جوانان و فراغت مجازی

● مقدمه
اینترنت عرصهٔ مهمی را برای تحقیقات اجتماعی و آزمودن نظریه‌های مربوط به اشاعهٔ تکنولوژی و اثرات رسانه‌ها فراهم ساخته‌است. بخشی از این جاذبه به ‌واسطهٔ قابلیت ادغام شیوه‌های ارتباطی و صورت محتوای ارتباط است. جاذبه‌های دیگر مربوط به اثرات و کارکردهای اجتماعی این رسانه و محیط‌های مختلف آن برای افراد و اجتماعات محل زیست آنها و به‌ویژه برای جوانان به‌عنوان پیشگامان نوآوری و مصرف این رسانهٔ جدید می‌باشند.
طولانی شدن دورهٔ جوانی و نوجوانی، رواج شیوه‌های جدید رفتار اجتماعی برای‌پر کردن فضای زندگی، فردی‌شدن و كم‌رنگ‌شدن شکاف‌های متداول اجتماعی، اهمیت یافتن سبك زندگی و «سیاست زندگی» برای جوانان، از هم پاشیدگی شبکه‌های سنتی همسایگی و نوسازی شهری از جملهٔ زمینه‌های اصلی هستند که شرایط جدیدی را پیش روی جوانان قرار داده‌اند. آنچه در کنار این روندها و متاثر از رشد رسانه‌های جدید قابل ذکر است اهمیت بیش از پیش حفظ و تنوع در اوقات فراغت برای جوانان است. اولین نسل آشنا با کامپیوتر و تکنولوژی‌های ارتباطی را باید نسل فعلی دانست. بسیاری از آنان می‌توانند با طیفی از نرم افزارهای کامپیوتری کار کنند و به‌راحتی آن را بفهمند. این تحولات تکنولوژیک علاوه بر تأثیر بر ذوق، سلیقه و نیاز ارتباطی آنها، گذراندن اوقات فراغت آنها را نیز تحت تأثیر قرار داده‌است. دو فرآیند «رسانه‌ای‌شدن»( mediatisation) و «خانگی شدن»(domestification) توصیف‌کنندهٔ گذران بخش عمده‌ای از فراغت جوانان در جوامع مدرن است. جوانان فراغت خود را بیش ازپیش در خلوت سپری می‌کنند و برای سرگرم شدن به طور فزاینده‌ای به رسانه‌های جدید متکی هستند.
ارتباطات باواسطهٔ کامپیوتر (CMC)، «فرهنگ فراغت» و «اجتماع فراغت» را نیز تحت‌الشعاع قرارداده‌است. شبکه‌های کامپیوتری جهان فرهنگ‌های جدیدی را در ده سال گذشته پدید آورده‌اند كه تأثیرات شگرفی را در تعاملات و روابط اجتماعی برجای گذارده است.
چت‌روم‌ها (chat rooms) یا میدان‌های چندکاربردی (multi-user-dungeons) به‌عنوان یکی از پرطرفدارترین «میدان‌های»
اینترنتی شرایط جدیدی را پیرامون کاربران خود قرار داده و مرزهای تازه‌ای را در شکل‌گیری خرده‌فرهنگ‌ها، ارزش‌ها و هویت جوانان پدید آورده‌اند.
گمنامی، سرعت ارتباطات و سیال بودن آن پیامدهای گسترده‌ای را در روابط جنسیتی و الگوهای ارتباطی و دوست‌یابی جوانان بر جای می‌گذارد. تداخل طبقه با جنسیت و جغرافیا می‌تواند فضای آزادکننده‌ای را برای دسته‌ای از جوانان پدید آورده و مرزبندی‌های رایج جنسیتی و اجتماعی را در فرهنگ جوانان کمرنگ سازد. ارتباطات اینترنتی در محیط‌های چت، ضمن آنکه تقویت‌کنندهٔ روابط غیر وابسته به زمان و مکان گردیده است، به‌ محملی برای جستجو و ارضای کنجکاوی‌های جوانان نیز تبدیل شده‌است. علاوه بر این، فضای مجازی و دیجیتال اینترنت صورت‌های جدید مشارکت‌های اظهاری و عاطفی را جایگزین صورت‌های متداول مشارکت سیاسی و اجتماعی در عرصه‌های «حقیقی» جامعه ساخته‌است .در وجه منفی، استدلال بر این است كه سرگرمی‌های مجازی اینترنتی عموما‎‎‍ًٍَْْ‎‏ً به تقلیل سرمایهٔ اجتماعی، انزوا و بریدگی از مشارکت‌های محسوس و عینی ، تغییر روابط از اجتماعات و گروه‌های آشنا به اجتماعات شبکه‌ای، سوگیری جوانان به سوی آموزش موزاییکی و نیز قطعه‌قطعه‌شدن افراطی (hypersegmentation) سلیقه‌ها و خرده‌فرهنگ‌ها و در نتیجه توده‌وارسازی (massification) می‌انجامد.
در ادامه، چهارچوب‌های مفهومی و نظری رایجی را که از منظر جامعه‌شناسی و یا روان‌شناسی اجتماعی به بررسی تأثیرات ICTs و به‌ویژه اینترنت بر جوانان و فراغت آنها پرداخته‌اند، به اختصار مرور کرده و آثار تواناساز و یا محدودکنندهٔ محیط‌های مجازی در چت روم‌ها را مورد بحث قرارخواهیم داد.
● زمینهٔ تحقیق
نگاه جامعه‌شناختی به پدیدهٔ اینترنت در پی بررسی تأثیرات اجتماعی آن بر روابط اجتماعی و تجزیه و تحلیل عوامل نهادی، سیاسی و اقتصادی است كه رفتار كاربران را تحت تأثیر قرارمی‌دهد. این نگاه، چنان‌كه در مقدمهٔ بحث بدان اشاره شد، به طیفی از اثرات اجتماعی تكنولوژی‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطاتی بر روابط و تعلقات اجتماعی، شكل‌دهی یك معنای عمومی جدید برای ارتباط، صورت‌های جدید مشاركت‌های اجتماعی و بازاندیشی و تغییر در هویت‌های خودساخته تأكید دارد.
در وجه فراغت و سرگرمی نیز محوریت یافتن ارتباط و سرگرمی، از متن خارج شدن (decontextualisation) مكان‌ها و تجارب اوقات فراغت ، رواج شكل‌های سرگرمی غیروابسته به زمان و مكان، چندوظیفه‌ای شدن رسانه‌های جدید و لذت بردن جوانان از توانایی انجام همزمان چند وظیفه و امكان‌پذیر ساختن انواع جدیدی از مشاركت‌های عاطفی و زیبایی شناختی و فرهنگی از جمله مشخصه‌های اصلی رسانه‌های جدید و به‌ویژه اینترنت می‌باشد. رویكردهای غالب در بررسی تأثیرات اجتماعی و روانی ICTs بر جامعه را در دو دستهٔ كلی تكنولوژیكی و اجتماعی می‌توان قرارداد. رویكردهای تكنولوژیك نقش رسانه‌های جدید را در روابط و تبعات اجتماعی آن تعیین‌كننده می‌دانند و در بررسی نهایی تكنولوژی را شكل‌دهندهٔ روابط اجتماعی و شكل‌های تحول آن تلقی می‌نماید. نظریه‌های چندی از این منظر به رسانه‌های جدید توجه كرده‌اند. برای نمونه می‌توان مدل حضور اجتماعی (social presence model) كه فردی بودن ارتباطات كامپیوتری را زمینه‌ساز اثرات اجتماعی كمتر آن‌ها می‌داند، نظریهٔ غنای رسانه‌ای (media richness theory) كه توانایی تأثیرگذاری بر روابط اجتماعی رسانه‌ها را تابع ظرفیت آنها در انتقال پیام‌ها و نشانه‌های اجتماعی می‌بینند و غنای رسانه‌ها را عامل تعیین كنندهٔ انتخاب آن از جانب كنشگران می‌دانند، و نظریهٔ شیوهٔ پردازش اطلاعات اجتماعی (social information processing model) اشاره كرد كه به دنبال تبیین اثرات محدود كنندهٔ ارتباطات كامپیوتری است و این محدودیت را مخل كیفیت ارتباطات اجتماعی می‌داند. در مجموع رویكردهای فوق به ابعاد اجتماعی رسانه‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطاتی به صورت حاشیه‌ای و با اهمیت كم‌تر نگریسته و در تحلیل نهایی قائل به قابلیت تقلیل اطلاعات كامپیوتری به بایت‌های اطلاعاتی هستند.رویكردهای جایگزین در مطالعهٔ اثرات رسانه‌ها در مقابل به عوامل اجتماعی توجه بیشتری نشان می‌دهند. نظریه‌هایی همچون استفاده و التذاذ (uses and gratifications) ، مبادله (exchange) ، سازه‌گرایی ‌اجتماعی (social constructionism) و نظریه‌های تعاملی (interactionism models) ، از جمله ‌رویكردهای‌ غالب در این دسته به‌شمار می‌آیند.
مدل «استفاده و التذاذ»، كه خود متأثر از نظریه‌های مبادلهٔ اجتماعی است، مدلی رایج در مطالعات توصیفی و اكتشافی درخصوص نحوهٔ استفادهٔ افراد از رسانه‌ها و تأثیر این استفاده بر رفتار آنهاست. دلایل و انگیزه‌های جذب جوانان به اینترنت و فضای مجازی و رفتار آنها در فضای مجازی زمینه‌های اصلی هستند كه در این مدل به آنها توجه می‌شود. نظریهٔ تعاملی، تفسیری و سازه‌گرایی تلاشی برای تبیین نحوهٔ ارتباط افراد با فضای مجازی، فهم آنها از این ارتباطات و مكانیسم‌های دخیل در آن محسوب می‌شود. رویكرد سازه‌گرایی با تلقی نسبی‌بودن تأثیرات تكنولوژی‌های اطلاعاتی و ارتباطاتی، این تأثیرات را تابع متن (context) ، تفسیر و فهمی می‌دانند كه كاربران و افراد حاضر در حوزهٔ ارتباط از آن به عمل می‌آورند. ساخت‌های اجتماعی تعیین‌كنندهٔ معنای ارتباط به‌شمار می‌آیند. این نظریه كه مُلهم از آرای پدیدارشناسی گارفینكل ، برگر و لاكمن (۱۹۶۶) و اندیشمندانی همچون دریدا و گرگن است واقعیات اجتماعی را ساختهٔ كنشگران دانسته، همزمان به نقش انتخاب، اراده و استقلال فرد (عامل) در تعامل با متن و ساختار اجتماعی توجه دارد.
از دیگر اندیشمندانی كه به توصیف نحوهٔ مذاكره و معتبرساختن هویت در تعاملات رودررو و ایجاد قالبی برای ارزیابی معانی این رویارویی‌ها پرداخته می‌توان به گافمن اشاره‌كرد كه اندیشه‌های او در بررسی ارتباطات بین فردی از جانب محققان علوم رفتاری مورد استفاده بوده است. با الهام از آرای گافمن می‌توان استدلال كرد كه اینترنت چارچوب‌های تعاملی جدیدی را در برقراری ارتباطات بین فردی مهیا ساخته است كه، علی‌رغم محدودیت‌های ذاتی خود، فرصت‌های جدیدی را نیز برای نمایش شخصیت در اختیار كاربران قرار می‌دهد،گافمن در كتاب خود موسوم به استیگما به توصیف تكنیك‌ها و امكاناتی می‌پردازد كه افراد از آن برای ارائهٔ تصویری مطلوب و قابل پذیرش از خویش استفاده می‌كنند. توصیف مجازی كه كاربران از ویژگی‌های رفتاری و شخصیتی خود در فضای چت روم به‌عمل می‌آورند را می‌توان با توجه به این گزاره‌ها تبیین كرد. تلاش برای پیشدستی در گرفتن اطلاعات،شناسایی اولیه از مخاطب گفتگو، توصیف انتخابی وگاه مبالغه‌آمیز و یا نادرست از برخی ویژگی‌های رفتاری و شخصیتی و نشان دادن همدردی و همسویی برای جلب پشتیبانی و حمایت عاطفی مخاطب ازجمله زمینه‌های نشان‌دهندهٔ تداركات و آمادگی‌های «پشت صحنه‌ای» (back stage) افراد، برای نمایش «روی صحنه‌ای» (front stage) خود هستند. ماهیت غیر رودرروی ارتباطات‌ الكترونیكی‌ اینترنتی همچنین می‌تواند انگیزهٔ بیشتری را برای كاربران آن در بازی با هویت، رفتارهای آزمایشی و ارائه تصویری غیرواقعی فراهم سازد كه ریسك «شرمندگی» در آن كمتر است. در مجموع كاربست مفاهیم گافمن در ارتباطات اینترنتی می‌تواند به تشریح مكانیسم‌ها و استراتژی مورد استفاده در تعاملات بین‌فردی به‌كار رود. از طرفی، پیشرفت روزافزون تكنولوژی و دسترسی به ‌تسهیلات بیشتر در این‌گونه ارتباطات (صدا، تصویر و ایكون‌های ابراز هیجانات/ emoicons) می‌تواند این ارتباطات را به ارتباطات حقیقی نزدیك‌تر ساخته و جنبهٔ انسانی‌تری بدان بخشد. برای ارزیابی تأثیر نیروهای ساختی همچون «طبقه»، «جنسیت» و «مكان» در بهره‌مندی از اینترنت و گفتگوهای اینترنتی و نیز تأثیری‌كه‌ این‌گونه ‌ارتباطات به نوبهٔ خود بر این روابط برجای می‌گذارد از مفهوم‌سازی عادت (habitus) و میدان (field) بوردیو (Bourdieu) جامعه‌شناس فرانسوی می‌توان استفاده كرد. برای بوردیو «عادات» شیوه‌های عمل و زیستی است كه فاعلان اجتماعی در جریان اجتماعی‌شدن كسب می‌كنند و از طریق تجربهٔ عملی آموخته می‌شوند. در كتاب منطق عمل بوردیو می‌نویسد: «دنیای عملی كه در ارتباط با عادات -كه به مثابهٔ نظامی از ساختارهای (نقشه‌های) شناختی و انگیزه بخش عمل می‌كنند- شكل گرفته است، دنیایی است كه روش‌های رسیدن به هدف، مسیرهای قابل انتخاب و موضوعاتی كه واجد یك خصلت غایت شناسی دائمی هستند را از قبل مشخص ساخته‌است» براین اساس، باید گفت كه میدان‌ها در حال تغییرند و رابطهٔ بین عادت و میدان در معرض گسست است. ملزومات میدان ضرورتاً اشاره بر وجود عاداتی ندارند كه بازیگران یك میدان مجهز به آن باشند. در اینجا نیز امكان كنش و انتخاب وجود دارد. بدین ترتیب اگرچه اساس فرآیند بازآفرینی باقی می‌ماند، با این حال شیوه‌هایی وجود دارد كه مبنای مبارزه برای تعریف میدان و امكان عمل فرد را فراهم می‌گرداند.
مفهوم‌سازی بوردیو از عادت و میدان را می‌توان در تحلیل فرهنگی و ساختاری از تأثیرات ارتباطات اینترنتی به كار برد. ارتباطات مجازی می‌تواند زمینهٔ شكل‌گیری عاداتی جدید را فراهم سازد كه خود به كنش و انتخاب‌های متفاوتی منتهی می‌گردد. ظهور عادات جدید شرایط(عادات) قبلی را به چالش می‌كشاند و در نتیجهٔ آن جابجایی‌هایی (dislocations) صورت می‌گیرد. بدین ترتیب اگرچه اساس فرآیند بازآفرینی باقی می‌ماند، با این حال شیوه‌های متنوعی، مبنای مبارزه برای تعریف میدان و امكان عمل فرد را فراهم می‌سازند.
مسئلهٔ روابط جنسیتی و ارزش‌های جوانان در فضای مجازی را با استفاده از این چارچوب می‌توان مفهوم‌سازی كرد. ویژگی‌های ارتباطات الكترونیكی حاكم در فضای چت‌روم‌ها شرایطی متفاوت از روابط حقیقی و رودررو را برای كاربران آن فراهم می‌كند. سرعت عمل، ناشناس ماندن، سیال بودن و ویژگی‌های دیگر می‌تواند فضای یكسان و مشابهی را فارغ از الزامات ساختی (جنسیتی، طبقاتی، قومی، نژادی و مكانی) فراهم سازد كه مستعد تجارب متفاوتی برای كاربران آن است. تعاملات آزمایشی، كنجكاوانه و یا با نیت افزایش ظرفیت شناختی، كاربران اینترنتی را با ذهنیت و گرایش جدیدی تجهیز می‌كند كه می‌تواند رفتار و تعاملات آنها در دنیای حقیقی را به چالش كشانده و تغییراتی را هرچند جزئی در میدان عمل اجتماعی آنها فراهم سازد. فضای مجازی به فیلتری می‌ماند كه نیازها، خواسته‌ها و بازاندیشی كاربران در هویت خویش را به درجاتی به دنیای حقیقی آنها تسری می‌دهد و شرایط تازه‌ای را برای گفتگو، تفاهم و تعامل در دنیای مجازی و حقیقی فراهم می‌سازد.● روش تحقیق
تحقیق حاضر براساس روش‌های پیمایشی و با استفاده از پرسشنامهٔ استانداردی انجام شده که توسط خود پاسخگویان تكمیل شده‌است. در تنظیم سؤالات و مقیاس پرسشنامه علاوه بر داده‌های اسنادی و تجربی از مشاهدات مشارکتی (فعال) و غیرمشارکتی (غیر فعال) محقق در فضای چت روم‌ها نیز استفاده شده‌است.
مراجعه به اتاق‌های فارسی سایت‌های چت بین المللی همچونmsn , yahoo و نیز سایت‌های چت فارسی زبانی مانند bedehi و roozi در فواصل زمانی مختلف و متنوع امکان مناسبی را برای آشنایی محقق با ویژگی‌های جمعیتی و رفتاری نوعی مراجعه‌کنندگان به این سایت‌ها فراهم‌ساخته‌است. حاصل این ساعات طولانی مشاهده و مشارکت مجازی، آشنایی نسبی با مکانیسم شکل‌گیری و شروع ارتباطات مجازی،علایق،سلیقه‌ها،نیازها،حساسیت‌ها،واژگان و خرده فرهنگ زبانی رایج استفاده کنندگان دختر و پسر از این اتاق‌ها بوده‌است. در مواردی نیز برای تدقیق بیشتر در محتوای گفتگوها و مفهوم‌سازهای بهتر از آن متن گفتگو برروی دیسکت ذخیره و طبقه‌بندی شده‌است.
● نمونه گیری و جمع آوری داده‌ها
نمونه‌گیری تحقیق بر اساس روش‌های غیراحتمالی و از نوع در دسترس و نیز زنجیره‌ای (snowballing) است. با این‌حال در انتخاب نمونه‌ها تلاش براین بوده‌است تا متغیرهای مهم زمینه‌ای همچون جنسیت، محل سکونت و تحصیلات به نسبتی مشابه با ترکیب جامعهٔ آماری هدف در نظر گرفته شوند. نمونه‌های تحقیق را غالباً مراجعه کنندگان به کافی‌نت‌هایی تشکیل می‌دهند که در بهار ۱۳۸۲ در سطح شهر تهران موردمطالعه قرارگرفته‌اند. تعدادی از پاسخگویان نیز از طریق شبكه‌های آشنایی و دوستی به صورت زنجیره‌ای مورد دسترسی قرار گرفته‌اند. ملاک انتخاب پاسخگویان قرار داشتن در محدودهٔ سنی مورد نظر (۱۵ تا ۳۰ سال) و داشتن حداقل یک بار تجربهٔ چت کردن اینترنتی بوده‌است.
پرسشنامه‌ها عموماً به طور مستقیم و از طریق پرسشگران در اختیار مراجعه‌کنندگان قرار گرفته‌اند. با این‌حال با توجه به پراکندگی ساعت مراجعه افراد به كافی‌نت‌ها و طولانی شدن مرحلهٔ جمع‌آوری اطلاعات، در مواردی پرسشنامه‌ها به مدیران این مراكز داده شد تا با توزیع آنها به نمونه‌های واجد شرایط فرایند جمع‌آوری اطلاعات تسریع گردد. بدین ترتیب در مجموع در یک دورهٔ زمانی دو ماهه ۱۷۲ پرسشنامه تکمیل شدهٔ بدون نقص جمع‌آوری و مورد استفاده قرارگرفته‌است.
● یافته‌های تحقیق
برای ارزیابی گرایش پاسخگویان نسبت به اثرات و ویژگی گفتگوهای اینترنتی و تفكیك نوع استفادهٔ آنها علاوه بر سؤالات رفتاری از ۲۱ گویه گرایش سنجی مدرج نیز استفاده شده‌است که به‌عنوان متغیر وابستهٔ اصلی تحقیق با دیگر متغیرهای زمینه‌ای و مستقل مورد مطالعه قرارگرفته‌اند. برای تجزیه و تحلیل بیشتر این گویه‌ها و تعیین «ابعادی» که در مجموعهٔ گویه‌های مدرج مورد بررسی قرار‌گرفته‌اند، از تکنیک تحلیل عوامل استفاده شده‌است. تنها ابعادی که ارزش افزوده (eigen value)۲ آنها بزرگ‌تر از ۱ بوده است، استخراج شده‌اند. ارزش‌های اولیهٔ ابعاد از ۰۳/۱ تا ۵۳/۳ نوسان داشته‌اند.توجه به سهم هر عامل در تبیین واریانس کل ابعاد، ۷ بعد استخراج شده‌اند که در مجموع بیش از ۶۲ درصد از واریانس گردش یافتهٔ عوامل را توضیح می‌دهند. عوامل فوق به ترتیب اهمیت و اولویت مربوط به تفاوت رفتار واقعی با رفتار در فضای چت (چت به‌عنوان میدانی برای نقش بازی)، نگرش تردیدآمیز و نامطمئن به فضای چت (چت به‌عنوان ارتباطی نامطمئن)، نگرش جدی و توأم با اعتماد به چت (چت به‌عنوان امتدادی از زندگی واقعی)، نگرش لذت جویانه و ابزاری به چت (چت به‌عنوان ابزاری برای دوست‌یابی و تفنن) و با اهمیت کمتری نگرش جستجوگرانه، ناكارآمد و بدبینانه می‌گردد.
بدین ترتیب، ابعاد مستخرج از تحلیل عوامل ضمن آنکه ابزاری برای تقلیل گویه‌های متنوع به ابعادی محدودتر است، بیانگر تیپولوژی جهت‌گیری‌ها و نگرش‌های جوانان به چت‌های اینترنتی و فضای حاکم بر روابط مجازی در این گفتگوهاست که بر اساس آن می‌توان به تفکیک گرایش‌های پاسخگویان پرداخت.
ماتریس همبستگی مقیاس‌های تركیبی سادهٔ شکل‌گرفته از گویه‌های تشکیل دهندهٔ هر بعد (عامل) نیز بیانگر همبستگی‌های بین نمرات پاسخگویان در ابعاد مختلف است. بر این اساس، هر چه چت کنندگان سوءظن بیشتری به چت نشان دهند، علاقهٔ آنان به این فضا کمتر است؛ چت‌کنندگان جدی و علاقه‌مند تجربهٔ چت را دلپذیرتر یافته‌اند؛ چت کنندگان مظنون از چت متوقع‌تر بوده‌اند و معتقدان به نقش بازی نسبت به چت بدبین بوده‌اند.
در ادامه با استفاده از آزمون‌های آماری به توصیف و مقایسهٔ گرایش پاسخگویان نسبت به هر یک از مؤلفه‌های ابعاد فوق به تفکیک متغیرهای زمینه‌ای جنسیت و میزان تحصیلات پرداخته و پس از آن انگیزهٔ پاسخگویان از پرداختن به گفتگوهای اینترنتی و اثرات آن را مورد توجه قرار خواهیم داد.
ارزیابی پاسخگویان در سطح سنجش ترتیبی و با پنج درجه سنجیده شده است. درکد‌گذاری نمرهٔ ۱ به گرایش کاملاً موافق با گویه‌ها و نمرهٔ ۵ به گرایش کاملاً مخالف داده شده است. بدین ترتیب هرچه نمرات كمتر باشد موافقت با یك گویه بیشتر است. با تبدیل رتبه‌ها به نمره و تلقی متغیرها در سطح فاصله‌ای، میانگین نمرات پاسخگویان به هرگویه و نیز میانگین نمرات پاسخگویان دختر و پسر به تفکیک بیان شده است.
مقایسه کلی انتخاب‌های پاسخگویان در گویه‌های مختلف بیانگر ارزیابی‌های متفاوت آنها از اثرات و استفاده‌های چت در محیط اینترنت است. موافق‌ترین نظرات پاسخگویان مربوط به قابل اطمینان نبودن محیط چت برای شناسایی روحیات و شخصیت افراد و سهولت نقش بازی و سوءاستفاده و در نتیجه نامطمئن بودن آن برای كسب شناخت از افراد است. از طرفی جذابیت محیط چت به‌واسطهٔ ایجاد امکان گفتگو با افراد متفاوت و فراتر رفتن از کارکرد صرف تفنن و بازی از جمله گویه‌هایی بوده‌اند که به ترتیب بیشترین موافقت نسبت به آنها وجود داشته است.
به همان‌سان، بدبینانه‌ترین نظرات نسبت به چت روم‌ها و فضای مجازی چت به ترتیب مربوط به نقش این فضا در انتخاب همسر، قابلیت آن برای شناسایی شخصیت واقعی افراد و امكان نقش بازی و رفتارهای دوگانهٔ كاربران در محیط مجازی و واقعی بوده است. قضاوت نسبت به دیگر ویژگی‌ها و متغیرهای مورد بررسی حالت قطبی کمتری دارد و متمایل به انتخاب نظرات بینابین است.
مقایسهٔ نظرات پاسخگویان مرد و زن نسبت به ویژگی چت‌های اینترنتی عموماً تفاوت فاحش و معنی‌داری را نشان نمی‌دهد، اگرچه این نظرات ضرورتاً بیانگر رفتار عملی آنان در محیط‌های حقیقی نیست. بیشترین شباهت‌ها در قضاوت‌ها مربوط به انتخاب افراد مشابه برای گفتگو، ادعای پاسخگویان درخصوص شباهت شخصیت و رفتار مجازی و واقعی خود، بیان لذت و آرامش از برقراری ارتباط در محیط چت، دشوار تلقی کردن شناخت نظرات واقعی افراد و عدم امکان اعتماد به آنها، ناکارآمدی چت برای انتخاب همسر و مشابه تلقی کردن افرادی است که با آنان ارتباط برقرار کرده‌اند.
تفاوت در گرایش‌های دختران و پسران مربوط به تأكید بیشتر پسران بر امکان نقش بازی‌های اینترنتی است که تفاوت کاملاً معنی‌داری را نشان می‌دهد. اشاره به سهولت نقش بازی‌های اینترنتی می‌تواند بیانگر تجربهٔ عینی بیشتر پسران در پرداختن به این‌گونه رفتارها باشد که در بخش‌های دیگر به آن اشاره خواهد شد.
تفاوت‌های معنی‌دار دیگر مربوط به لذت بخش دانستن گفتگو با افراد مختلف در فضای چت است که بیشتر از جانب پسران ابراز شده است. این یافته چنان‌که در بخشهای بعدی بدان خواهیم پرداخت، بیانگر میل بیشتر پسران به برقراری ارتباط همزمان دوستانه با افراد غیر همجنس و وابستگی بیشتری است که دختران به ارتباط و گفتگوهای اینترنتی پیدا می‌كنند. مشاهدات انجام شده در چت روم‌ها بیانگر میانگین سنی بالاتر كاربران مرد و تعداد بیشتر آنان است. این مشاهده را با احتیاط چنین می‌توان تفسیر كرد كه دختران انتخاب دوست را با وسواس بیشتری انجام می‌دهند و تعداد دوستان اینترنتی آنان محدودتر است. این محدودیت مؤیّد تمایل بیشتر «واقعی» دختران به گسترش دوستی‌های مجازی خود به پیوند ازدواج است، اگرچه در سطح ذهنی نسبت به آن مظنون هستند. بدین ترتیب روابط در فضای مجازی چت گسترش روابط واقعی است که دو جنس تجربه می‌کنند و اگر چه مرزبندی‌های جنسیتی در روابط مجازی کمرنگ‌تر از روابط حقیقی است، با این‌حال واقعیت بیولوژیک و به‌ویژه اجتماعی جنسیت در این روابط نیز خود را نشان می‌دهد.
دیگر تفاوت معنی‌دار بین دو جنس دشواری در بیان احساسات و تظاهرات عاطفی رفتاری در محیط مجازی است که بیشتر از جانب پسران بیان شده است. این نکته ضمن آنکه تصویرکنندهٔ مهارت‌ها و ظرفیت عاطفی بالاتر دختران جوان در تعاملات اجتماعی است، می‌تواند متأثر از نوع نگاه و انگیزه‌های دو جنس در استفاده از فضای چت، خود افشایی کمتر پسران در این فضا و سرانجام احساس نیاز کمتر آنان به ابراز چنین احساساتی باشد. این بازنمایی مردانه را نیز باید ادامهٔ روابط جنسیتی در حوزهٔ عمومی و حقیقی جامعه دانست، اگرچه ماهیت ناشناس و مجازی چت‌های اینترنتی می‌تواند برخورد عقلانی با مواجهه‌های رمانتیك را برای هردوجنس تسهیل كند.
سرانجام، دیگر تفاوت قابل ملاحظه در‌هم‌تنیدگی بیشتر مرز چت و زندگی واقعی برای دختران است. دختران بیش از پسران نگرشی از روی تفنن، آزمایش و جستجوگری کنجکاوانه به فضای چت دارند و بیش از آنان چت را نوعی «بازی» تلقی می‌کنند. با این‌حال نکته‌ای که در وهلهٔ نخست در تضاد با این جهت گیری نسبتاً متفاوت قراردارد، رخنه پذیری بیشتر مرز چت و زندگی واقعی برای دختران، تعهد بیشتر به استفادهٔ صادقانه از فضای مجازی و محافظه کاری و احتیاط بیشتر آنان در برقراری ارتباط آنلاین است که معرف آن شناخت «حقیقی» بیشتر دختران از دوستان اینترنتی خود، اندازهٔ کمتر دوستان اینترنتی آنان، و بی‌اعتمادی بیشتر به آشنایی‌های اینترنتی است كه در تفاوت معنی‌دار با پسران قرار دارد.
تفاوت‌های مشاهده شده به‌واسطهٔ بزرگ نبودن حجم نمونه از نظر آماری عموماً معنی‌دار نیستند، با این حال نشانه‌ها و الگویی را از تفاوت‌های واقعی ارائه می‌دهند.
مقایسهٔ میانگین نمرات نشان می‌دهد که برای گروه‌های سنی بزرگ‌تر فضای چت امتزاج بیشتری با زندگی واقعی دارد و تلقی جدی‌تر نسبت به آن دارند. این دسته آشنایی «حقیقی» بیشتری با افراد چت کننده دارند و بیشتر قائل به رخنهٔ مرزهای دو محیط هستند. به همان‌سان برخورد آزمایشی و با نیت آشنایی با افراد جدید بیشتر از جانب چت کنندگان جوان‌تر ابراز شده است. تظاهر کمتر این ویژگی در جوانان بزرگسال‌تر با علاقهٔ کمتر آنان به نقش بازی و تأكید بیشتر بر شباهت شخصیت واقعی و مجازی خود همراه بوده است.
تمایز دیگر به امکان سوءاستفاده از فضای چت مربوط می‌شود که با شدت بیشتری از جانب گروه بزرگسال‌تر ابراز شده است، با این‌حال این بی اعتمادی در میان گروه‌های جوان‌تر نیز به چشم می‌خورد و آنان نیز به طور یکسان محیط چت‌های اینترنتی را برای انتخاب همسر غیر قابل اطمینان می‌دانند.
تنوع طلبی و لذت از آشنایی و ارتباط در فضای مجازی بیشتر از جانب گروه‌های جوان‌تر بیان شده است. این ویژگی می‌تواند مؤید «ماجراجویی‌ها» و «برخوردهای آزمایشی» بیشتر این گروه باشد که با تفاوت معنی‌داری آنان را از گروه بزرگسال‌تر متمایز می‌سازد. سرانجام، اعتماد بیشتر و وسواس كمتر در انتخاب شریكان گفتگو ویژگی‌هایی هستند که در چت‌كنندگان جوان‌تر بیشتر به چشم می‌خورند. این ویژگی با تعهد کمتر گروه جوان‌تر به کسانی که با آنان چت می‌کنند همراه بوده است و از لحاظ آماری کاملاً معنی‌دار است. چنان‌كه اشاره شد جوانان با سن بیشتر دوستان اینترنتی كمتری دارند و انتخاب دوست را با تمركز و دقت بیشتری انجام می‌دهند. دوستی‌های این گروه علی‌رغم محدودیت در تعداد، دوام بیشتری دارد.
در مجموع یافته‌های مربوط به رابطهٔ سن با ارزیابی چت‌های اینترنتی بیانگر توجه بیشتر گروه سنی جوان‌تر به کارکردهای تفریحی و تفننی چت و تفکیک بیشتر دو حوزهٔ مجازی و واقعی از جانب آنان است. این گروه بیشتر به دنبال گسترش شبکه‌های دوستی خود بوده و لذت بیشتری از چت کردن می‌برند و در همان حال از فرصت‌هایی که اینترنت برای ناشناس ماندن، و گاه پنهان ساختن هویت واقعی فراهم می‌سازد، بیشتر استفاده می‌برند. از سوی دیگر، گروه بزرگسال‌تر با وسواس بیشتری دست به انتخاب می‌زنند و در كنترل روابط خویش و سطح و جهت آن مهارت بیشتری دارند. همچنین یافته‌های تحقیق نشان می‌دهد كه دختران جوان در انتخاب شركای گفتگوی خود به معیار سن توجه بیشتری دارند كه این مسئله بیانگر هنجارهای رایج در آشنایی‌های افراد غیرهمجنس و جامعه‌پذیری انتظاری دختران جوان است.● انگیزهٔ چت کردن
غالب پاسخگویان به کارکرد فراغتی و سرگرم کنندهٔ چت‌روم‌ها بوده است که بیشترین انتخاب را به خود اختصاص داده است.
دلایل و انگیزه‌های بعدی به ترتیب پیدا کردن دوست، تازگی محیط چت، مهیج بودن آن و تفاوت شخصیت‌ها در «صحنهٔ‌» چت نسبت به صحنه‌های «حقیقی» زندگی عنوان شده است.
دلایل بعدی پاسخگویان شناخت خود و دیگران، شیطنت و ماجراجویی و نهایتاً همسریابی عنوان شده است که تنها با ۲ انتخاب ضعیف‌ترین انگیزهٔ پاسخگویان به شمارمی‌آید.
بدین ترتیب از انتخاب‌های پاسخگویان آشکارا غلبهٔ کارکردهای فراغتی غیر جدی به جدی را می‌توان دریافت. تجارب بدیع و جذابی که فضای مجازی برای خودشناسی، هویت‌یابی و نیز مشارکت‌های نوین فراهم می‌سازد تحت الشعاع کارکردهای سرگرم کننده است. این نکته بیانگر کارکردهای جبرانی و تسهیل کننده اینترنت در ایجاد عرصه‌ای برای سرگرمی جوانان در خلوت فردی و کندن آنان از صورت‌های عینی و ملموس مشارکت با انگیزه‌های مختلف در عرصهٔ عمومی و «حقیقی» جامعه می‌باشد.
مقایسهٔ اجمالی انگیزه‌های دو جنس تفاوت آشکاری را نمایان نمی‌سازد. تنها تفاوت قابل ذکر استفادهٔ ابزاری بیشتر جوانان پسر از محیط چت در دوست‌یابی است که خود، چنان‌که در بخش‌های قبل بدان اشاره شد، هم برخاسته از میل این گروه به آشنایی و یافتن دوستان بیشتر در عرصهٔ عمومی جامعه و هم اعتماد و اتکای بیشتر آنان به محیط مجازی چت‌روم‌ها است.
مقایسهٔ انگیزه‌های پاسخگویان از چت به تفکیک سن و تحصیلات نیز تفاوت‌های محسوسی را نشان نمی‌دهد. تفاوت‌های قابل ملاحظه مربوط به جذابیت و هیجان بیشتر ارتباطات مجازی برای گروه جوانان بزرگ‌تر با تحصیلات بیشتر و توجه بیشتر آنان به قابلیت‌ها و تأثیرات این محیط در فرایند هویت‌یابی است. به نظر می‌رسد به موازات کاسته شدن از انگیزه‌های صرف فراغتی و رفع کنجکاوی‌های اولیه، فضای اینترنت می‌تواند عرصه‌ای را برای بازاندیشی و ارزیابی‌های پاسخگویان از خود و اجتماع بلافصل خویش فراهم سازد که این ویژگی و اعتبار بیشتر مورد توجه پاسخگویان تحصیل کرده‌تر بوده است.
● انتخاب افراد و نحوهٔ استفاده ازچت روم‌ها
درپاسخ به این سؤال که «باچه افرادی تمایل به چت کردن دارید» بیش از نیمی از پاسخگویان به انتخاب‌های اتفاقی و ناشناس و کمتر از یک سوم به گفتگو با افراد آشنا اشاره داشته‌اند. یافتهٔ جالب دیگر این است که به جز یک نمونه، کلیهٔ پاسخگویان تمایل به گفتگو با افراد غیرهمجنس داشته‌اند. بدین ترتیب فضای غالب در محیط چت‌روم‌ها گفتگوهای دوستانهٔ جوانان غیرهمجنس است که با نیت ارضای کنجکاوی، آشنایی، سرگرمی و گاه شیطنت و ماجراجویی بدان روی می‌آورند. مضمون گفتگوها عموماً حول مباحث غیرجدی و پیش پاافتاده (بیش از۳۰%) و گفتگوهایی است که به صمیمیت و نزدیکی بیشتر می‌انجامد (۲۷%). و تنها كمتر از ۲۰ درصد موضوعات مورد گفتگوی خود را مربوط به موسیقی، فیلم، هنر و موضوعات مشابه بیان كرده‌اند. همچنین پاسخ‌ها تفاوت محسوسی را براساس متغیرهای زمینه‌ای «سن» و«تحصیلات» نشان نمی‌دهد. تنها الگوی قابل توجه تمایل بیشتر جوانان کم سن و سال‌تر و به‌ویژه پسران به پرداختن به گفتگوهایی است که به صمیمیت و نزدیکی بیشترشان باشریکان غیرهمجنس خود می‌انجامد.
اولویت سایت‌های مورد مراجعه پاسخگویان برای چت به ترتیب yahoo(حدود ۸۰ درصد)،msn شش و نیم درصد،و سایت‌های فارسی زبانی چون bedehi و roozi (مجموعا ۷ درصد) بوده است.
از دیگر یافته‌های جالب تحقیق استفاده بیشتر پسران از صدا voice (۰۳۵/۰ = p)و دوربین شبکه (۰۰۵/۰ = p) است که آنها را از دختران متمایز می‌سازد. علاوه بر این پسران بیش از دختران اشاره به تجربهٔ گپ هم زمان با بیش ازدویا چند نفر داشته‌اند. یافته‌های فوق را می‌توان با توجه به موقعیت جنسیتی برتر پسران در عرصهٔ عمومی جامعه و امتداد یافتن این روابط قدرت به حوزه مجازی توضیح داد.
اجتماعی شدن انتظاری و گفتگوهای آشکار و پنهان در خصوص روابط قدرت میان دو جنس در عرصهٔ خانواده و اجتماع بزرگتر و نیازها و انگیزه‌های نسبتاً متفاوت دو جنس از برقراری گفتگوهای اینترنتی می‌تواند توضیح دهندهٔ تفاوت‌های فوق باشد.گفتگوهای چندگانه هم زمان پسران بیش از آنکه نشانهٔ تبحر و مهارت آنان در استفاده از ابزار اینترنت باشد، بر میل بیشتر آنان به استفاده از موقعیت جنسیتی برتر خود در اجتماع برای انتخاب و جستجوی روابط دوستانه آزاد دلالت دارد. به همان سان استفادهٔ بیشتر پسران از صدا و دوربین در محیط‌های چت را می‌توان بیانگر ترس و نگرانی کمتر آنان از کنترل و شناسایی‌هایی دانست که در محیط‌هایی خصوصی و عمومی عمل می‌کنند.
● نتیجه‌گیری
تکنولوژی کامپیوتر نه تنها دروازه‌های ورود به شاه‌راه‌های اطلاعاتی را در فضای مجازی گشوده است، بلکه فضا و بازاری را نیز برای سرگرمی مهیا ساخته که به سرعت و به طور مداوم رو به رشد است. اینترنت از جمله مظاهر مدرن عرصهٔ سرگرمی است که تحول رسانه‌های جدیدبه ارمغان آورده است.
رسانه‌ای شدن و خانگی شدن به طور فزاینده‌ای توصیف کنندهٔ گذران بخش عمده‌ای از فراغت طیفی از جوانان گردیده است. رشد تکنولوژی‌های جدید اطلاعاتی و ارتباطی و به خصوص اینترنت، فردی شدن شیوه‌های زندگی جوانان را دامن زده و مرزهای تازه‌ای را در شکل گیری ارزش‌ها و هویت‌یابی، به‌ویژه ارزش‌های مربوط به آشنایی و دوستی‌های رمانتیک، پیش روی جوانان ایرانی قرار داده است. از سوی دیگر، ویژگی‌های فضای مجازی همچون گمنامی، سیال بودن و امکان پنهان نگاه داشتن هویت، پیامدهای گسترده‌ای را در روابط جنسیتی، روابط قدرت و الگوهای ارتباطی کاربران جدی گفتگوهای اینترنتی برجای می‌گذارد.
کارکرد غالب چت‌های اینترنتی در جوانان ایرانی جنبه‌های فراغتی و سرگرم کنندهٔ آن است که با فاصلهٔ زیادی اولویت نخست استفاده کنندگان را تشکیل می‌دهد. نتایج تحقیق بیانگر این است که فضای غالب در محیط چت روم‌های مورد مراجعه جوانان گفتگوهای دوستانهٔ جوانان غیرهمجنس است که با نیت ارضای کنجکاوی، آشنایی و سرگرمی و گاه شیطنت و ماجراجویی بدان روی می‌آورند.
انگیزه‌ها و چگونگی استفادهٔ کاربران از چت‌های اینترنتی همچنین بیانگر تفاوت‌های جنسیتی و میل بیشتر پسران به استفاده از موقعیت جنسیتی برتر خود در اجتماع برای انتخاب سرگرمی و جستجوی روابط دوستانه و آزادانه است. بدین ترتیب، اگرچه فضای مجازی ممكن است تجربهٔ قدرت دهنده و آزادکننده‌ای برای برخی دختران جوان به شمار آید، با این‌حال روابط دو جنس از جهاتی ادامهٔ روابط آنها در جهان واقعی است.
در مجموع، گفتگوهای اینترنتی عرصهٔ جدیدی را برای گذران فراغت طیف رو به افزایشی از جوانان و شکل گیری خرده فرهنگ‌های مختلف با زمینه‌ها و علائق متنوع فراهم ساخته است. اگر چه نگرش غالب به این «میدان» جدید و بهره‌مندی از آن عموماً محدود به آشنایی‌ها و گفتگوهای غیرجدی، کنجکاوانه و عادتی است، با این حال برای اقلیتی مجالی را به منظور تأمل در «سیاست زندگی»، بازی با هویت و بازاندیشی در پروژه انباشت و ابراز هویت فراهم ساخته است. این اقلیت از پتانسیل‌های فضای مجازی برای تقویت سرمایه‌های سمبلیک و فرهنگی خود در برقراری ارتباط و تنظیم روابط با خویش و اجتماع بلافصل خویش استفاده می‌کنند.
در وجه منفی، سرگرمی‌های مجازی علاقهٔ جوانان به مشارکت اجتماعی و فعالیت‌های مدنی را با انگیزه‌های مختلف تحت الشعاع قرارمی‌دهد و ممکن است بر مهارت‌های اجتماعی آنان در تدارک فراغت‌های گروهی و تفریحات و بازی‌های غیرمجازی تأثیر منفی بگذارد. همچنین مجاورت طولانی با فضای مجازی می‌تواند به فرهنگ پذیری یک طرفه و تأثیرپذیری افراطی از هنجارها و ارزشها در عرصه‌های مختلف ارتباطی و اجتماعی انجامیده و با تقویت جهان وطنی تعلقات ملی و سنتی کاربران را تحت تاثیر قراردهد.

محمد سعید ذكائی
منابع
Berger, P. L. & luckman, T. (۱۹۶۶) The Social construction of reality Harmondsworth: Penguin.
Bourdieu, Ps. (۱۹۹۰) The logic of practice, Cambridge: Polity Press.
Derrida, J. (۱۹۷۶) Of grammatology, Baltimore, MD: John Hopkins University Press.
Gergon, K. J. (۱۹۸۵) The social constructions movement in modern Psychology. American Psychology. American Psychologist, ۴۰, ۲۶۶ – ۲۷۵.
Goffman, E. (۱۹۵۹) The presentation of self in everyday life, New York. Doubleday Anchor.
Goffman, E. (۱۹۶۴) Stigma: Notes an the management of spoiled identity Englewood Cliffs, Print ice – Hall.
Gorfinkel, H. (۱۹۶۷) Studies in ethno methodology, Englewood Cliffs, N.J. print ice fall.
Kraut, K. et al. (۱۹۹۸) Internet paradox: A social technology that reduces social involvement and psychological well – being? American Psychologist, ۵۳, ۱۰۱۷ – ۱۰۳۱.
Maffelosi, M. (۱۹۹۶) the times of the tribes, London: sage
Nie, N. and Ebring, L. (۲۰۰۰) Internet & Society: A preliminary report standard, CA.
Neuman, W.R. (۱۹۹۱) The future of the mass audience, New York: Cambridge University Press.
Rheingold, H. (۱۹۹۳) the virtual Community: Homesteading on the electronic frontier Reading, MA: Addison – Wesley.
Roberts, K. (۱۹۹۸) leisure in contemporary society. Wallingford: CABI publishing Rushkof, D. C.
Shills, E. (۱۹۶۳) The theory of mass society, in American as a mass society, ed, Polson, pp. ۳۰ – ۵۰ Glencoe: Free Press.
Spears, R. (۲۰۰۰) Social psychological influences of ICTs on society and policy implicationss.
Siurala, lass. (۲۰۰۰) Changing forms of participation.
http://www.ucm.sk/cerys/youth.pdf
از خانم مریم رضازاده و آرزو صالحی كه جمع‌آوری اطلاعات این تحقیق را برعهده داشتند صمیمانه تشكر می‌كنم.

منبع : مرکز پژوهشهای ارتباطات