جنگ و اخلاق جنگ در ادیان

تمام ادیان بر عشق و صلح تاکید کرده‌اند، اما تقریباً تمام آن‌ها در طول تاریخ به نوعی درگیر جنگ و علت جنگ قلمداد شده‌اند. برخی از جنگ‌های امروزی را به دین نسبت می‌دهند، اما در حقیقت می‌توان گفت جنگ‌های معدودی هستند که علت اصلی آن‌ها دین باشد. دین برای افراد و گروه‌های بسیاری مولفه مهم هویت شخصی و گروهی تلقی می‌شود، اما الزاماً هر جنگی که با نام دین انجام می‌شود، جنگ دینی نیست.
● جنگ و اخلاق جنگ در دین اسلام
اسلام راهبردهای روشنی برای زمان آغاز جنگ و چگونگی انجام جنگ از لحاظ اخلاقی ارائه داده است. جنگ در زمان دفاع از خود، زمان حمله دیگر کشورها به کشور اسلامی و زمانی که دیگر کشورها به مسلمانان خود ستم روا دارد، واجب است. جنگ باید به شکلی منظم، با اجتناب از صدمه زدن به غیرنظامیان، استفاده از حداقل نیروی لازم، بدون وجود خشم و رفتار انسانی با اسرای جنگی صورت گیرد. مسلمانان باید بر اساس اصول عدالت الهی اقدام به جنگ کنند.
خداوند در قرآن سوره نسا آیه ۷۶ می‌فرماید: "کسانی که ایمان دارند، در راه خدا پیکار می‏کنند و آن‌ها که کافرند، در راه طاغوت.
پس شما با یاران شیطان، پیکار کنید (و از آن‌ها نهراسید) زیرا که نقشه شیطان، (همانند قدرتش) ضعیف است". و در آیه ۳۹ و ۴۰ سوره سوره حج آمده است: به کسانی که جنگ بر آنان تحمیل شده، اجازه جهاد داده شده است؛ چرا که مورد ستم قرار گرفته‏اند؛ و خدا بر یاری آن‌ها تواناست. همان‌ها که از خانه و شهر خود، به ناحق رانده شدند، جز این که می‏گفتند: «پروردگار ما، خدای یکتاست» و اگر خداوند بعضی از مردم را به وسیله بعضی دیگر دفع نکند، دیرها و صومعه‏ها، و معابد یهود و نصارا، و مساجدی که نام خدا در آن بسیار برده می‏شود، ویران می‏شود و خداوند کسانی که او را یاری کنند (و از آیینش دفاع نمایند) یاری می‏کند؛ خداوند قوی و شکست‌ناپذیر است.
همچنین در آیه ۷۵ سوره نسا می‌فرماید: چرا در راه خدا، و (در راه) مردان و زنان و کودکانی که (به دست ستمگران) تضعیف شده‏اند، پیکار نمی‏کنید؟ همان افراد (ستمدیده‌‏ای) که می‏گویند: «پروردگارا ما را از این شهر (مکه)، که اهلش ستمگرند، بیرون ببر و از طرف خود، برای ما سرپرستی قرار ده و از جانب خود، یار و یاوری برای ما تعیین فرما.
اما ایده جنگ نامحدود و بدون درنظرگیری حد کاملاً غیراسلامی است. چنانچه در سوره بقره آیه ۱۹۰ نیز آمده است: و در راه خدا، با کسانی که با شما می‏جنگند، نبرد کنید و از حد تجاوز نکنید که خدا تعدی‌کنندگان را دوست نمی‏دارد.
اسلام دینی است که از صلح و آرامش حمایت می‌کند و سزای کسانی که بی‌گناهی را به قتل رساند، دوزخ می‌شمارد. خداوند در قرآن سوره مائده، آیه ۳۲ می‌فرماید: به همین جهت، بر بنی‌اسرائیل مقرر داشتیم که هر کس، انسانی را بدون ارتکاب قتل یا فساد در روی زمین بکشد، چنان است که گویی همه انسان‌ها را کشته؛ و هر کس، انسانی را از مرگ رهایی بخشد، چنان است که گویی همه مردم را زنده کرده است و رسولان ما، دلایل روشن برای بنی‌اسرائیل آوردند، اما بسیاری از آن‌ها، پس از آن در روی زمین، تعدی و اسراف کردند.
قرآن هدف از جنگ را تنها انگیزه‌های درخور توجه می‌داند، نه پاداش دنیوی. همان طور که خداوند در قرآن کریم سوره نسا، آیه ۷۴ می‌فرماید: کسانی که زندگی دنیا را به آخرت فروخته‏اند، باید در راه خدا پیکار کنند و آن کس که در راه خدا پیکار کند، و کشته شود یا پیروز گردد، پاداش بزرگی به او خواهیم داد.
مسلمانان از حمله به سربازان زخمی منع شده‌اند، مگر این که شخص زخمی به جنگ ادامه دهد. دیدگاه حضرت محمد (ص) درباره جنگ با غیرنظامیان در حدیثی چنین بیان شده است که در جنگی حضرت(ص) زنی را می‌بیند که کشته شد و این عمل را تقبیح می‌کند. زمانی که دشمن شکست خورد، سربازان باقی مانده را باید به عنوان اسیر جنگی زندانی کنید و از کشتن آنان اجتناب کنید.
خداوند در سوره محمد، آیه ۴ می‌فرماید: و هنگامی که با کافران در میدان جنگ روبه‌‏رو شدید، گردن‌های‌شان را بزنید، (و این کار را همچنان ادامه دهید) تا به اندازه کافی دشمن را درهم کوبید؛ در این هنگام اسیران را محکم ببندید؛ سپس یا بر آنان منت گذارید (و آزادشان کنید) یا در برابر آزادی از آنان فدیه غرامت) بگیرید؛ (و این وضع باید همچنان ادامه یابد) تا جنگ بار سنگین خود را بر زمین نهد، (آری) برنامه این است و اگر خدا می‏خواست خودش آن‌ها را مجازات می‏کرد، اما می‏خواهد بعضی از شما را با بعضی دیگر بیازماید؛ و کسانی که در راه خدا کشته شدند، خداوند هرگز اعمالشان را از بین نمی‏برد.
● جنگ و اخلاق جنگ در دین مسیحیت
نظریه بنیادین مسیحیت مدرن این است که جنگ بندرت توجیه شده است و باید از آن اجتناب کرد، مگر این که شرایط جنگ عادلانه فراهم شده باشد. یک فرد مسیحی ممکن است اعتقاد داشته باشد که شواهد و استدلال‌های مورد نیاز برای حمایت از جنگ متعالی‌تر از شواهدی است که رهبران ملی برای جنگ بدان نیاز دارند. مسیحیت به هیچ عنوان ضدجنگ نیست. برخی می‌گویند مسیحیت مدرن علیه جنگ یک پیشفرض دارد، اما دیگران می‌گویند که پیشفرض مسیحیت مدرن علیه بی‌عدالتی است و تعصبات ضدجنگ از بی‌عدالتی ناشی می‌شود که در زمان جنگ به وجود می‌آید.
این دیدگاه می‌گوید که هدف مسیحیت گسترش صلح و عدالت در سراسر جهان است: ممکن است که جنگ گاهی ابزاری برای تحقق این امر باشد و آغاز جنگ ممکن است گاهی بهتر از اشاعه بی‌عدالتی و قربانی شدن افراد بی‌گناه باشد. مسیحیان بسیاری از هر نوع جنگ احتراز می‌کنند. این امر در مورد فعالان صلح یا کسانی که باید بسختی آن‌ها را قانع کرد که جنگ توجیه شده است، صدق می‌کند. مسیحیان استدلال می‌کنند که آیین احتراز از جنگ بر اساس تعالیم مسیح به وجود آمده است. گروه‌های مسیحی که بر آیین احتراز از جنگ تاکید دارند، منونیت‌ها و کویکرها هستند.
دیدگاه مسیحیت از جنگ طی تاریخ دین دستخوش تغییر شده است. ۳۰۰ سال اول دوران مسیحیت، آیین احتراز از جنگ بشدت رواج داشت. این امر بسرعت در زمان کنستانتین تغییر کرد. سال‌ها مسیحیان اعتقاد داشتند که استفاده از خشونت و جنگ برای تبلیغ و ترویج دین و برخورد با مخالفان درست است. آن‌ها خشونت را به عنوان اقدامی که ذاتاً بد است، در نظر نمی‌گرفتند. این طرز تفکر منجر به جنگ‌های مقدس شد که بهترین نمونه آن جنگ‌های صلیبی به شمار می‌رود. از زمان کنستانتین به بعد نویسندگان و واعظان مسیحی از استعارات جنگی و دلیرانه در وصف دین خود سود جستند. این ایده را که خشونت ذاتاً بد نیست، می‌توان در اشکال مختلف نظریه جنگ عادلانه و خشونت (جنگ) به مثابه ابزاری تلقی کرد که عدالت و صلح را بر قرار می‌کند.● جنگ و اخلاق جنگ در دین یهود
دین یهود خشونت و جنگ را به منظور ترویج عدل در نظر نگرفته است. این دین تصدیق کرده است که انواع خاصی از جنگ از لحاظ اخلاقی توجیه شده است و گاهی از نظر دین قابل قبول است که مردم کشته شوند. در دین یهود آمده است پیش از شروع و یا اعلام جنگ باید تلاشی حقیقی در جهت ایجاد صلح و اجتناب از جنگ صورت گیرد. قوانین یهود تنها به سربازان اجازه داده تا با انتخاب خود در جنگ شرکت کنند. شهروندان بی‌گناه باید پیش از آغاز جنگ از میدان نبرد دور شوند.
در کتاب عهد قدیم جنگ تایید و خداوند به عنوان یک جنگجو توصیف شده که در مواقع جنگ یهودیان را هدایت کرده و پیروزی را از آن آن‌ها می‌کند و در مقابل دشمنان از آن‌ها حمایت می‌کند. در عین حال در کتاب عهد قدیم از آرزوی یهودیان برای صلح نیز سخن رفته است. در کتاب عهد قدیم اشعیا آمده است: خداوند به جنگ‌های بین قوم‌ها خاتمه خواهد داد و آنان شمشیرهای خود را به گاوآهن و نیزه‌های خویش را به اره تبدیل خواهند کرد. قوم‌های دنیا دیگر در فکر جنگ با یکدیگر نخواهند بود.
صلح در دین یهود به مثابه امر توصیف شده از سوی خداوند می‌آید. زمانی که عدالت و هماهنگی نه تنها در میان مردم، بلکه در میان فرد فرد جامعه به وجود آید، صلح تحقق می‌یابد. برخی از استدلال‌های امروز که در بافت تروریسم مطرح می‌شود، این ایده را قبول می‌کند که اگر عدالت در همه جا و برای همه کس وجود نداشته باشد، صلح به وجود نمی‌آید. اهمیت صلح برای یهودیان در واژه سلام به زبان عبری "شالوم" نشان داده شده است.
این واژه به معنای صلح است.
در تلمود (مجموعه قوانین شرعی و عرفی یهود) آمده است که فرد مجاز است کسی را که زندگی او را تهدید می‌کند، به قتل برساند. این قانون در مورد کشور نیز اجرا می‌شود. پیشوایان دینی یهود در عهد باستان سه نوع جنگ را که یهودیان باید به آن توجه کنند، چنین بیان کرده‌اند: الف) جنگ‌های واجب: جنگ‌هایی که به فرمان خداوند انجام می‌شود، همانند جنگ علیه کنعانی‌ها. ب) جنگ‌های دفاعی: اگر یهودیان مورد حمله قرار گیرند، دفاع از خود واجب تلقی می‌شود. ج) جنگ‌های اختیاری: این جنگ‌ها از دسته‌ای هستند که بنا بر هدف‌های خوب انجام می‌شود. زمانی که دیگر جایی برای مذاکره باقی نمی‌ماند.
در کتاب دوم تورات آمده است که یهودیان پیش از اعلام جنگ باید تمام تلاش خود را برای ایجاد صلح به کار گیرند. هر گونه اقدام نظامی پیش از این امر غیرقانونی تلقی می‌شود. در میدان نبرد تنها نظامیان کشته می‌شوند و به غیرنظامیان فرصت داده ‌می‌شود تا صحنه کارزار را ترک کنند، اما مقامات یهودی می‌گویند اگر غیرنظامیان آگاهانه در صحنه نبرد ماندند، حفظ جان آن‌ها به سربازان مربوط نمی‌شود.
● جنگ و اخلاق جنگ در دین هندو
دین هندو اصلی‌ترین دین هند را تشکیل می‌دهد. در سنت‌های این دین در میان هندی‌ها تفاوت‌های بسیاری وجود دارد، اما در نکات اصلی با یکدیگر مشترک هستند. دین هندو نیز همانند ادیان دیگر جنگ و خشونت را تقبیح کرده است. محکوم کردن خشونت در تعالیم آهیسما (همه موجودات به همه وابسته و مقدس هستند، لذا نباید هیچ موجودی را کشت) وجود دارد.
دین هندو اعتقاد دارد که خشونت در دفاع شخصی مانعی ندارد. در کتاب مقدس هندوها "ریگ ودا" ۱-۳۹:۲ آمده است: سلاح‌هایتان در دور راندن حمله‌کنندگان محکم باد، بازوها‌یتان در مقابله با دشمنان نیرومند باد، بگذارید ارتش تان پرافتخار باشد، نه خطاکار. و باز در "ریگ ودا" ۶-۷۵:۱۵ آمده است که تیر سمی پرتاب نکنید، به کهنسالان و بیماران حمله نکنید، به زنان و کودکان حمله نکنید، از پشت حمله نکنید و در ادامه آمده است هر کس از این دستورات سرپیچی کند، به دوزخ می‌رود. یکی از تعالیم دین هندو داستان آرجوناست.
آرجونا تصمیم گرفت به جنگ برود، اما متوجه شد طرف مقابل را دوستان و آشنایان او تشکیل می‌دهند. او نمی‌خواست افرادی را که دوست دارد، به قتل برساند، اما کریشنا او را متقاعد کرد که در جنگ حضور یابد. کریشنا به آرجونا گفت باید به این دلایل به جنگ بروی: این وظیفه توست که بجنگی، چرا که تو جنگجو متولد شده‌ای؛ خشونت جنگ تنها به بدن صدمه می‌زند، نه به روح، بنابراین کشتن در جنگ اشتباه نیست و دلیلی برای نکشتن دشمن در جنگ وجود ندارد، بنابراین، جنگجو نباید به خاطر کشتن دشمن متاسف باشد.
● جنگ و اخلاق جنگ در دین سیک
در دین سیک نیز مفهوم جنگ عادلانه وجود دارد و در زبان سانسکریت به آن Dharam Yudh گفته می‌شود که به معنای جنگ در دفاع از عدالت و نیکوکاری است. در چنین جنگی باید جنگ به عنوان آخرین راه‌حل تلقی شود، انگیزه جنگ نباید انتقام یا دشمنی باشد، ارتش نباید دربرگیرنده سربازان مزدور باشد، ارتش باید منظم باشد، از حداقل نیرو باید استفاده کرد، غیرنظامیان نباید صدمه ببینند، دشمن نباید غارت شود، سرزمین نباید پهناورتر شود، دارایی‌ها باید به صاحبان آن بازگردانده شود.
این ایده به نظریه جنگ عادلانه که در غرب رایج است، شباهت دارد. سیک‌ها همچنین اعتقاد دارند معاهده و آتش‌بس باید شرافت‌مندانه باشد، مکان‌های عبادی هیچ کدام از ادیان نباید صدمه ببیند. تفاوت مهم اعتقادات سیک‌ها با نظریه جنگ عادلانه این است که سیک‌ها اعتقاد دارند اگر جنگ عادلانه است، باید آن را انجام داد، حتی اگر هیچ گونه احتمال پیروزی در جنگ نمی‌رود. اگرچه سیک‌ها بشدت از اقداماتی که حقوق بشر را ترویج می‌دهد و میان دین و کشور هماهنگی به وجود می‌آورد، حمایت می‌کنند.
در تعالیم "گورونانک" (گورو به معنای معلم پیشوای دینی) پایه‌گذار دین سیک در قرن ۱۶ آمده دین سیک دین صلح است. او نوشته: هیچ کس دشمن من نیست، هیچ کس غریبه نیست، من در کنار همه با صلح زندگی می‌کنم، خداوند مرا یاری می‌کند تا از نفرت و تعصب دور شوم. در زمان گوروی پنجم، "ارژآن دو" دین سیک به طور فزاینده‌ای نظامی شد، اما این امر تنها در پاسخ به اقداماتی صورت گرفت که قصد سرکوب کردن این دین را داشت. ششمین گورو، "هار گوبایند" گفت که خشونت گاهی برای ایجاد صلح و حمایت از بی‌گناهان لازم است. دهمین و آخرین گورو، "گوبایند سینگ" سیک‌ها را موظف کرد علیه تخاصم بجنگند: زمانی که تمام تلاش‌ها برای ایجاد صلح ناکام می‌ماند، برق فولاد قانونی است و شمشیر کشیدن حق است.
● جنگ و اخلاق جنگ در دین بودا
خشونت در تفکر و رفتار بودایی وجود ندارد. اولین قانون از پنج قانون دین بودا این است که پیروان این دین باید از کشتن و صدمه زدن به موجودات زنده پرهیز کنند. دین بودا الزاماً یک سنت صلح‌آمیز است. در متون مقدس بودا موردی در حمایت از استفاده خشونت در راستای حل منازعه عنوان نشده است: در زمان جنگ حس شفقت را در خود تقویت کنید، به موجودات زنده کمک کنید و از میل به جنگ پرهیز نمایید. شخصیت‌هایی همچون "دالایی لاما" (که برنده جایزه صلح نوبل شد) نیز در کلام و عمل تعهد دین بودا را نسبت به صلح نشان داده‌اند: نفرت با نفرت از بین نمی‌رود، نفرت تنها با عشق از میان می‌رود. این امر از قوانین باستانی به شمار می‌رود.
بسیاری از بودایی‌ها از پیوستن به ارتش تحت هر شرایطی پرهیز می‌کنند. قوانین بوادیی به پیروان این دین اجازه داده از خود دفاع کنند، اما بودایی‌ها از کشتن دیگران نهی شده‌اند، حتی در دفاع از خود. کشورهای بودایی اصولا با این مخمصه اخلاقی روبه‌رو می‌شوند که چگونه بدون نقض اصول ضدخشونت از حقوق شهروندان دفاع کنند.
اما در دین بودا چندین نمونه از حضور بودایی‌ها در اقدامات خشونت وجود دارد: در قرن چهاردهم جنگجویان بودایی شورشی را به راه انداختند که منجر به بیرون راندن مغول از چین شد؛ در ژاپن، رهبران بودایی به جنگجویان سامورایی مدیتیشن آموزش دادند که بهتر بجنگند؛ در قرن بیستم استادان ذن ژاپنی در حمایت از جنگ‌های ژاپن مطالبی نوشتند؛ در سری‌لانکا قرن بیستم جنگ داخلی میان اکثریت بودایی‌های سیلانی و اقلیت هندو تامیلی درگرفت که پنجاه هزار نفر کشته شدند.

منبع : موسسه گفتگوی ادیان