی دور هستند و فقط از طریق سرمایه خود آنرا اداره میكنند . محور فعالیت در این شكل بهره برداری كسب سود نقدی است .
ج ): نظام بهره برداری گروهی
در این نوع نظام بهره برداری كار بعهده اعضای چند خانواده است كه با هم كار میكنند ولی لزوماً با یك دیگر رابطه خویشاوندی ندارند . در این نظام مدیریت بعهده اعضای پرسابقه و قدیمی و با تجربه یا یك كمیته انتخابی است . نظام كیبوتص در اسرائیل كه زندگی اشتراكی را در میان اعضایش رواج داده است جزو این گروه از واحدهای تولیدی است .
د ): نظام بهره برداری جماعتی با مالكیت قبیله ای
در این نظام بهره برداری زمین نه ملك خصوصی است و نه كالائی قابل فروش ، بلكه تحت كنترل اجتماع و یا قبیله بوده و اعضاء قبیله براساس سنت فقط حق بهره برداری از آن را دارند . رئیس قبیله یا رهبــر جامعه تنها متولی زمین بشمار میرود ولی مالك آن محسوب نمیشود . حقوق افراد نسبت به زمین بدلیل عضویت آنان در واحد اجتماعی مربوطه است .
این نظام اغلب با تكنولوژی ابتدائی همراه بوده و افزایش مستمر حاصلخیزی خاك در آن نامحتمل است . افزایش جمعیت مساحت زمین سرانه را كاهش داده و باعث مهاجرت و گرایش تبدیل مالكیت گروهی به مالكیت فردی میشود.
هـ): نظام اشتراكی ( كلخوز)
این نوع نظام بهره برداری شكل عمومی بهره برداری كشاورزی در شوروی سابق است كه از وحــدت اجتماعی پیچیـــده ای برخــوردار است كلخوز در واقع یك شركت تعاونی تولید (دهقانی) است كه از وسایل تولید خود استفاده اشتراكی میكند و نتایج كار را در میان خود تقسیم می نماید و از حق دائمی و رایگان انتفاع از زمین برخوردار میشود در داخل هر كلخوز یك نظام بهره برداری فامیلی نیز وجود دارد . هر یك از اعضاء صاحب یك خانه شخصی بعلاوه یك قطعه زمین كوچك است كه برای مصرف شخصی خود روی آن كار میكند هر عضو باید تعداد ساعات معینی كار انجام دهد . میزان ساعات كار بر حسب دشواری وظیفه متغیر است . دستمزد بر مبنای تعداد روزهای كار محاسبه میشود.
۴- طبقه بندی گالسكی
طبقه بندی گالسكی از نظامهای بهره برداری بیشتر متمركز بر نظامهای زراعت جمعی است ، بنظر این پژوهشگر جامعه روستائی ، زراعت های گروهی را میتوان با توجه به ابعاد اجتماعی ، سیاسی و اقتصادی آن در چهار گروه بشرح زیر طبقه بندی نمود.
الف – زراعتهای جمعی كه بوسیله معتقدان به مكتب خاصی شكل میگیرد و در آن اهداف غیر اقتصادی نسبت به اهداف اقتصادی از ارزش و اعتبار بیشتری برخوردار است مانند كمون های مذهبی ، مزارع گروهی ، معتقدان به مكتبهای اشتراكی یا مزارع گروهی كسانیكه تمدن صنعتی با سیستم ارزشهای وابسته بدان را نفی میكنند . همه اینگونه مزارع یك وجه اشتراك دارند و آن رسیدن به هدفهای ایدئولوژیكی خاص خود است . هر چند كه ممكنست دستاوردهای اقتصادی جالب توجهی نیز در برداشته باشند.
ب – زراعتهای جمعی كه بوسیله خانوارهای بی زمین ایجاد میشود . این گروه قادر به خرید زمین هستند ولی توان مادی و یا فنی كشت و زرع فردی را ندارند. مانند كسانیكه در اثر اصلاحات ارضی صاحب زمین شده ولی سرمایه لازم برای سرمایه گذاری در زمینه های مختلف كشاورزی را ندارند. این افراد ممكنست تجربه ناچیزی در زمینه مدیریت داشته و یا در كشت و زرع افراد كار آمدی نباشند. از وجوه اشتراك آنان نداشتن زمین قبل از عضویت در گروه است . در اینجا مسئله وابستگی ایدئولوژیك چندان مطرح نیست ولی كارگروهی میتواند در كاهش مشكلات كشاورزی آنان موثر باشد.
ج – زراعتهای گروهی و یا جمعی كه معمولاً بوسیله دولتها سازمان می یابد تا به هدفهای اقتصادی و اجتماعی معینی در سطح ملی دست یابند در تشكیل این مزارع و سازمان بخشی آن ، دهقانان نقشی ندارند، مخالفت و یا موافقت روستائیان با اینگونه زراعتهای جمعی چندان تاثیری در سازمان دهی آن توسط دولت ندارد. در هر حال تشكیل چنین واحدهائی به ابتكار دهقانان صورت نمی گیرد. معمولاً زراعت گروهی میتواند بر تولید ، مصرف و قیمت مواد خوراكی اثر گذاشته و امكان استفاده از نیروی كار را در سایر بخشهای اقتصادی بویژه صنعت فراهم آورد از نظر سیاسی نیز امكان كنترل سیاسی و اعمال مدیریت بر تودهٔ های تولید كننده خرده پای قبلی را افزایش می بخشد.در برخی از كشورهای سوسیالیستی كاهش نیروی كار در بخش كشاورزی بدلیل توسعه صنایع ، عامل محركه اصلی در ایجاد واحدهای بزرگ زراعی جمعی است ( براساس تئوری ارائه شده توسط یوآوكیسلف و ویلیس پترسون ، در ایالات متحده امریكا علت تمركز و افزایش اندازه مزارع كشاورزی ، پاسخی بوده به افزایش نرخ دستمزد در بخش غیر كشاورزی كه باعث انتقال نیـــروی كار از بخش كشاورزی شده است . این امر علاوه بر افزایش دستمزد بخش كشاورزی (انگیزه) با عث گردیده تا با استفاده از نیروی كار باقیمانده و ماشین آلات ، اندازه مزارع نیز بزرگتر شود تا از نیروی ماشین آلات بتوان در آنها استفاده نمود. اما در كشورهای در حال توسعه نرخ دستمزد بخش كشاورزی راكد مانده و بخشهای دیگر هم قادر به جذب این نیرو نیستند. بعلاوه نیروی كار بخش كشاورزی نیز در حال افزایش است. در واقع تاثیر بازار و تحرك نیروی كار بین بخشهای اقتصادی كه مورد تائید كیسلف و پترسون نیز میباشد عامل عمده افزایش اندازه مزارع در كشور های توسعه یافته میباشد صرفه جوئی و تحول ساختاری در ژاپن – ماسایوشی هونما – ترجمه عبدالكریم درویش جزی
د – زراعتهای گروهی كه بوسیله زارعین بوجود می آید تا از مزایای تولید در واحد بزرگ، یعنی كاهش هزینه تولید و بهره وری بیشتر از عوامل و منابع تولید بهره مند گردد و از این راه درآمد بیشتری نصیب دهقانان شود. این نوع زراعت گروهی با سایر انواع ذكر شده شكل كاملاً متفاوتی داشته و در كنار بازارهای رقابتی تولید به حیات خود ادامه میدهد.
به این ترتیب زارعان با ادغام منابع تولید نظیر سرمایه ، زمین ، منابع آب و نیروی كار تولیدات خود را ارزانتر تمام كرده و منابع بیشتری در بازار بدست می آورند. نوع فرانسوی این نظام معروف به A.A.E.C ( زراعت گروهی با بهره گیری از تشكل كمون ) بهترین مثال در این زمینه میباشد. ( با اینگونه واحدها تعاونیهای فرانسوی نیز اطلاق گردیده است ).۵- طبقه بندی تئودورشانین
تئودور شانین جامعه شناسی است كه مطالعاتش بیشتر پیرامون بهره برداری دهقانی و اقتصاد دهقانی متمركز شده است . از نظر وی بهره برداری دهقانی یك سازمان اجتماعی چند بعدی است . خانواده تقریباً تمامی نیروی كار مورد نیاز واحد تولیدی را فراهم میكند. واحد بهره برداری خانوادگی یك واحد مصرف نیز بشمار میرود و واحدی است خودكفا. تقسیم كار با ساخت خانواده در ارتباط بوده و براساس سن و جنس مشخص میشود. زمین منبع اصلی تامین معاش است و بیشترین نیازهای مصرفی خانواده از آن بدست می آید، زراعت به شیوه سنتی انجام میگیرد و با تخصص كمی همراه است . تولیدات زراعی و دامی منابع اصلی درآمد بشمار میروند. برخی از دهقانان نیز به صنایع دستی و معامله گری بعنوان منابع تكمیلی درآمد خانواده روی می آورند.
میزان زمین در قشر بندی اجتماعی خانواده ها نقشی اساسی بعهده دارد. سرمایه در اقتصاد دهقانی بسیار ناچیز است . اعتبارات سازمان یافته كشاورزی معمولاً برای دهقانان مهیا نیست. پدر خانواده مباشرت امور مزرعه را در یك سیستم روابط مبتنی بر پدر سالاری بعهده دارد و وظائف تولیدی خانواده از یك سری فعالیتهای مربوط بهم در مزرعه و خانواده تشكیل میشود. پدر در عین حال سمت مربی خانواده را در روند فراگیری این وظائف توسط سایر اعضای خانواده بعهده دارد.
بنظر شانین در اقتصاد دهقانی واحد اقتصادی پایه “ خانواده دهقان ” است .
خانواده دهقانی با خانواده هسته ای كه مشخصه شهرنشینی است تفاوت دارد و غالباً تعداد كثیری از اعضائی را در بر میگیرد كه بواسطهٔ وابستگیهای خویشاوندی نسبی یا سببی به یكدیگر پیوسته اند و نسلهای مختلفی را شامل میشوند استفاده از نیروی كار در مزرعه فقط یكی از شقوق متعددی است كه ضمن آن اعضاء خانواد دهقانی فعالانه برای امرار معاش خود میكوشند.
رودلف استیون هپگن در كتاب نیازهای اساسی دهقانان و استراتژی توسعه روستائی ترجمه شده توسط علی رضوی و یاسمین قریشیان از انتشارات مركز مطالعات درون زا (سال ۱۳۵۵) تفاوتی میان بهره برداریهای دهقانی و بهره برداریهای خانوادگی قائل است . وی میگوید مزارع خانوادگی یا مالكین خود كار معمولاً موسسات تجاری مستقل و متوسطی هستند كه از سطح بالائی از تكنولوژی و مكانیزاسیون برخوردار بوده و در مواقع ضروری با بهره گیری از كارگران مزدبگیر به تولید می پردازند. این واحدها توسط صاحبان واحد بهره برداری اداره میشوند ، در این مزارع منابع با حداكثر كارآئی مورد استفاده قرار گرفته و درآمد كافی برای خانوار فراهم میكند كلیه تصمیمات مریوط به میزان زمین زیر كشت ، نوع محصول ، بازاریابی و مدیریت واحد تولید توسط خود بهره بردار اتخاذ میشود . گاهی انواع زراعت را با یكدیگر تلفیق كرده و یا زراعت و دامداری را با هم انجام میدهند . مدیر واحد كه همان بهره بردار میباشد نوع محصول را تغییر میدهد، از انواع كود های شیمیائی و بذرهای اصلاح شده استفاده كرده و محصولات خود را به بازار عرضه میدارند، این شكل از بهره برداری ها در كشورهای توسعه نیافته چندان بچشم نمی خورد. ( در كشور ما شامل واحدهای تجاری كوچك میگردد)
۶- علاوه بر مجموعه طبقه بندیهای ذكر شده – طبقه بندیهای دیگر نیز براساس ملاك های متفاوت توسط محققان انجام گرفته است . ملاك “ روابط اجتماعی تولید” یكی از این ملاك
هاست كه توسط “ مونتویا ” برای طبقه بندی نظامهای بهره برداری از زمین در مناطق روستائی كشور پرو مورد استفاده قرار گرفته است . مونتویا با استفاده از این ملاك چهار نظام بهره برداری غیر سرمایه ای را در جامعه روستائی پرو مشخص میكند كه عبارتند از :
بهره برداری اربابی بزرگ سنتی ، بهره برداری خرده مالكی ، بهره برداری سهم بری (كه خود شامل انواع متعددی است ) و بهره برداری بومی رایج در جامعه دهقانی كشور پرو.
آراء صاحب نظران داخلی پیرامون نظام بهره برداری و تعریف آن
●تعاریف ارائه شده در ارتباط با نظام بهره برداری
دكتر مصطفی ازكیا استاد دانشگاه تهران در كتاب شركتهای سهامی زراعی كه در سال ۱۳۷۲ بوسیله صندوق مطالعاتی نظامهای بهره برداری حوزه معاونت نظام بهره برداری وزارت كشاورزی سابق منتشر گردیده است نظام بهره برداری را چنین نقل قول می كند:
« نظام بهره برداری به مجموعه رویه های حقوقی و عرفی ، فنی و مدیریتی در استفاده و تلفیق از عوامل تولید ( كار ، زمین ، آب ، ابزار ، سرمایه و … ) در قالب سازمان كار و مناسبات اجتماعی بمنظور تولید محصولات زراعی و عرضه آن به بازار تعریف شده است » . ( صفحه ۲۴ كتاب شركتهای سهامی زراعی )
دكتر ازكیا در تعریف نظام بهره برداری می گوید :
« از لحاظ معنی لغوی اصطلاح نظام بهره برداری و شیوه تولید در فارسی به یكدیگر نزدیكند . با این تفاوت كه اصطلاح بهره برداری از اصطلاح شیوه تولید وسیعتر است و به اعمال مختلفی نظیر سود بردن ، برداشت تولید ، انبار كردن – تمتع بردن از محصولات نیز دلالت میكند ». كتاب شركتهای سهامی زراعی صفحه ۲۳ وی سپس در تعریف نظام بهره برداری می گوید :
« هدف از نظام شكل خاصی از روابط بهم پیوسته ، غیر مستقل و هماهنگ است كه دارای قاعده ، نظم و منطق باشد . یعنی مجموعه تفكیك ناپذیر از اجزاء متعامل ، وجود تعامل مانع از آن است كه اجزاء نظام بصورت انفرادی عمل نمایند. نظام مجموعه ای است متشكل از كنش و واكنش تعدادی از اجزاء كه روابط آنان با یكدیگر را كانونی مشترك یا كانونهائی بهم پیوسته سامان میدهد. بدین سان میتوان شبكه بهم پیوسته را در سطحی خرد ( گروهها )و كلان ( جوامع) مشاهده كرد و سنجید نظام های اجتماعی واجد ساختار و كاركرد هستند و در عین پایداری تحول پذیرند. نظام های بهره برداری كلاً چهار وظیفه مهم دارند. تولید – نگهداری – سازگاری – نظارت .
دكتر منوچهر احمد هاشمی در كتاب اقتصاد كشاورزی و سیستمهای بهره برداری در كشورهای بلوك شرق و غرب كه در سال ۱۳۶۲ در مركز تحقیقات روستائی و اقتصاد كشاورزی وزارت كشاورزی منتشر گردیده است می گوید:« نظام بهره برداری بعنوان بخشی از اقتصاد مرتبط و وابسته به نظام مسلط در جامعه مورد مطالعه قرار می گیرد و بعنوان یك موضوع حقوقی مرتبط با نظام اصلی هر جامعه بایستی خود را منطبق و متجانس با آن نماید و در رابطه با ضرورت اقتصادی در هر مرحله تكاملی بایستی پاسخگوی زمان خود باشد. با این اوصاف نظام بهره برداری پدیده ای است كه دارای ابعاد اجتماعی ، اقتصادی ، فنی و سیاسی میباشد » .
نامبرده در مقاله ای تحت عنوان گزارش كوتاهی از دكتر منوچهر احمد هاشمی در مورد نظام بهره برداری میگوید :
« نظام بهره برداری یك مفهوم حقوقی است ، بنابر این مناسبات حقوقی افراد در رابطه با زمین موضوع اساسی نظام بهره برداری را تشكیل میدهد . نظر به اینكه مالكیت حق اختیار و حاكمیت فرد را در داخل و تصرف زمین شامل میشود. لذا دارای تبعات وسیعتری است . از آنجمله حق انتقال – حق وراثت – حق دخل و تصرف . وقتی ما در اقتصاد كشاورزی از نظام بهره برداری صحبت می كنیم معمولاً به پنج مورد توجه كافی داریم كه عبارتنداز :
۱- نوع مالكیت
۲- حدود مالكیت
۳- حق تصرف و استفاده از زمین
۴- حق انتقال و وراثت
۵- نظام كار
كه معنا و تعریف هر كدام از عناوین تقریباً مشخص است » .
در مطالعاتی كه درسال ۱۳۶۶ در بانك كشاورزی ایران تحت عنوان پژوهش نظامهای بهره برداری كشـاورزی ایران صورت گرفته است تعریف زیر از نظام بهره برداری ارائه شده است :
« نظام بهره برداری نظامی است مشتمل بر شیوه های رسمی و عرفی فراهم آوری و كاربرد منابع و عوامل تولید كه در چهارچوب مقیاس ، تكنولوژی ، سازمان كار و مناسبات اجتماعی معین بمنظور دستیابی به محصول و عرضه آن شكل یافته است » .
احمد اشرف در كتاب مشخصات اقتصادی و اجتماعی نظامهای بهره برداری كشاورزی در ایران سازمان برنامه و بودجه سال ۵۲ ( صفحه ۳ , ۴ ) در تعریف نظام بهره برداری عنوان مینماید :
« نهادهای مالكیت شـالوده و بنیـان نظام های بهره برداری كشاورزی را تشكیل میدهند . در واقع مهمترین مشخصات بنیانی هر نظام بهره برداری براساس شكل و ضمیر نهاده ها و روابط مالكیت و وسایل اصلی تولید در همان نظام بخصوص معین میشود ، در نمونه شناسی و تجزیه و تحلیل و بررسی نظام های بهره برداری كشاورزی براساس نوع نظام مالكیت و بهره برداری كه مربوط به هر یك از آنهاست مسائل زیر را باید مورد توجه قرار داد .
الف ): اندازه واحد بهره برداری
ب ): نحوه مدیریت و چگونگی اتخاذ تدابیر اصلی در واحد بهره برداری
ج ): روابط خارجی واحد بهره برداری در تعیین موقعیت خود نسبت به نظام طبقاتی ده ، نظام
طبقاتی اجتماعی منطقه ای و نظام طبقاتی اجتماعی ملی
د ): عوامل اقتصادی ، اجتماعی ، و سیاسی مؤثر بر نظام بهره برداری .
بررسی این عوامل نشان میدهد كه در مجموع ، هر یك از نظامهای بهره برداری كشاورزی دارای وضع و مشخصات و تركیب خاصی ازعوامل تولید است كه وجه تمایز آنرا از سایر بهره برداریها معین میكند و امكان نمونه بندی و شناسائی هر یك را ممكن میسازد.
دكتر محمد عبدالهی استاد جامعه شناسی دانشگاه علامه طباطبائی در كتاب نظامهای بهره برداری (مطالعه تطبیقی نظامهای بهره برداری كشاورزی و ارزشیابی عملكرد آنها بمنظور شناخت انواع و ویژگیهای نظامهای بهره برداری بهینه و مناسب در ایران ) كه در سال ۱۳۷۷ توسط دفتر طراحی نظام بهره برداری منتشر گردیده است در تعریف نظام بهره برداری عنوان مینماید :
« منظور از نظام بهره برداری سازمانی اجتماعی مركب از عناصر بهم پیوسته است كه با هویت و مدیریتی واحد و ویژگیهای نرم افزاری و سخت افزاری كه از آن برخوردار است در ارتباط متقابل با شرایط طبیعی و اجتماعی محیط خود امكان تولید محصولات كشاورزی را فراهم سازد ».
مهندسین مشاور پاپیلا – ویسان در مقاله « نقش و جایگاه تعاونیهای تولید در توسعه كشاورزی ایران » كه در گردهمائی تیرماه ۱۳۷۶ مدیران تعاونیهای تولید روستائی كشور در بندر شرفخانه ارائه نمودند نظام بهره برداری را بصورت زیر تعریف نموده اند :
« نظام بهره برداری یك مجموعه هدفمند است كه با استفاده از منابع طبیعی و امكانات موجود و نیروی انسانی با شیوه های معینی در جهت تولید محصولات كشاورزی و دامی و نگهداری و تبدیل و فروش و مصرف بخشی از آن به منظور سود آوری بمفهوم عام آن تلاش معین ، منظم و سازمان یافته ای داشته باشد . هر نظام بهره برداری از دو بخش مهم تشكیل شده است یكی نیروی كار ، منابع تولید ، ابزار و تكنیك و دیگری روابط اجتماعی كه این دو متأثر از یكدیگر تاثیرات بیرونی و درونی نظام را متقابل می كنند و در شكل و ساختار آن تغییراتی ولو بلند مدت ایجاد مینمایند » .
دفتر طراحی نظام بهره برداری با توجه به مطالعات و تجربیاتی كه طی حدود یك دهه داشته است تعریف زیر را از نظام بهره برداری ارائه نموده است :
« چگونگی تلفیق ، بكارگیری و بهره برداری از عوامل و منابعی كه (عوامل و منابع تولید ) در یك مقیاس مشخص از یك دیگر متأثر بوده و لازم و ملزوم هستند و در شرایط اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی یك منطقه بصورت مجموعه ای در جهت تولید عمل مینماید نظام بهره برداری اطلاق میگردد» .
تهیه و تنظیم :
دکتر محمد فرحت - منصور اشراقی - مهین غفاری - رضا استاد رحیمی - مهندس اکبر معدنی - مهندس بهرام حبیب ابادی - - فاطمه نوروزیان - فخرالسادات حسینی کلام
پانوشت ها:
۱.Normanlong – an introduction to the sociology of rural Development , London ۱۹۷۷
۲.JOHNTYLOR-FROM MODERNISATION TO MODES OF PRODUCTION. LONDON ۱۹۸۰)
۳.رودلف استون هاگن “ نیازهای اساسی دهقانان و استراتژی توسعه روستائی – ترجمه علی رضوی ، یاسمین قریشیان – مركز مطالعات درون زا
۴. الكساندر چایانف – درباره نظریه نظامهای اقتصادی غیر سرمایه داری – ترجمه سیاوش امینی
۵. - JOHN- MELLOR
۶.جامعه شناسی روستائی GIVANNI HOYOIS, LA SOCIOLOGY
۷.GALESKY
۸.اقتصادی كشاورزی و توسعه شماره ۶۰ صرفه جوئی و تحول ساختاری در ژاپن ماسایوشی هونما ترجمه عبدالكریم درویش جزی
۹.-THEODOR-SHANIN
دکتر محمد فرحت - منصور اشراقی - مهین غفاری - رضا استاد رحیمی - مهندس اکبر معدنی - مهندس بهرام حبیب ابادی - - فاطمه نوروزیان - فخرالسادات حسینی کلام
پانوشت ها:
۱.Normanlong – an introduction to the sociology of rural Development , London ۱۹۷۷
۲.JOHNTYLOR-FROM MODERNISATION TO MODES OF PRODUCTION. LONDON ۱۹۸۰)
۳.رودلف استون هاگن “ نیازهای اساسی دهقانان و استراتژی توسعه روستائی – ترجمه علی رضوی ، یاسمین قریشیان – مركز مطالعات درون زا
۴. الكساندر چایانف – درباره نظریه نظامهای اقتصادی غیر سرمایه داری – ترجمه سیاوش امینی
۵. - JOHN- MELLOR
۶.جامعه شناسی روستائی GIVANNI HOYOIS, LA SOCIOLOGY
۷.GALESKY
۸.اقتصادی كشاورزی و توسعه شماره ۶۰ صرفه جوئی و تحول ساختاری در ژاپن ماسایوشی هونما ترجمه عبدالكریم درویش جزی
۹.-THEODOR-SHANIN
منبع : ماهنامه جهاد
ایران مسعود پزشکیان دولت چهاردهم پزشکیان مجلس شورای اسلامی محمدرضا عارف دولت مجلس کابینه دولت چهاردهم اسماعیل هنیه کابینه پزشکیان محمدجواد ظریف
پیاده روی اربعین تهران عراق پلیس تصادف هواشناسی شهرداری تهران سرقت بازنشستگان قتل آموزش و پرورش دستگیری
ایران خودرو خودرو وام قیمت طلا قیمت دلار قیمت خودرو بانک مرکزی برق بازار خودرو بورس بازار سرمایه قیمت سکه
میراث فرهنگی میدان آزادی سینما رهبر انقلاب بیتا فرهی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی سینمای ایران تلویزیون کتاب تئاتر موسیقی
وزارت علوم تحقیقات و فناوری آزمون
رژیم صهیونیستی غزه روسیه حماس آمریکا فلسطین جنگ غزه اوکراین حزب الله لبنان دونالد ترامپ طوفان الاقصی ترکیه
پرسپولیس فوتبال ذوب آهن لیگ برتر استقلال لیگ برتر ایران المپیک المپیک 2024 پاریس رئال مادرید لیگ برتر فوتبال ایران مهدی تاج باشگاه پرسپولیس
هوش مصنوعی فناوری سامسونگ ایلان ماسک گوگل تلگرام گوشی ستار هاشمی مریخ روزنامه
فشار خون آلزایمر رژیم غذایی مغز دیابت چاقی افسردگی سلامت پوست