تهران و محدودیتهای شهر نشینی

یکی از مطالعات انجام شده در گستره طرح مجمومه شهری تهران، بررسی این محدوده به لحاظ معادن و ذخایر معدنی بود . چه وجود یا نبود معدن در گستره توسعه شهری تاثیر به سزایی در انتخاب جهت توسعه محدوده‌های شهری و انتخاب ساختگاه‌های جدید دارد. پس از انجام تمام بررسی‌ها و انتقال تمامی اطلاعات نقشه‌های پایه استان تهران به لحاظ ذخایر معدنی ، پهنه‌بندی براساس پهنه‌های شرح داده شده انجام شد. پهنه‌ها در نقشه‌های ارایه شده در پیوست گزارش گویای تمامی گستره طرح هستند. در ادامه به تشریح هر یک از نواحی پهنه‌بندی محدوده استان تهران پرداخته می‌شود.
● پهنه نامناسب برای ساخت‌وساز (III)
نواحی جنوب شرقی کرج (شهریار)، منطقه کردان، جنوب شرق پاکدشت، جنوب شرقی تهران، شرق آبیک، منطقه رباط‌کریم، شمال دماوند و جنوب ورامین در این پهنه واقع می‌شوند.
● پهنه جنوب شرقی کرج (شهریار)
عمده معادن این ناحیه معادن شن و ماسه با تمرکز بسیاری هستند که در دسته مواد معدنی مورد استفاده در شهرسازی قرار می‌گیرند. از نظر وسعت ذخیره و تعدد مراکز بهره‌برداری، این ناحیه وسیع‌ترین ناحیه برداشت شن و ماسه محسوب شده و منبع تامین‌کننده عمده‌ای در استان تهران به شمار می‌رود.
مرزهای این ناحیه از سمت شرق به شهر قدس و جنوب و جنوب غرب به شهریار و از سمت غرب نیز به کرج و جاده کلاک - شهریار و شمال این ناحیه به جاده‌های تهران - کرج ختم می‌شود. مرز جنوبی این ناحیه، مرز محدوده رسوبات درشت‌دانه و متوسط‌دانه (Sa۲,Sa۱) است.
در این ناحیه توسعه شهری بخشی از معادن را در بر گرفته و در قسمت‌هایی نیز در حال نزدیک شدن به نواحی معدنی است. نمونه‌ای از این وضعیت‌ها در فصل دوم گزارش تفصیلی بخش اطلاعات میدانی آورده شده است (توسعه شهرک اندیشه). علاوه بر این با توجه به مرغوبیت رسوبات منطقه تمرکز معادن به حدی است که مرز قابل تفکیکی بین آنها نمی‌توان قایل شد. حجم عملیات به حدی وسیع است که به جرأت می‌توان گفت که مورفولوژی منطقه به کلی تغییر کرده است. عمق بعضی از این معادن بسیار زیاد شده و گودال‌های بزرگی را به وجود آورده که نمی‌توان از آنها در ساختمان‌سازی استفاده کرد. در کنار معادن فعال، گودال‌های متروکه معادن دیگری مشاهده می‌شوند که در بعضی نواحی تبدیل به محل انباشت نخاله‌های ساختمانی و انباشت غیرمجاز زباله‌های شهری شده است.
به علت تامین مصالح ساختمانی برای توسعه شهری و وضعیت به وجود آمده، توسعه شهری در این محدوده توصیه نمی‌شود، ولی باید به نحوی وضعیت استخراج شن و ماسه از این نواحی را تصحیح کرد که امکان استفاده از آنها در آینده به عنوان فضاهای شهری فراهم شود.
● پهنه کردان
عمده معادن این ناحیه در اطراف رودخانه کردان متمرکزند و از نظر دسته‌بندی مواد معدنی، ناحیه جز نواحی‌ای است که مواد معدنی آن در شهرسازی استفاده می‌شود. وسعت این ناحیه به اندازه دو ناحیه برداشت شن و ماسه دیگر استان تهران نیست. معادن محدود به اطراف رودخانه است و حجم عملیاتی این معادن با توجه به مقدار ذخیره آنها، به هر حال قابل توجه است. این ناحیه در جنوب شرقی هشتگرد قرار دارد.
● پهنه جنوب شرقی پاکدشت (ورامین)
این محدوده نیز جز دسته‌بندی مواد معدنی مورد استفاده در شهرسازی است. توسعه شهری و کشاورزی در این ناحیه به سمت معادن موجود خاک رس نیز در حال گسترش است. وسعت و پراکندگی محل‌های برداشت خاک‌ رس از کوه بی‌بی شهربانو تا پاکدشت ادامه دارد. این محدوده‌ها شامل کوره‌های آجرپزی‌اند که هر دو نوع سیستم آجرپزی سنتی و صنعتی را دارند. اما بیشتر به صورت سنتی، آجر تولید می‌کنند. در این محدوده‌ها عمق بسیاری از خاک رس برداشته شده که گودال‌های بزرگی در منطقه به وجود آورده‌اند. به علت نزدیکی این کوره‌ها به یکدیگر وسعت بسیاری از خاک رس و تقریبا به طور هماهنگ و تا عمق بسیاری برداشت شده که سطح زمین ناحیه را به کلی دگرگون کرده است. وضعیت ادامه فعالیت‌ این کوره‌ها با توجه به قرارگیری در محدوده‌های شهری بر اساس تصمیم اداره صنایع که منوط به سیاست‌گذاری محیط‌زیست استان تهران شده است، خواهد بود.
معادن شن و ماسه این ناحیه بیشتر در امتداد رودخانه جاجرود و شاخه‌های مرتبط با آن گسترش یافته‌اند. عمده معادن شن و ماسه در این ناحیه تنها در نقاط مشخص و پراکنده‌ای که از نظر تهیه مصالح مرغوب شرایط لازم را داشته‌اند قرار گرفته‌اند. هر چند معادن در این ناحیه پراکنده‌اند ولی بعضی از آنها بزرگند.
● پهنه جنوب شرق تهران
این ناحیه جزو نواحی معدنی با کاربرد صنعتی است. بخش عمده محدوده مربوط به کارخانه سیمان تهران و منطقه نظامی پارچین است. منطقه بلافصل مرز شهر تهران مربوط به کارخانه سیمان تهران است. این کارخانه با سابقه فعالیت طولانی نقش عمده‌ای در تولید سیمان مصرفی در منطقه داشته است. این فعالیت هنوز به طور عمده ادامه دارد. علاوه بر این در این ناحیه معادن آهک و گچ توچال که خود نیز تولیدکننده عمده مصالح مصرفی در صنعت ساختمان هستند، قرار دارند. در کنار اینها معادن بنتونیت پارچین قرار دارد. بخش جنوب غربی این ناحیه به منطقه کوره‌های آجرپزی و معادن خاک رس ورامین ختم می‌شود. مرزهای این ناحیه با برون‌یابی بر اساس گسترش معادن و اندیس‌های موجود منطقه به دست آمده است.
● پهنه شرق آبیک
این ناحیه مربوط به معادن مرتبط با سیمان آبیک است. به علت اهمیت این کارخانه در تامین سیمان منطقه، توسعه شهرسازی در این منطقه توصیه نمی‌شود. مرزهای این محدوده اکثرا بر اساس سازندهای غالب منطقه و از روی نقشه زمین‌شناسی تهیه شده است.
● پهنه رباط کریم
این ناحیه تقریبا همان محدوده بهره‌برداری معدن منگنز رباط کریم که یکی از تولیدکننده‌های عمده منگنز در سطح کشور است و تامین‌کننده منگنز موردنیاز صنایع فولاد است، با توجه به اینکه این معدن به روش زیرزمینی استخراج می‌شود امکان فرو نشست سطح زمین در این ناحیه زیاد است. مرزهای این ناحیه با توجه به گزارش زمین‌شناسی از سنگ‌های دربرگیرنده ماده معدنی منگنز تعیین شده است و شامل نواحی که در آن اندیس‌های منگنز نیز مشخص شده‌اند، نیز است.
● پهنه شمال دماوند
معادن این ناحیه مربوط به مواد معدنی با کاربرد صنعتی است. مرز ناحیه از طریق معیارهای زمین‌شناسی و محدوده‌های توپوگرافی محدود شده است. عامل اصلی عدم توسعه شهری در این ناحیه از نظر معدنی تمرکز و تنوع مواد معدنی و صنایع وابسته به آنهاست. در نزدیکی این ناحیه محدوده سیمان دماوند واقع شده که معادن وابسته به این کارخانه نیز جزو نواحی نامناسب برای ساخت و ساز در نظر گرفته شده‌اند.
● پهنه جنوب ورامین
این منطقه در جنوبی‌ترین ناحیه استان و در اطراف رودخانه شور قرار دارد. ماده معدنی غالب در این منطقه سولفات سدیم است. محدوده‌های وسیع برداشت این ماده در منطقه قرار دارد و وسعت عمده‌ای از ناحیه را در بر می‌گیرد. اندیس‌های متعددی از این ماده نیز در نقشه اندیس‌های معدنی ثبت شده است. این ناحیه نیز جزو نواحی معدنی با کاربرد صنعتی است. به علت استفاده گسترده از این ماده معدنی در صنایع مختلف و با اهمیت بودن معادن این ناحیه در سطح کشور، این ناحیه در پهنه نامناسب برای ساخت قرار داده شده است. به علت ماهیت تشکیل این ماده معدنی برداشت آن با تخریب سطح زمین به صورت گسترده همراه نیست و بیشتر زمین این نواحی به صورت دشت است.
مرزهای شرقی و غربی این ناحیه به مرز دشت و نواحی مرتفع محدود می‌شود و مرزهای شمالی و جنوبی آن با برون‌یابی بر اساس اطلاعات آماری و گسترش نواحی فعال مشخص شده است.
● پهنه نسبتا نامناسب برای ساخت و ساز (II)
نواحی شمال کرج، جنوب اشتهارد، شرق ورامین، شرق و غرب دماوند،‌ فشم و گیلان دماوند در این پهنه قرار گرفته‌اند. علاوه بر آن محدوده‌های برداشت خاک رس نیز جز این پهنه قرار دارند.
● پهنه شمال کرج
این محدوده شامل دو ناحیه بزرگ طرح اکتشاف دولتی است و علاوه بر آن چند معدن فعال باریتین نیز در آن وجود دارد. محدوده‌هایی از این ناحیه تحت اکتشاف بخش خصوصی نیز قرار دارد. به علت وسعت طرح‌های اکتشاف دولتی این ناحیه تا تعیین وضعیت نواحی اکتشافی در پهنه به نسبت نامناسب برای ساخت قرار گرفته است. مرزهای این پهنه تمامی یا برون‌یابی بر اساس وسعت نواحی اکتشافی تعیین شده است.
● پهنه جنوب اشتهارد
این محدوده شامل یک طرح اکتشاف دولتی و اندیس‌های متعدد است. اندیس‌های منگنز و سرب و روی در این پهنه وجود دارند. محدوده‌های اکتشافی متعدد خصوصی نیز در این ناحیه دیده می‌شود. مرزهای این ناحیه بیشتر بر اساس زمین‌شناسی مشخص شده است.
● پهنه شرق ورامین
این ناحیه مرتبط با اندیس‌های سولفات سدیم در منطقه است. به علت توپوگرافی و شرایط تقریبا یکسان با نواحی برداشت سولفات سدیم در جنوب ورامین (دشت ورامین) این ناحیه نیز می‌تواند به صورت بالقوه دارای سولفات سدیم باشد. علاوه بر آن اندیس‌های منگنز نیز در این منطقه دیده می‌شوند و چند معدن فعال سولفات سدیم نیز در منطقه وجود دارد. مرزهای شرقی این محدوده به شهرهای قرچک و ورامین و مرزهای غربی آن به خط جدایی دشت و ارتفاعات محدوده می‌شود. مرزهای جنوبی و شمالی نیز از طریق برون‌یابی بر اساس گسترش نواحی فعال معدنی مشخص شده است.
● پهنه شرق و غرب دماوند
شرق و غرب شهر دماوند به علت وجود معادن فعال زغال‌سنگ، دولومیت، سنگ آهک، سیلیس و غیره در کنار اندیس‌های متعدد سیلیس، سنگ ساختمانی، باریت،‌ زغال‌سنگ، مس، فسفات و غیره، جز نواحی فعال معدنی در آینده محسوب می‌شود. مرزهای ناحیه بر اساس زمین‌شناسی جدا شده‌اند. تمامی این معادن و مواد معدنی، دارای کاربرد صنعتی هستند بدین علت ناحیه از نظر صنعتی دارای اهمیت است.
● پهنه فشم
این ناحیه شامل یک محدوده بزرگ استخراج زغال‌سنگ و محدوده‌های متعدد اکتشافی دولتی و اندیس‌های زغال‌سنگ، فسفات، سیلیس و سنگ ساختمانی است. به علت وسعت کم منطقه و تعدد اندیس‌ها و نواحی اکتشافی، این محدوده از نظر معدنی به عنوان محدوده فعال در آینده در نظر گرفته شده است. مرزهای این ناحیه نیز بر اساس برون‌یابی و زمین‌شناسی منطقه تعیین شده‌اند.
● پهنه گیلان دماوند
این ناحیه نیز جزو نواحی فعال معدنی در آینده محسوب شده است. در این ناحیه محدوده‌های بزرگ برداشت گچ قرار دارند. اندیس‌های متعدد گچ،‌ بنتونیت و کائولن نیز در منطقه مشاهده می‌شود. چند ناحیه اکتشافی خصوصی نیز وجود دارد. مرزهای ناحیه بر اساس برون‌یابی و زمین‌شناسی تعیین شده‌اند.
▪ محدوده‌های برداشت خاک رس
تمرکز این نواحی به طورکلی در پنج بخش استان تهران دیده می‌شود. ولی محدوده‌های پراکنده دیگری نیز در استان وجود دارد. مرز در نظر گرفته شده مرز محدوده‌های برداشت بر اساس نقشه‌های جغرافیایی ارتش است.
وضعیت عمومی این نواحی جز پهنه به نسبت نامناسب برای ساخت و ساز است. ولی محدوده‌هایی که در پهنه‌های نامناسب برای ساخت و ساز واقع می‌شوند باید جزو این پهنه قرار گیرند. محدوده‌هایی که در محدوده‌های شهری واقع شده‌اند بر اساس سیاست‌گذاری‌های شهرسازی و شهری تعیین وضعیت خواهند شد.
سیاست‌گذاری و تصمیم‌گیری درباره ادامه فعالیت و جلوگیری از فعالیت آنها از نظر اداره صنایع استان تهران منوط به تصمیمات سازمان حفاظت محیط‌زیست استان تهران است.
● پهنه مناسب برای ساخت و ساز (I)
به جز نواحی شرح داده شده، بقیه نواحی استان در این پهنه قرار می‌گیرند. این پهنه خود شامل دو اولویت است. اولویت دوم این پهنه که در شمال، شرق و جنوبی‌ترین ناحیه استان تهران وجود دارد،‌ تنها به علت نبود اطلاعات اندیس‌های معدنی در این ناحیه، در این پهنه قرار گرفته‌اند. دیگر نواحی اولویت دوم در محدوده استان تهران با شرط یافتن ناحیه جایگزین مناسب برای آنها قابل ساخت و ساز و توسعه شهری هستند. بیشتر معادن موجود در این ناحیه سنگ آهک و سنگ گچ هستند که اندیس‌ها و سازندهای در برگیرنده آنها در تمام استان به طور پراکنده وجود دارند.
بقیه نواحی استان جزو اولویت اول این پهنه قرار دارد که از نظر ساخت و ساز و توسعه شهری با اشکال خاصی روبه‌رو نیست

نویسنده زابل عباسی

منبع : سایت علمی و اطلاع‌رسانی عمران ایران