نقش فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش دانشگاه در خانه

پیشرفت‌های اخیر در صنعت رایانه و اطلاع رسانی و ظهور شبكه های اطلاع رسانی محلی، ملی، منطقه‌ای و بین المللی و به ویژه اینترنت، چندرسانه ای ها، فناوری ارتباطی و روش های جدید را پیش روی طراحان، برنامه ریزان و مدیران و مجریان برنامه های آموزشی قرار داده است. نفوذ فناوری اطلاعاتی به مراكز آموزشی (از مدارس تا دانشگاه ها) و حتی منازل، روابط ساده معلمی و شاگردی را به طور كلی دگرگون ساخته است. به این ترتیب، الگوهای سنتی یادگیری متحول شده اند و كاربران با حجم گسترده ای از اطلاعات و دانش مواجه هستند. در حال حاضر بسیاری از كشورهای پیشرو در زمینه ارتباط از راه دور، در حال ایجاد و راه اندازی دانشگاه ها و كلاس های مجازی نظام های سنتی خود هستند.
ایران با داشتن ۷/۱۸ میلیون دانش آموز، ۸/۴ میلیون جمعیت پشت كنكوری و ۲/۸ میلیون نفر كودكی كه هنوز به مدرسه راه نیافته اند به عنوان یكی از جوان ترین كشورهای دنیا نیازمند آموزش است. بدیهی است كه این آمار هیچ استدلالی را نیاز ندارد تا اهمیت آموزش در كشور را بیان كند. برخی كارشناسان معتقدند كه نظام آموزشی در كشور با هزینه های فراوان پایه ای سست را بنا نهاده و با چنین سرمایه گذاری كماكان آموزش عالی كشور قادر نیست بیش از ده درصد علاقه مندان به آموزش را بپذیرد. لذا با در نظر گرفتن محدودیت ها و مشكلات فعلی نظام آموزش عالی به نظر می رسد بهترین سرمایه گذاری در آموزش عالی، انتخاب آموزش مجازی باشد چون می تواند كوتاه ترین و موثرترین راه برای آموزش عالی كشور باشد.
در آموزش مجازی كه با عناوین متعددی از جمله «learning-E»،«Training-E»،«Education - E » و... خوانده می شود، هدف تبدیل آموزش سنتی به آموزش مجازی نیست. بلكه آ موزش های تخصصی با شیوه های مدرن است. شعار آموزش مجازی، آموزش برای همه كس و در همه سنین و همه جا است.
● تاریخچه
تفكر استفاده از رایانه ها و شبكه های رایانه ای برای كارهای مدسه ای و علمی به دهه ۱۹۶۰ برمی گردد. گرچه هدف اصلی طرح آرپانت ایجاد شبكه ای برای تبادل اطلاعات نظامی و حفاظت ایالات متحده آمریكا از تبعات جنگ سرد با شوروی سابق بود ولی در عین حال از آنجایی كه سه مركز از چهار مركزی كه برای راه اندازی شبكه آرپانت در نظر گرفته بودند دانشگاه های آمریكا بودند لذا شبكه های رایانه ای از همان ابتدا در مسیر آموزش های مدرسه ای رشد كردند. و از اوایل دهه ۷۰ با به ثمر نشستن این طرح، تبادل اطلاعات و داده های علمی نیز بین مراكز مدرسه های آمریكا شروع شده است. البته آموزش الكترونیكی به شكل امروزی و در این گستره كاربرد در اوایل دهه ۱۹۹۰ با ظهور شبكه جهانی اینترنت شكل گرفت و با توجه به قابلیت های بسیار زیاد وب آموزش الكترونیكی به سرعت رشد كرد و امروز جایگاه خود را در ساختار آموزشی بسیاری از كشورها تثبیت كرده است.
در ایران دانشگاه های مجازی سابقه ای سه یا چهار ساله دارند و از اوایل سال ۱۳۸۰ هم در بخش های خصوصی در قالب موسسات آموزش عالی غیرانتفاعی، اقدامات مطلوبی صورت گرفته است. از دانشگاه‌هایی كه دوره های مجازی راه اندازی كرده اند می توان به دانشگاه علم و صنعت ایران و دانشگاه شیراز اشاره كرد. دانشگاه علم و صنعت ایران، امسال برای اولین بار اقدام به راه اندازی دوره های مجازی در سه رشته و با ظرفیت ۱۰۰۰ دانشجو كرده است. در این دانشگاه ها، عمده فعالیت های آموزشی از قبیل ثبت نام، انتخاب واحد، دریافت مطالب درسی، مذاكره با استاد از طریق شبكه های كامپیوتری اجرا می گردد و در برخی موارد كلاس های رفع اشكال و برخی كلاس های آزمایشگاهی به صورت حضوری ولی با زمان بندی مناسب اجرا می شود.
● مزایای آموزش مجازی
آموزش مجازی با رهایی از محدودیت های زمانی و مكانی دارای مزایای بسیاری است به نحوی كه استفاده از آن به اثربخشی بیشتر آموزش مخاطبان كمك خواهد كرد. برخی از مهمترین دستاوردهای آموزش مجازی به این شرح است:
▪ امكان ارائه دروس در محیط چندرسانه ای به صورت تصویر، متن، انیمیشن و غیره كه نتیجتاً منجر به افزایش كیفیت یادگیری و آموخته های دانش آموزان و دانشجویان خواهد شد.
▪ سهولت دسترسی به حجم بسیار بالایی از اطلاعات و دانش های موجود در جهان در هر زمان و مكانی.
▪ دسترسی سریع و به موقع به اطلاعات در زمان بسیار اندك و صرفه جویی در زمان از جمله مزایای این روش است. به ویژه در شهرهای بزرگ كه ایاب و ذهاب تا دانشگاه ، مدت زمان زیادی طول می كشد.
▪ كاهش برخی هزینه های آموزشی از دیگر مزایای استفاده از این نوع آموزش است به گونه ای كه متخصصین صنعت معتقدند، جایگزینی سیستم های آموزشی مبتنی بر تكنولوژی به جای انواع سنتی آنها باعث كاهش چشمگیر هزینه ها در حدود ۴۰ تا ۶۰ درصد می شود و قسمت عمده این موضوع به عدم لزوم جابه جایی برای استاد و یا دانشجو برمی گردد.
▪ از مزایای این نوع آموزش می توان به دانشجومحور بودن آن اشاره كرد. برخلاف روش های سنتی كه استاد مركزیت دارد، در روش آموزش مجازی، دانشجو مركز ثقل همه چیز بوده و این روش به دانشجو كمك می‌كند از محیط های سنتی كلاس خارج شود.
▪ بالا بردن كیفیت، دقت و صحت مطالب درسی و علمی
▪ ارتقای علمی دانش آموزان و دانشجویان
▪ حذف تاثیر منفی عوامل همچون دوری، وضعیت بد جغرافیایی و امنیت كم
▪ استفاده از معلمان و اساتید باتجربه در مناطق مختلف
▪ عدم نیاز به جابه جایی استادان، معلمان و مربیان از یك منطقه به منطقه دیگر
▪ آموزش به دانشجویان در سرتاسر جهان از مزیت های این نوع آموزش است. در این زمینه می توان به دانشگاه مجازی ادینبورگ در اسكاتلند اشاره كرد. این دانشگاه طی یك سال و نیم گذشته بالغ بر ۷۵ هزار دانشجو از ۲۳ كشور دنیا جذب كرده است. این مسئله علاوه بر تقویت بنیه علمی دانشگاه های داخل و معرفی هر چه بیشتر توانمندی های علمی كشورمان در اشاعه فرهنگ ناب اسلامی به سایر جوامع نیز قابل تامل است.
▪ از لحاظ مالی نیز آموزش های مجازی در سطح دنیا منافع خوبی را حاصل گردانندگان آنها می كند. به طوری كه بازار آموزش اینترنتی در دنیا، بازاری با سود ۱۸ میلیارد پوند در سال است.
از دیگر مزایای این نوع آموزش می توان به قابلیت تكرار مطالب در هر زمان و مكانی، افزایش زمان دسترسی به آموزش، امكان به اشتراك گذاشتن منابع آموزشی، مدیریت دقیق بر فرآیند آموزش و غیره... اشاره كرد.
● مفاهیم آموزش مجازی
آموزش مجازی از آموزش كاملاً سنتی یعنی كتاب شروع می شود و تا آموزش كاملاً الكترونیك (روی شبكه) ادامه می یابد. ویژگی روش سنتی در این است كه فراگیرنده هرگاه به رایانه دسترسی داشته باشد می تواند با استفاده از كتاب درس بخواند و به محض دسترسی و اتصال به شبكه به آموزش خود از این طریق ادامه می‌دهد. آموزش مجازی مفاهیم متعددی را داراست كه در این بین می‌توان به مفاهیم ذیل اشاره كرد:
● دانشگاه مجازی
یكی از بهترین و آماده ترین زمینه های گسترش آموزش الكترونیكی در سطوح بالای آموزشی یعنی در بخش آموزش عالی است. در شرایط كنونی كه در جامعه ما هنوز مقدمات توسعه و كاربرد یادگیری الكترونیكی و آموزش مجازی در سطوح تحصیلی ابتدایی و متوسطه فراهم نیست مراكز آموزش عالی مناسب ترین زمینه برای گسترش این نوع آموزش است. امكانات موجود به ویژه مسئله دانش زبان خارجی، آشنایی با ابزار الكترونیكی، تجربه بهره گیری از اینترنت، داشتن رایانه و نظایر آنها شرایطی را به وجود آورده است كه اجرای برنامه های آموزش مجازی را در این بخش ساده تر و در شرایط تا حدود زیادی امكان پذیر می سازد. برخی از مراكز علمی كشور در شرایط كنونی توان و امكان اجرای برنامه های آ موزش مجازی را در حد چند رشته و یا حتی یك دانشكده دارا است.
● كتابخانه و كلاس مجازی
یك كتابخانه جامع الكترونیكی تمامی اطلاعات لازم را در اختیار كلیه مراكز آموزشی قرار خواهد داد بدون آنكه لزومی به احداث یك كتابخانه باشد. با انتخاب بهترین مطالب آموزشی، بهترین كتاب ها و ارزنده ترین كتابخانه در دسترس همگان قرار خواهد گرفت. تجدیدنظر و تغییرات نیز در كوتاه ترین زمان با كمترین هزینه و در گسترده ترین سطح صورت می گیرد. تجهیز مراكز آموزشی به كتابخانه مجازی بزرگترین گام در نهضت آموزش مجازی خواهد بود. كتابخانه مجازی قلب نظام آموزشی الكترونیكی و ساختمان مركزی سامانه آموزش مجازی است. با وجود كتاب و كتابخانه مجازی دایر كردن كلاس مجازی امكان پذیر می شود. طبعاً هر كلاس نیازمند وجود یك معلم و مربی نیز هست. طبیعی است معلم نیز خود معلم مجازی باشد. معلم مجازی همچون كتاب مجازی در آن واحد در دسترس تعداد زیادی آموزنده قرار می گیرد. نقش معلم سنتی در این نوع آموزش به نقش ناظر، همراه، مشاور و راهنما یا به عبارتی آموزیار تغییر می كند. در كلاس مجازی آموزگار، كتاب، تخته سیاه و كتابخانه در فضای مجازی قرار دارد كه هر دانش آموزی می تواند به آنها دسترسی داشته باشد. پرسش و پاسخ، رفع اشكالات، امتحان و ارزشیابی نیز از طریق مجازی و در زمان واقعی قابل انجام گرفتن است. این تغییر نقش معلم از یك سو و نیاز به آموزگار مجازی از سوی دیگر ایجاب می كند كه طرح جداگانه ای برای تربیت آموزگار مجازی و آموزیار حضوری نیز برنامه ریزی و اجرا شود. كلید موفقیت برنامه آموزش مجازی و الكترونیكی در گرو وجود آموزگار مجازی ماهر و پرتوان است.
دروس آموزش مجازی به كمك بهترین استادان هر درس تالیف می شود. استادان با در نظر گرفتن تمام شرایط و حالات تدریس درس در كلاس، به تالیف دروس می پردازند و تمام متون، یادداشت ها، جزوات و صحبت های استاد، به صورت پویانمایی تحت وب قرار می گیرد. برای این كار، تیمی متشكل از متخصصان كامپیوتر، در كنار استاد به اجرای طرح می پردازند.
● مشكلات آموزش از راه دور
به رغم این كه آموزش های مجازی و از راه دور محاسن فراوانی دارند اما نظام های آموزشی را دچار مشكلات نیز می نماید. برخی از این مشكلات عبارت اند از:
▪ لزوم وجود استانداردهای خاص برای ارزیابی و برنامه های آموزشی
▪ مسئله صدور و اعتبار گواهی نامه ها
▪ متواری كردن آموزشگران
▪ آموزش به زبان غیربومی
▪ مسائل مربوط به حق مولف منابع اطلاعاتی
▪ نیاز به استفاده از ابرازها و تجهیزات خاص
▪ محدودیت‌های فنی و تكنولوژیك از قبیل كند بودن سرعت شبكه، هزینه بالای خرید و توسعه فناوری‌های لازم از دیگر مشكلات این زمینه است كه این مشكل با انتخاب خطوط پرسرعت تر و یا استفاده از كافی نت‌های پرسرعت‌تر و یا قرار دادن سرورهای كامپیوتری در شهرستان‌های بزرگ بهبود قابل ملاحظه‌ای خواهد یافت.
▪ برخی منتقدین در ارتباط با آ موزش مجازی معتقدند در شیوه آموزش مجازی حضور فیزیكی و رودررو بین فراگیرنده و استاد وجود ندارد، حال آنكه اصل تعلیم و تربیت ایجاب می كند تا رابطه مستقیم و متعامل بین آنها وجود داشته باشد و ضمن تعاملات اجتماعی، الگوهای لازم از سوی دانشجویان كسب شود. در این خصوص سعی شده است تا با برگزاری كلاس های حضوری در طول دوره این نقص برطرف شود.
▪ مشكلات اقتصادی از چالش های مهم در اجرای دوره های آموزش مجازی محسوب می گردد. برای اجرای این دوره ها، نیاز به زیرساخت های فنی و اجتماعی و فرهنگی است كه باید هزینه های آن را هم پرداخت. خطوط مخابراتی قدیمی و ناكارآمد، كمبود بودجه دستگاه های متولی آموزش، عدم مشاركت دادن بخش خصوصی از سوی دولت و مشكلات اقتصادی بیشتر خانواده ها از جمله چالش های فرآوری آموزش مجازی است.
▪ از دیگر موارد اشاره شده در خصوص مشكلات آموزش مجازی می توان به عدم فراگیری مهارت های اجتماعی اشاره كرد. از آنجا كه ارتباطات رودررو و حضور در اجتماع فیزیكی وجود ندارد، لذا دانشجویانی كه در این گونه دانشگاه ها تحصیل می كنند، مجال فراگیری مهارت های اجتماعی با اهمیتی را كه در تعاملات و برخوردهای دانشگاهی فراگرفته می شوند، نمی یابند، علاوه بر آنكه بعضی از رشته ها به حضور و فعالیت علمی نیاز دارد. برای حل این مشكل اروپاییان مبحثی را تحت عنوان «فنون همكاری» پیش بینی كرده اند. فنون همكاری حتی در بخش مطالعات دسته جمعی و همكاری روی متون در درس ها هم مطرح است.
• امنیت
شبكه‌های رایانه های به سرعت در حال گسترش هستند به گونه ای كه اگر در سال ۱۹۸۶ فقط تعداد معدودی از رایانه های كوچك به یكدیگر متصل می شدند، در سال ۱۹۹۷ بیش از ۱۶ میلیون رایانه در ۸۵ كشور جهان به شبكه اینترنت متصل شده اند كه هر ماه این رقم دو برابر می شود. این گونه شبكه ها علاوه بر مزایا، دارای محدودیت ها و معایبی نیز هستند. به عبارت بهتر، چون اطلاعات در سیستم های كامپیوتری در محیط انتقال به اشتراك گذاشته می شود و امكان استفاده بالقوه آن برای دیگران نیز مهیا خواهد شد، در سیستم های امنیتی تجاری خطر بزرگی است اما در آموزش مجازی و الكترونیكی خطرهای دیگری نیز وجود دارد از قبیل تغییر محتوا و از كار انداختن سرویس.
یكی از این مشكلات تغییر محتواست. یعنی آیا تضمینی هست كه سئوالات استاد به درستی به دست دانشجو برسد و یا جواب دانشجو به استاد برسد و در شبكه كامپیوتری تغییر داده نشود و یا حتی از بین نرود؟
از كار انداختن سرویس دیگر مشكلی است كه در این زمینه مطرح است و آن هم عموماً توسط هكرها انجام می‌گیرد. برای اجتناب از موارد یاد شده باید تمهیداتی در نظر گرفته شود كه از مهمترین راهكارهای آن می‌توان به روش رمزنگار احراز هویت و استفاده از خطوط اختصاصی اشاره كرد.

نوشته شده توسط:علی محمدنژاد