غرب و هویت ایرانی

هویت دیرینه‌ترین نشانه‌های بشری است. هر نژاد و قومی در بطن خود هویتی دارد که متمایزکننده از دیگر اقوام است. هویت اگرچه در بستر زمان و به مدد تعاملا‌ت بشر با دیگر موجودات انسانی شکل می‌گیرد و به‌تدریج نیز از شکلی به شکلی دیگر تغییر می‌یابد اما در خود نیز اصالتی دارد.
در ایران دست کم طی قرون اخیر مقوله هویت یکی از چالش‌های جدی ایرانیان بوده است. طبقه روشنفکر بیش از هر صنف و گروه و طبقه‌ای بیشتر از دیگران درگیر این مفهوم بوده است. این دغدغه شاید از آن ناشی می‌شود که می‌خواهد جست‌وجو کند که آیا چنین هویتی می‌تواند در آب‌های مواج جهانی شنا کند و خود را به ساحل نجات برساند ولی تا به امروز پاسخ مناسبی برای چنین پرسشی نیافته است. شاید یافتن پاسخ این پرسش نیازمند حضور جدی در ارکان قدرت باشد و بتواند ابعاد پنهان آن را به محک آزمون بگذارد اما نتیجه تقریبی اینان با چند پاسخ مواجه بوده است.
پاره‌ای به دنبال آن بوده‌اند که هویت را به دور از تعاملا‌ت جهانی در ایران بومی‌کنند و مبادرت به صدور آن نمایند. عده‌ای هم این هویت را در تعامل و هم جوشی با دنیای غرب دانسته‌اند و تا حدی معتقد بوده‌اند که باید هویت ایرانی در هویت غربی مستحیل شود. این موضوع هر دو در ایران طرفداران جدی داشته است با آنکه هر دو نمایندگانی نیز در قدرت سیاسی داشته‌اند اما هیچکدام تا به امروز تفوق و برتری جدی در حوزه همگانی نیافته اند، چه آنکه همواره در ایران قدرت سیاسی با قداست مذهبی عجین بوده است و هرگاه میان این دو افتراقی پدید آمده قدرت سیاسی تا حدودی مشروعیت خود را از دست داده است.
‌ اما به نظرم از سه قرن اخیر وقتی هویتی به نام غرب موجودیت و برتری خود را به جهانیان اثبات کرد و از قضا خواست این مهم را به دیگر ساکنان روی زمین منتقل کند آشوب و ناآرامی در بین دیگر اقوام و ملل روی داد. ایرانیان اما در کنار بسیاری از کشورها از حضور غرب چندان استقبال جدی نکردند و همواره در برابر اینان مقاومت کرده و خود را از دایره ارتباط با آنان محدود ساخته اند. اگر امروز معتقد شویم که بخشی از هویت کنونی ایرانیان از تقابل و تعامل با غرب شکل گرفته است چندان به گزافه نگفته‌ایم. چه آنان که در برابر آن لب به اعتراض گشوده و ایستادگی پیشی کرده و چه آنان که در همجواری آن به تعامل با او پرداختند. همه اینان امروز بخشی از هویت خود را متاثر از رفتار خود با غرب می‌دانند. غرب میدانگاه و آوردگاهی برای همه ایرانیان طی این سه قرن بوده است. همین تضاد و آوردگاه سهم عمده‌ای در کامیابی‌ها و ناکامی‌های ما در اداره سرزمین مان داشته است. تضاد ما با مقوله غرب یکی از شکاف‌های اصلی تمدنی است که گاه آنچنان عمیق و متوسع می‌شود که شکاف‌های دیگر را ناچیز می‌شمارد.
بنابراین ایران گرچه دارای شکاف‌های محلی و منطقه‌ای، قومی، فرهنگی و نیز طبقاتی بوده و برخی از اینها برتقویت هویت ملی واحد تاثیر نامطلوب گذاشته‌اند، لیکن به نظر می‌رسد که از نظر توسعه سیاسی مهم‌ترین شکاف‌های جامعه ایران شکاف‌های تمدنی یا فرهنگی باشد. تمدن و فرهنگ فعلی ایران <از امتزاج > سه لا‌یه تمدنی تشکیل شده است: تمدن و فرهنگ ایران قدیم که گهگاه نمایندگانی هم در عرصه سیاست و جامعه داشته است، تمدن و فرهنگ اسلا‌می که حضور آن برحسب مقتضیات زمانه گهگاه شدت و ضعف یافته است. تمدن و فرهنگ غربی که یکی دو قرن است در حوزه‌های مختلف جامعه ایران تاثیرات شگرف گذاشته تا حدی که واکنش تدافعی میراث تمدن و فرهنگ اسلا‌می را برانگیخته است. به‌ویژه دو گرایش تمدنی یا فرهنگی اخیر در تاریخ معاصرایران مهم‌اند و تا حدودی آشتی‌ناپذیر به‌نظر می‌رسند. تصور اغلب نمایندگان این دو گرایش بر این است که اختلا‌ف میان آنها به معنی بازی مرگ و زندگی یا برد و باخت کامل است. همین تصور طی چندین دهه اخیر یک وضعیت بلا‌تکلیفی و سردرگمی را به وجود آورده و بسیاری از ساحت‌های فکری ما را در تعطیلی تاریخی قرار داده است. از همین روست که فهم ما از جهان معاصر با اما و اگر و نیز تردید‌های جدی مواجه شده است و در یک گمگشتگی تاریخی به سر می‌بریم؛ نه می‌توانیم از پوسته هویت ملی ـ مذهبی خود به در آییم و نه می‌توانیم هویتی جدید در تعامل با غرب شکل دهیم.
در سال‌های اخیر جریان نوظهور ی درحال تکوین است که نگاهی فراسوی این دو دیدگاه دارد. این دیدگاه از <من ایرانی> می‌خواهد که برای خطر کردن بر سر ارزش‌های سیاسی، فرهنگی و نگرشی‌های عقلی، تمایلی از خود نشان دهد تا به جای آنکه تماما در موضع تقلید یا انکار ایدئولوژیک غرب باشد، جسورانه در جریانی متحول و متغیر غوطه بزند. در این وضعیت متداخل فرهنگی و گفت‌وگوی متقابل، دیگر ساحت غربی به یک عامل ساده ابزاری یا تکنیکی فرو کاسته نمی‌شود و دیگر به عنوان یک خصم خطرآفرین برای هویت ایرانی، مورد انکار قرار نمی‌گیرد. ‌

مجید یوسفی

منبع : روزنامه اعتماد ملی